طلسم جمشید «نقد و بررسی بن‌مایه‌ای اسطوره‌ای در منظومه‌های پهلوانی و طومارهای نقالی با تکیه بر سام‌نامه»
محورهای موضوعی : اسطورهمنوچهر جوکار 1 , محمود رضایی دشت ارژنه 2 , مختار ابراهیمی 3 , لاله آشنا 4
1 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید چمران اهواز
2 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز
3 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید چمران اهواز
4 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید چمران اهواز
کلید واژه: جمشید, گرشاسپ, سام‌نامه, منظومه‌های پهلوانی, طومارهای نقالی,
چکیده مقاله :
گسستن فرّ از جمشید در هیئت مرغ وارغن و پیوستنش به ایزد مهر، فریدون و گرشاسپ، یکی از بنلادهای کهن اسطوره‌ای است که در اساطیر ایران، متون حماسی و طومارهای نقالی، بازتابی پررنگ دارد. بدیهی است هر بنلاد اسطوره‌ای در گذر خود از دنیای اسطوره به گسترۀ منطق‌پذیرتر حماسه متناسب با شرایط زمانی و مکانی، دستخوش دگرگونی‌هایی می‌شود تا به گونه‌ای خردباورتر در اذهان بنشیند. سپس در تطور از حماسه به ادبیات عامه نیز متناسب با ذوق و پسند مردمان دگردیسی‌هایی می‌یابد. از این رو، یک درون‌مایۀ اسطوره‌ای گاه چنان از اصل خود فاصله می‌گیرد که پی بردن به سرمنشاء آن، بسیار مشکل می‌نماید. در این جستار کوشش شده است که پیوند طلسم جمشید با گسستن فره پهلوانی او و پیوستنش به گرشاسپ در منظومه‌های پهلوانی سام‌نامه، گرشاسب‌نامه، بهمن‌نامه، فرامرزنامه، جهانگیرنامه و شهریارنامه، همچنین طومار نقالی شاهنامه، طومار هفت لشکر، طومار کهن شاهنامه فردوسی، طومار شاهنامه فردوسی، زرّین‌قبانامه و طومار سام سوار و دختر خاقان چین، مورد بررسی قرار گیرد. از دید نگارندگان، طلسم جمشید و کوشش پهلوانان سیستانی در گشودن آن و دستیابی به گنج یا شمشیر تعبیه شده در طلسم، بازنمود نمادین پیوستن فره پهلوانی جمشید به گرشاسپ است که به صورت دگردیس یافته در منظومه‌های پهلوانی و طومارهای نقالی، تبلور یافته است.
According to one of Iranian myths, Khvarenah (splendor or Farrah) separates from Jamshid in the disguise of a Warghan (Symorgh or falcon) and is released to Mitra, Fereydoun and Garshāsb. It is one of the ancient mythological underpinnings that has a strong reflection in Iranian mythology, epic and story-telling texts (naqqali). A mythological underpinning undergoes a variety of alterations- based on the temporal and spatial context- in its journey from the world of myth to the logical sphere of epic so that it would appear rational to the minds of readers. Then, in changing from epic to folk literature, has been transformed in accordance with the taste of people. Therefore, a mythological motif distances thematically from its origin to such an extent that it is difficult to locate its roots. In the present article, the attempt is made to consider the nexus of Jamishid’s talisman with separation of his Khvarenah and its releasing to Garshasb in the following heroic poems and story-telling scrolls (tumār): Sām-nāmeh, Garshāsb-nāmeh, Bahman-nāmeh, Farāmarz-nāmeh, Jahāngir-nāmeh, Shahryār-nāmeh, Tumar Naqqāli Shāhnāmeh, Tumār Haft Lashkar, Tumār Kohan Shāhnāme Ferdowsi, Tumār Shāhnāmeh Ferdowsi, Zarrin Qabānāmeh, Tumār Sāme Savār va Dokhtar Khāqān Chin. According to the authors of this paper, the attempts of Sistani heroes to open the talisman of Jamshid and to get the treasure or the sword embedded in the talisman are symbolic representation of releasing the heroic splendor (Khvarenah) from Jamshid to Garshāsb and it is presented as a metamorphic form in heroic poems and story-telling texts (naqqali).
