بهره‌گیری از معیارهای شاخص روش IMDPA در پهنه‌بندی شدت بیابانزایی منطقه جنوب شرق زاهدان
محورهای موضوعی : اقلیم شناسیلیلا خانی بندانی 1 , هادی جعفری 2
1 - دانش‌آموخته کارشناسی ارشد زمینشناسی زیست محیطی، دانشگاه صنعتی شاهرود،ایران
2 - استادیار هیدروژئولوژی، دانشکده علوم زمین دانشگاه صنعتی شاهرود،ایران
h_jafari@shahroodut.ac.ir 09132522107
کلید واژه: سیستان و بلوچستان, فرسایش بادی, تخریب زمین, مدل ایرانی,
چکیده مقاله :
بیابان زایی به معنی تخریب زمین در مناطق خشک و نیمه خشک، امروزه به عنوان یکی از جدی ترین مشکلات جامعه جهانی در آمده است. در این تحقیق چهار معیار اقلیم، خاک، پوشش گیاهی و فرسایش بادی برای ارزیابی شدت بیابان زایی در منطقه جنوب شرق زاهدان مناسب تشخیص داده شده و پتانسیل بیابان زایی با استفاده از مدل ایرانی IMDPA مورد ارزیابی قرار گرفته است. وضعیت بیابان زایی در هر یک از واحدهای کاری ژئومورفولوژیکی پس از امتیازدهی به شاخص های هر معیار تعیین شده است. از هم پوشانی شاخص ها در نرم افزار ArcGIS، نقشه معیارها ترسیم شده که از ترکیب آنها در نهایت نقشه نهایی شدت بیابان زایی منطقه مورد مطالعه تهیه شده است. نتایج توزیع فراوانی کلاس های شدت فعلی بیابان زایی منطقه نشان می دهد 39/23 درصد مساحت منطقه در کلاس کم و ناچیز، 75/5 درصد در کلاس متوسط، 69/61 درصد در کلاس شدید و 17/9 درصد منطقه در کلاس خیلی شدید شدت بیابان زایی قرار دارند. معیار اقلیم با ارزش 25/3 بیشترین تأثیر را در بیابان زایی منطقه داشته که نشان دهنده نقش اصلی عوامل طبیعی در بیابان زایی منطقه مورد مطالعه می باشد.
بیابانزایی به معنی تخریب زمین در مناطق خشک و نیمهخشک، امروزه به عنوان یکی از جدیترین مشکلات جامعه جهانی در آمده است. در این تحقیق چهار معیار اقلیم، خاک، پوشش گیاهی و فرسایش بادی برای ارزیابی شدت بیابانزایی در منطقه جنوب شرق زاهدان مناسب تشخیص داده شده و پتانسیل بیابانزایی با استفاده از مدل ایرانی IMDPA مورد ارزیابی قرار گرفته است. وضعیت بیابانزایی در هر یک از واحدهای کاری ژئومورفولوژیکی پس از امتیازدهی به شاخصهای هر معیار تعیین شده است. از همپوشانی شاخصها در نرمافزار ArcGIS، نقشه معیارها ترسیم شده که از ترکیب آنها در نهایت نقشه نهایی شدت بیابانزایی منطقه مورد مطالعه تهیه شده است. نتایج توزیع فراوانی کلاسهای شدت فعلی بیابانزایی منطقه نشان میدهد 39/23 درصد مساحت منطقه در کلاس کم و ناچیز، 75/5 درصد در کلاس متوسط، 69/61 درصد در کلاس شدید و 17/9 درصد منطقه در کلاس خیلی شدید شدت بیابانزایی قرار دارند. معیار اقلیم با ارزش 25/3 بیشترین تأثیر را در بیابانزایی منطقه داشته که نشاندهنده نقش اصلی عوامل طبیعی در بیابانزایی منطقه مورد مطالعه میباشد.
منابع
1-ابریشم، الهام السادات و سادات فیض نیا. 1393. ارزیابی شدت بیابان زایی حوزة آبخیز درخت سنجد با استفاده از مدلIMDPA. مرتع و آبخیزداری،شماره شصت و هفت،صفحه345-358.
