تحلیل ادبی و هنری رؤیا در متن و نگاره داستان «خواب دیدن توس سیاوش را» از منظر نقد تخیلی گاستون باشلار
محورهای موضوعی : حماسهحمیده حرمتی 1 , رویا رضاپور مقدم 2
1 - دانشگاه هنر
اسلامی تبریز
2 - دانشگاه هنر اسلامی تبریز
کلید واژه: سیاوش, رؤیا, نقد تخیلی, گاستون باشلار, توس, نگاره,
چکیده مقاله :
تحلیل ادبی و هنری رؤیا درمتن و نگارۀ داستان خواب دیدن توس سیاوش را از منظر نقد تخیلی گاستون باشلار حمیده حرمتی* استادیار زبان و ادبیات فارسی، هیأت علمی دانش گاه هنر اسلامی تبریز، ایران. رویا رضاپور مقدم** هیأت علمی دانش کدۀ هنرهای اسلامی، دانش گاه هنر اسلامی تبریز، ایران. تاریخ دریافت: 27/8/1396 تاریخ پذیرش: 19/10/1397 چکیده گاستون باشلار معرفت شناس، فیلسوف منتقد و از ساختارگرایان نخست فرانسه، شیوۀ نقدی تازه را بر پایۀ تحلیل و تفسیر تصاویر ادبی و هنری پایه گذاری کرد. باشلار که مبنای نقد خویش را بر پایۀ عناصر چهارگانه قرار داده بود، برای تخیل مادی شاعر و رابطۀ آن با ضمیر ناخودآگاه و مسائل پدیدار شناسی نقشی گسترده قائل بود. از دیدگاه معرفت شناسانه وی، خیال و رؤیای شاعرانه به واسطۀ عناصر چهرگانه و در قالب کهن الگوهای اسطوره ای با دلالت های آشکار و پنهان جلوۀ مادی می یابند و برای پذیرش نقش ادبی و برانگیختن احساسات مخاطب با تصاویری دوگانه جلوه می‌نمایند که تحلیل تخیل مادی و تفسیر این دوگانگی‌ها، سبب گشودن عقدۀ متن می‌شود. داستان خواب دیدن توس سیاوش را یکی از ده ها روایت رؤیا در شاهنامه است که در یکی از نگاره های شاهنامه شاه طهماسبی به عنوان نمونۀ بی بدیلی از به تصویر کشیده شدن عالم رؤیا و خیال شاعر در نقاشی ایرانی نمود یافته است. این مقاله کوششی در جهت بازنمایی پیوند دیرینه ادبیات و هنر به‌ویژه نگارگری از دریچۀ تخیل مادی با روی کردی بر آرای باشلار در باب تخیل مادی شاعر در شعر و تطابق آن ها با نگاره است تا آشکار نماید که عناصر چهارگانه در تخیل فردوسی در این داستان چه جای گاهی داشته و چگونه در قالب کلمات و تصویرسازی ها نمود پیدا کرده و تا چه اندازه با نقد تخیلی باشلاری در شعر و نگاره قابل تطبیق است. به استناد موارد یافت شده می‌توان گفت شاعر و نگارگر از تخیل مادی و دوگانگی دیالکتیکی مورد نظر باشلار در خلق اثر خود بهره مند گردیده‌اند. * . hormati@tabriziau.ac.ir ** . rezapour@tabriziau.ac.ir
Artistic and literary analysis of dream in the text and the painting of the tale “Tus sees Siavash in a dream” from the perspective of criticism of imagination devised by Gaston Bachelard *Hamideh Hormati Assistant Professor, Persian Literature, Faculty member, Islamic Art University, Tabriz, Iran **Roya Rezapour Moghadam Faculty member, Faculty of Islamic Art, Islamic Art University, Tabriz, Iran Date of reception: 96/8/27 Date of acceptance: 97/10/19 Abstract Gaston Bachelard, epistemologist, critic, philosopher, recognized as the prime structuralists of France had pioneered a new style of criticism based on the analysis and interpretation of artistic and literary images. Having based his criticism on the four elements, he believed a great deal in material imagination of the poet and its connection with the unconscious and phenomenological issues. From his epistemological perspective, dream and poetic imagination through the four elements and in terms of mythological archetypes for obvious and obscure reasons find material manifestations. In order to accept the literary role as well as invoking the feelings of the audience dreams appear with dual images. Analysis and interpretation of the material imagination and this duality respectively unravels the mystery of the text. The tale of “Tus sees Siavash in a dream” is one of the ten narratives in shahnameh which was painted beautifully in Shah Tahmasb’s Shahnameh as a unique example of portraying dream world of the poet be materialized in the Persian painting. This article is an attempt to represent the ancient connection between literature and art, painting in particular from the view point of material imagination using Bachelard’s ideas regarding poet’s imagination and its correspondence with the painting only to determine the standpoint of four elements in Ferdowsi’s imagination and how they found expression in terms of words and images, also to reveal to what extent they correspond with Bachelard’s criticism of imagination in poetry and painting. According to the findings it can be said that the poet and the painter had made use of Bachelard’s material imagination and dialectic duality in creation of their works. * . hormati@tabriziau.ac.ir ** . rezapour@tabrizau.ac.ir
فهرست منابع
- ابنعربی، محیالدین. (1375). رسائل ابن عربی، تصحیح نجیب مایل هروی، تهران: مولی.
- ارشد ریاحی، علی و فاطمه زارع. (1392). «بررسی تطبیقی رؤیا از منظر ابنعربی و ملاصدرا»، مطالعات اسلامی: فلسفه و کلام، سال چهل و پنج، شمارۀ 90، صص 9- 28.