2-اختصاصی، محمدرضا و عادل سپهر. (1390):روشها و مدلهای ارزیابی و تهیه نقشه بیابانزایی. انتشارات دانشگاه یزد.
3-اکبری،مرتضی. حمیدرضا کریمزاده،رضا مدرسوبهاره چکشی. 1386. ارزیابیوطبقه بندیبیابانزاییبافناوری سنجشازدوروسیستماطلاعاتجغرافیایی (مطالعهموردی: منطقهخشکشمالاصفهان). فصلنامهعلمی- پژوهشیتحقیقاتمرتعوبیابانایران،جلدچهارده، شمارهنه، صفحه 124-142.
4-الرئیسی،عبدالغنی. غلامرضا زهتابیان، حسن احمدی، حسن خسروی و مصطفی دستورانی. 1391. ارزیابیوضعیتفعلیبیابا‌ن‌زاییدر مناطقبیابانیساحلیبااستفادهاز معیارهایبیوفیزیکمدل IMDPA (بررسیموردی:منطقهکهیرکنارک،چابهار). پژوهش‌های آبخیزداری (پژوهش و سازندگی)، شماره نود و هفت، صفحه 43- 51.
5-بخشندهمهر،لیلا. سعید سلطانیو عادل سپهر. 1392. ارزیابیوضعیتفعلیبیابانزاییواصلاحمدلمدالوسدردشتسگزیاصفهان.نشریهمرتعوآبخیزداری،مجلهمنابعطبیعیایران،دورهشصت و شش. شماره یک.
6-بینام. 1383. طرحاجراییبیابانزداییوتثبیت شنمنطقه میرجاوه(شهرستانزاهدان).مطالعاتپایه.جلددوم. ادارهکلمنابعطبیعیاستانسیستانوبلوچستان.
7-حبشی، خلیل.حمیدرضا کریم زاده،سعید پورمنافی و رضا جعفری. 1395. ارزیابی بیابان زایی در شرق اصفهان با استفاده از روش تلفیقی مدل مدالوس و ارزیابی چند معیاره (MCA). مدیریت بیابان، دوره پنج، شماره ده، صفحه 99-115.
8-حسینی،سیدمحمود.محمدرضا اختصاصی وخدارحم بزی. 1389. بررسینوعوشدتعواملمؤثردربیابانزایی سیستان (مطالعهموردی: منطقهنیاتک).فصلنامهعلمی- پژوهشیفضایجغرافیایی،سالنهم، شمارهسی و یک، صفحه 119-136.
9-خانی بندانی، لیلا. 1394. ارزیابی خطر بیابانزایی در جنوبشرق شهرستان زاهدان، پایان نامه کارشناسی ارشد در رشته زمینشناسی زیست محیطی، دانشگاه صنعتی شاهرود.
10-داوری، سرور.علیرضاراشکی،مرتضیاکبری و علی اصغر طالبان فرد. 1397. پایش تغییرات زمانی-مکانی شاخصهای مؤثر بیابانزایی مناطق خشک جنوب خراسان رضوی. نشریه سنجش از دور و سامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی (کاربرد سنجش از دور و GISدر علوم منابع طبیعی)،دوره نه، شماره دو، صفحه 17-32.
11-ذاکری‌نژاد، رضا. مسعود مسعودی،رشید فلاح‌شمسی و فخرالدین افضلی. 1391. ارزیابی شدت بیابانزایی با معیار آب زیرزمینی و با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی؛ مطالعه موردی زرین دشت فارس. فصلنامه علمی پژوهشی مهندسی آبیاری و آب، سال دوم، شماره هفتم، صفحه1-10.
12-شاکریان، نوشین.غلامرضا زهتابیان،محمدعلیزارع چاهوکی و حسن خسروی. 1396. تعیین مهم‌ترین معیارها و شاخصهای موثر بر تخریب سرزمین و بیابانزایی. مرتع و آبخیزداری،دوره هفتاد، شماره 2، صفحه 385-398.
13-طباطباییزاده،منیرالسادات.محمدرضا اختصاصی،حسن احمدیوعلی اکبر نظریسامانی. 1391. ارزیابیوضعیتفعلی بیابانزاییبااستفادهازمدلاصلاحشده MICD (مطالعهموردی: دشتفخرآبادمهریز).مجله کاربردسنجشازدورو GIS درعلوممنابعطبیعی،سالسوم،شماره 9 .
14-کاظمینیا، عبدالرضا.کاظم رنگزن و مهدی محمودآبادی. 1396. بررسی شدت بیابان زایی با استفاده از مدل مدالوس (مطالعه موردی: اراضی غرب اهواز).نشریه سنجش از دور و سامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی (کاربرد سنجش از دور و GISدر علوم منابع طبیعی)،دوره هشت، شماره 2، صفحه 111-126.
15-کفاش، عباس. 1392. ارزیابی پتانسیل بیابانزایی با استفاده از مدل IMDPA درمنطقه مرادآباد سراوان. پایاننامه کارشناسی ارشد در رشته بیابانزدایی، دانشگاه زابل.
16-محمدقاسمی،سیلوانا. غلامرضا زهتابیانوحسن احمدی. 1387. ارزیابیشدتبیابانزاییمنطقهزابلازمنظر معیارآببااستفادهازمدلمدالوس.منابعطبیعی،شمارههشتاد.
17- معروف پور, سامان.احمد فاخری فرد و جلال شیری. 1397. تحلیل و پهنه بندی شدت تخریب بیابانزایی با استفاده از مدل بیابانزاییIMDPA و خوشه‌بندی (مطالعۀ موردی: دشت بم‌نرماشیر و رحمت آباد).اکوهیدرولوژی،دوره پنج، شماره یک، صفحه 123-134.
18-ممبنی، مریم.عبدالعلی کرم شاهی،فرزاد آزادنیا، پرویز گرایی و کامران کریمی. 1394. ارزیابی شدت بیابان زایی با استفاده از مدل ایرانی بیابان زایی (IMDPA)مطالعه موردی: دشت عباس، استان ایلام.نشریه سنجش از دور و سامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی (کاربرد سنجش از دور و GISدر علوم منابع طبیعی)،دوره هفت، شماره سه، صفحه 100-112.
19-Ahmady-Birgani, H., McQueen, K. G., Moeinaddini, M., & Naseri, H. 2017. Sand dune encroachment and desertification processes of the Rigboland Sand Sea, Central Iran. Scientific reports, 7(1), 1523.
20-Barzani, M. M., & Khairulmaini, O. S. 2013. Desertification risk mapping of the Zayandeh Rood Basin in Iran. Journal of earth system science, 122(5), 1269-1282.
21-Boali, A., Bashari, H., & Jafari, R. 2019. Evaluating the potential of Bayesian networks for desertification assessment in arid areas of Iran. Land Degradation & Development, 30(4), 371-390.
22-Fozooni, L., Fakhiri, A., Ekhtesasi, M. R., Kazemi, Y., Mohammadi, H., & Shafey, H. 2012. Assessment of desertification using MEDALUS model, with emphasis on wind and water indices, case study Sistan province, Iran. Elixir Pollution. Vol. (15): pp. 8067-8071.
23-Gad, A. and Shalaby, A. 2010. Assessment and mapping of desertification sensitivity using remote sensing and GIS. Case study: Inland Sinai and Eastern Desert Wadies. In US–Egypt Workshop on Space Technology and Geoinformation for Sustainable Development, Cairo, Egypt: 14-17.
24-Iavazzo, P., Terracciano, S., Topa, M. E., Adamo, P., Coly, A., De Paola, F., ... & Traoré, S. E. 2013. The role of climate change and erosion processes in desertification process in a sub-Saharan peri-urban area (Ouagadougou, Burkina Faso). In EGU General Assembly Conference Abstracts. Vol. (15): p. 2238.
25-Jafari, R., & Bakhshandehmehr, L. 2016. Quantitative mapping and assessment of environmentally sensitive areas to desertification in central Iran. Land Degradation & Development, 27(2), 108-119.