- افهمی، رضا و بنتالهدا احمدیان. (1394). «پیکرهبندی و موضوع در نگارههای ایرانی (بررسی نسخهنگارههای شاهنامۀ تهماسبی)»، دو فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات تطبیقی هنر، سال پنجم، شمارۀ 10، صص 1- 16.
- انوری، حسن. (1381). فرهنگ بزرگ سخن، جلد 8. تهران: سخن.
- باشلار، گاستون. (1378). روانکاوی آتش، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: توس.
- باشلار، گوستون. (1377). شعلۀ شمع، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: توس.
- باشلار، گاستون. (1385). دیالکتیک برون و درون، ترجمه امیر مازیار. چ اول. تهران: فرهنگستان هنر.
- بودو، پیر. (1369). گاستون باشلار و روانکاوی نیچه. ترجمۀ جلال ستاری، کلک، شمارۀ 8، صص 203-208.
- پاکباز، رویین. (1386). نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، تهران: زرین و سیمین.
- تحویلداری، نگین. ( 1384). عناصر طبیعت و عالم تخیل در اشعار سهراب سپهری، مقالات اولین هماندیشی هنر و عناصر طبیعت (آب، خاک، هوا و آتش)، به کوشش اسماعیل آریانی، تهران: فرهنگستان هنر.
- تقوی فردود، زهرا. (1395). «ظهور تصویر و تجلی آن بر زبان رؤیای فرویدی و رؤیاپردازی باشلاری»، نقد زبان و ادبیات خارج، سال شانزده، شمارۀ 12، صص 71-83.
- جواری، محمدحسین و نسرین دفترچی و علی اصغر شهناز خضلو. ( 1391). «تحلیل شعر ققنوس نیما یوشیج با نگرشی به اندیشههای گاستون باشلار»، بهارستان سخن، سال هشتم، شمارۀ 19.
- حیاتی، زهرا. ( 1388). «بررسی نشانهشناختی عناصر متقابل در تصویرپردازی اشعار مولانا»، نقد ادبی، سال دوم، شمارۀ 6، صص 7-24.
- خزایی. محمد. (1381). هنر اسلامی (مجموعه مقالات اولین همایش هنر اسلامی)، تهران: مطالعات هنر اسلامی.
- خطاط، نسریندخت. (1382). «نیچه از نگاه باشلار»، پژوهش‌نامه علوم انسانی، شمارۀ 39 و 40.
- دادور، ابوالقاسم و الهام منصوری. ( 1385). درآمدی بر اسطوره ها و نهادهای ایران و هند در عهد باستان، تهران: دانشگاه الزهرا و کلهر.
- رهنورد، زهرا. (1378). حکمت هنر اسلامی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها.
- سرّامی، قدمعلی. (1378). از رنگ گل تا رنج خار، تهران: علمی و فرهنگی.
- سرلو، خوان ادواردو. (1392). فرهنگ نمادها، ترجمۀ مهرانگیز اوحدی، تهران: دستان.
- سهروردی، شهابالدین یحیا. (1375). مجموعه مصنفات، تصحیح هانری کربن، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- سیمپسون، مری ینا شریو. (1388). شاهنامه در مقام متن و شاهنامه در مقام تصویر در زبان تصویری شاهنامه، به اهتمام رابرت هیلن برند، مترجم داود طباطبایی، صص18- 44، تهران: متن.
- شمیسا، سیروس. (1376). داستان یک روح، تهران: فرهادی.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1366). شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، زیر نظر احسان یار شاطر. کالیفرنیا: بنیاد میراث ایران.
- فوردهام، فریدا. (1374). مقدمه‌ای بر روانشناسی یونگ، ترجمۀ حسین یعقوبپور، تهران: اوجا.
- کالینز، پیتر. (1375). دگرگونی آرمان‌ها در فضای مدرن، ترجمۀ حسین حسینپور، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- کریمی، احمد و مهیلا رضایی فومنی. (1390). «بررسی تقابلهای دوگانه در نحو و اندیشهگانی غزلیات امیری فیروز کوهی»، فصلنامۀ تخصصی زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، شمارۀ 32، صص 196- 192.
- کزازی میرجلال‌الدین. (1370). مازهای راز، تهران: مرکز.
- کوپر، جی سی. (1379). فرهنگ مصور نمادهای سنتی، ترجمۀ ملیحه کرباسیان. تهران: فرشاد.
- گزیدههای زاد اسپرم. (1366). مترجم و مصحح: محمدتقی راشد محصل، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- ماسه، هانری. (1375). فردوسی و حماسه ملی، تبریز: دانشگاه تبریز.
- مسکوب، شاهرخ. (1386). سوگ سیاووش مرگ (رستاخیز). تهران: خوارزمی.
- نصر، سید حسین. (1383). معرفت و امر قدسی، ترجمۀ فرزاد حاجی میرزایی. تهران: فرزان.
- واحددوست، مهوش. (1387). نهادینههای اساطیری در شاهنامۀ فردوسی، تهران: سروش.
- یاحقی، محمدجعفر. ( 1369). فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اسلامی.
- یوسف زاده قوچانی، ناهید. (1387). دنیای نمادین رؤیا در پنج گنج حماسی، مشهد: طنین قلم.
منابع تصویری
- ولش، استوارت کری و همکاران. (1391). اوج نگارگری: پژوهشی در توصیف نگارههای شاهنامه شاه‌طهماسب، ترجمۀ کمال حاج سید جوادی، تهران: فرهنگستان هنر.
_||_