26-Jian, G., Wang, T., Xue, X., Shaoxiu, M. and Peng, Fe. 2009. Monitoring Aeolian desertification process in Hulunbir grassland during 1975–2006, Northern China. Environ Monit Assess. Vol (166): pp. 563–571.
27-Khosravi, H., Zehtabian, G., Ahmadi, H., & Azarnivand, H. 2014). Hazard assessment of desertification as a result of soil and water recourse degradation in Kashan Region, Iran. Desert, 19(1), 45-55.
28-Kosmas, C., Kirkby, M. and Geeson, N. 1999. Manual on key indicators of desertification and mapping environmentally sensitive areas to desertification (EUR 18882), European Commission Community Research, 94pp.
29-Lavado Contador, J. F., Schnabel, S., Gomez Gutierrez, A., & Pulido Fernandez, M. 2009. Assessing the environmental sensitivity to land degradation. A validation of the MEDALUS method in SW Spain. In EGU General Assembly Conference Abstracts. Vol. (11): p. 10730.
30-Mohamed, E. S. 2013. Spatial assessment of desertification in north Sinai using modified MEDLAUS model. Arabian Journal of Geosciences, Vol. 6(12):pp. 4647-4659.
31-Parvari, S. H., Pahlavanravi, A., Nia, M., Reza, A., Dehvari, A., & Parvari, D. 2011. Application of methodology for mapping environmentally sensitive areas (ESAs) to desertification in dry bed of Hamoun Wetland (Iran). ECOPERSIA. Vol (1): pp. 65-80.
32-Sarparast, M., Ownegh, M., Najafinejad, A., & Sepehr, A. 2018. An applied statistical method to identify desertification indicators in northeastern Iran. Geoenvironmental Disasters, 5(1), 3.
33-Sepehr, A., Hassanli, A. M., Ekhtesasi, M. R., & Jamali, J. B. 2007. Quantitative assessment of desertification in south of Iran using MEDALUS method, Environmental monitoring and assessment. Vol. 134(1-3): pp. 243-254.
_||_منابع
1-ابریشم، الهام السادات و سادات فیض نیا. 1393. ارزیابی شدت بیابان زایی حوزة آبخیز درخت سنجد با استفاده از مدلIMDPA. مرتع و آبخیزداری،شماره شصت و هفت،صفحه345-358.
2-اختصاصی، محمدرضا و عادل سپهر. (1390):روشها و مدلهای ارزیابی و تهیه نقشه بیابانزایی. انتشارات دانشگاه یزد.
3-اکبری،مرتضی. حمیدرضا کریمزاده،رضا مدرسوبهاره چکشی. 1386. ارزیابیوطبقه بندیبیابانزاییبافناوری سنجشازدوروسیستماطلاعاتجغرافیایی (مطالعهموردی: منطقهخشکشمالاصفهان). فصلنامهعلمی- پژوهشیتحقیقاتمرتعوبیابانایران،جلدچهارده، شمارهنه، صفحه 124-142.
4-الرئیسی،عبدالغنی. غلامرضا زهتابیان، حسن احمدی، حسن خسروی و مصطفی دستورانی. 1391. ارزیابیوضعیتفعلیبیابا‌ن‌زاییدر مناطقبیابانیساحلیبااستفادهاز معیارهایبیوفیزیکمدل IMDPA (بررسیموردی:منطقهکهیرکنارک،چابهار). پژوهش‌های آبخیزداری (پژوهش و سازندگی)، شماره نود و هفت، صفحه 43- 51.
5-بخشندهمهر،لیلا. سعید سلطانیو عادل سپهر. 1392. ارزیابیوضعیتفعلیبیابانزاییواصلاحمدلمدالوسدردشتسگزیاصفهان.نشریهمرتعوآبخیزداری،مجلهمنابعطبیعیایران،دورهشصت و شش. شماره یک.
6-بینام. 1383. طرحاجراییبیابانزداییوتثبیت شنمنطقه میرجاوه(شهرستانزاهدان).مطالعاتپایه.جلددوم. ادارهکلمنابعطبیعیاستانسیستانوبلوچستان.
7-حبشی، خلیل.حمیدرضا کریم زاده،سعید پورمنافی و رضا جعفری. 1395. ارزیابی بیابان زایی در شرق اصفهان با استفاده از روش تلفیقی مدل مدالوس و ارزیابی چند معیاره (MCA). مدیریت بیابان، دوره پنج، شماره ده، صفحه 99-115.
8-حسینی،سیدمحمود.محمدرضا اختصاصی وخدارحم بزی. 1389. بررسینوعوشدتعواملمؤثردربیابانزایی سیستان (مطالعهموردی: منطقهنیاتک).فصلنامهعلمی- پژوهشیفضایجغرافیایی،سالنهم، شمارهسی و یک، صفحه 119-136.
9-خانی بندانی، لیلا. 1394. ارزیابی خطر بیابانزایی در جنوبشرق شهرستان زاهدان، پایان نامه کارشناسی ارشد در رشته زمینشناسی زیست محیطی، دانشگاه صنعتی شاهرود.
10-داوری، سرور.علیرضاراشکی،مرتضیاکبری و علی اصغر طالبان فرد. 1397. پایش تغییرات زمانی-مکانی شاخصهای مؤثر بیابانزایی مناطق خشک جنوب خراسان رضوی. نشریه سنجش از دور و سامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی (کاربرد سنجش از دور و GISدر علوم منابع طبیعی)،دوره نه، شماره دو، صفحه 17-32.
11-ذاکری‌نژاد، رضا. مسعود مسعودی،رشید فلاح‌شمسی و فخرالدین افضلی. 1391. ارزیابی شدت بیابانزایی با معیار آب زیرزمینی و با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی؛ مطالعه موردی زرین دشت فارس. فصلنامه علمی پژوهشی مهندسی آبیاری و آب، سال دوم، شماره هفتم، صفحه1-10.
12-شاکریان، نوشین.غلامرضا زهتابیان،محمدعلیزارع چاهوکی و حسن خسروی. 1396. تعیین مهم‌ترین معیارها و شاخصهای موثر بر تخریب سرزمین و بیابانزایی. مرتع و آبخیزداری،دوره هفتاد، شماره 2، صفحه 385-398.
13-طباطباییزاده،منیرالسادات.محمدرضا اختصاصی،حسن احمدیوعلی اکبر نظریسامانی. 1391. ارزیابیوضعیتفعلی بیابانزاییبااستفادهازمدلاصلاحشده MICD (مطالعهموردی: دشتفخرآبادمهریز).مجله کاربردسنجشازدورو GIS درعلوممنابعطبیعی،سالسوم،شماره 9 .
14-کاظمینیا، عبدالرضا.کاظم رنگزن و مهدی محمودآبادی. 1396. بررسی شدت بیابان زایی با استفاده از مدل مدالوس (مطالعه موردی: اراضی غرب اهواز).نشریه سنجش از دور و سامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی (کاربرد سنجش از دور و GISدر علوم منابع طبیعی)،دوره هشت، شماره 2، صفحه 111-126.
15-کفاش، عباس. 1392. ارزیابی پتانسیل بیابانزایی با استفاده از مدل IMDPA درمنطقه مرادآباد سراوان. پایاننامه کارشناسی ارشد در رشته بیابانزدایی، دانشگاه زابل.
16-محمدقاسمی،سیلوانا. غلامرضا زهتابیانوحسن احمدی. 1387. ارزیابیشدتبیابانزاییمنطقهزابلازمنظر معیارآببااستفادهازمدلمدالوس.منابعطبیعی،شمارههشتاد.
17- معروف پور, سامان.احمد فاخری فرد و جلال شیری. 1397. تحلیل و پهنه بندی شدت تخریب بیابانزایی با استفاده از مدل بیابانزاییIMDPA و خوشه‌بندی (مطالعۀ موردی: دشت بم‌نرماشیر و رحمت آباد).اکوهیدرولوژی،دوره پنج، شماره یک، صفحه 123-134.
18-ممبنی، مریم.عبدالعلی کرم شاهی،فرزاد آزادنیا، پرویز گرایی و کامران کریمی. 1394. ارزیابی شدت بیابان زایی با استفاده از مدل ایرانی بیابان زایی (IMDPA)مطالعه موردی: دشت عباس، استان ایلام.نشریه سنجش از دور و سامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی (کاربرد سنجش از دور و GISدر علوم منابع طبیعی)،دوره هفت، شماره سه، صفحه 100-112.
19-Ahmady-Birgani, H., McQueen, K. G., Moeinaddini, M., & Naseri, H. 2017. Sand dune encroachment and desertification processes of the Rigboland Sand Sea, Central Iran. Scientific reports, 7(1), 1523.
20-Barzani, M. M., & Khairulmaini, O. S. 2013. Desertification risk mapping of the Zayandeh Rood Basin in Iran. Journal of earth system science, 122(5), 1269-1282.
21-Boali, A., Bashari, H., & Jafari, R. 2019. Evaluating the potential of Bayesian networks for desertification assessment in arid areas of Iran. Land Degradation & Development, 30(4), 371-390.
22-Fozooni, L., Fakhiri, A., Ekhtesasi, M. R., Kazemi, Y., Mohammadi, H., & Shafey, H. 2012. Assessment of desertification using MEDALUS model, with emphasis on wind and water indices, case study Sistan province, Iran. Elixir Pollution. Vol. (15): pp. 8067-8071.
23-Gad, A. and Shalaby, A. 2010. Assessment and mapping of desertification sensitivity using remote sensing and GIS. Case study: Inland Sinai and Eastern Desert Wadies. In US–Egypt Workshop on Space Technology and Geoinformation for Sustainable Development, Cairo, Egypt: 14-17.
24-Iavazzo, P., Terracciano, S., Topa, M. E., Adamo, P., Coly, A., De Paola, F., ... & Traoré, S. E. 2013. The role of climate change and erosion processes in desertification process in a sub-Saharan peri-urban area (Ouagadougou, Burkina Faso). In EGU General Assembly Conference Abstracts. Vol. (15): p. 2238.
25-Jafari, R., & Bakhshandehmehr, L. 2016. Quantitative mapping and assessment of environmentally sensitive areas to desertification in central Iran. Land Degradation & Development, 27(2), 108-119.
26-Jian, G., Wang, T., Xue, X., Shaoxiu, M. and Peng, Fe. 2009. Monitoring Aeolian desertification process in Hulunbir grassland during 1975–2006, Northern China. Environ Monit Assess. Vol (166): pp. 563–571.
27-Khosravi, H., Zehtabian, G., Ahmadi, H., & Azarnivand, H. 2014). Hazard assessment of desertification as a result of soil and water recourse degradation in Kashan Region, Iran. Desert, 19(1), 45-55.
28-Kosmas, C., Kirkby, M. and Geeson, N. 1999. Manual on key indicators of desertification and mapping environmentally sensitive areas to desertification (EUR 18882), European Commission Community Research, 94pp.
29-Lavado Contador, J. F., Schnabel, S., Gomez Gutierrez, A., & Pulido Fernandez, M. 2009. Assessing the environmental sensitivity to land degradation. A validation of the MEDALUS method in SW Spain. In EGU General Assembly Conference Abstracts. Vol. (11): p. 10730.
30-Mohamed, E. S. 2013. Spatial assessment of desertification in north Sinai using modified MEDLAUS model. Arabian Journal of Geosciences, Vol. 6(12):pp. 4647-4659.
31-Parvari, S. H., Pahlavanravi, A., Nia, M., Reza, A., Dehvari, A., & Parvari, D. 2011. Application of methodology for mapping environmentally sensitive areas (ESAs) to desertification in dry bed of Hamoun Wetland (Iran). ECOPERSIA. Vol (1): pp. 65-80.
32-Sarparast, M., Ownegh, M., Najafinejad, A., & Sepehr, A. 2018. An applied statistical method to identify desertification indicators in northeastern Iran. Geoenvironmental Disasters, 5(1), 3.
33-Sepehr, A., Hassanli, A. M., Ekhtesasi, M. R., & Jamali, J. B. 2007. Quantitative assessment of desertification in south of Iran using MEDALUS method, Environmental monitoring and assessment. Vol. 134(1-3): pp. 243-254.