ابراهیمی، معصومه. 1392. «بررسی سیر تحول مفهومی دیو در تاریخ اجتماعی و ادبیات شفاهی»، فرهنگ و ادبیات عامه. دوره1. ش2.
اسدی طوسی، علی‌بن احمد .1393. گرشاسب‌نامه. تصحیح حبیب یغمایی. تهران: دنیای کتاب.
اوستا. 1389. به کوشش جلیل دوستخواه. تهران: مروارید.
آموزگار، ژاله. 1386. زبان فرهنگ اسطوره. تهران: معین.
آیدنلو، سجاد. 1388. از اسطوره تا حماسه، تهران: سخن.
ــــــــــــ . 1393. مقدمه بر زرّین‌قبانامه. تهران: سخن.
انجوی شیرازی، ابوالقاسم. 1363. فردوسی‌نامه. مردم و قهرمانان شاهنامه. تهران: علمی.
بشیری، علی‌اصغر و علی محمدی. 1393. «ریشه‌یابی نبرد سام با عوج‌بن عنق در سام‌نامه بر اساس دیدگاه تطبیق اسطوره‌ها». پژوهشنامة ادب حماسی. س10. ش17.
بندهشن. 1390. گزارنده مهرداد بهار. تهران: توس.
بهار، مهرداد. 1381. پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگه.
حیدری، حسن و سامان زندمقدم. 1391. «گرود (گرودا) نماد انتقال و تبدیل اساطیر هند در سام‌نامه». گوهر گویا. پیاپی21. س6. ش1.
رویانی، وحید. 1390. «بررسی تأثیر شاهنامه بر سام‌نامه». گوهر گویا. پیاپی18. س5. ش2.
زرّین‌قبانامه.1393. مقدمه تصحیح و تعلیقات سجاد آیدنلو. تهران: سخن.
سام‌نامه. 1392. تصحیح وحید رویانی. تهران: میراث مکتوب.
سرکاراتی، بهمن. 1393. سایه‌های شکار شده. تهران: طهوری.
سعیدی، مصطفی و احمد هاشمی. 1385. طومار شاهنامه فردوسی. تهران: خوش‌نگار.
صداقت‌نژاد، جمشید. 1390. طومار کهن شاهنامه فردوسی. تهران: دنیای کتاب.
صفا، ذبیح الله. 1389. حماسه سرایی در ایران. تهران: امیر کبیر.
طومار نقالی شاهنامه. 1391. مقدمه ویرایش و توضیحات سجاد آیدنلو. تهران: به‌نگار.
عفیفی، رحیم. 1383. اساطیر و فرهنگ ایران. تهران: توس.
فرامرزنامه. 1382. به اهتمام مجید سرمدی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
قلی‌زاده، خسرو.1392. فرهنگ اساطیر ایرانی. تهران: کتاب پارسه.
کریستین‌سن، آرتور. 1389. نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه.
مادح، قاسم.1380. جهانگیرنامه. به کوشش ضیاءالدین سجادی. تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی.
مختاری، عثمان. 1377. شهریارنامه. به کوشش غلامحسین بیگدلی. تهران: پیک فرهنگ.
منوچهری، کوروش و علی‌اصغر باباصفری. 1393. «بررسی موضوعات غنایی در منظومۀ حماسی عاشقانۀ سام‌نامه». کاوشنامه. س15. ش39.
ندیم، مصطفی. 1375. «سام در سام‌نامه خواجو کرمانی و پیشینۀ اساطیری آن». نامه پارسی. ش3.
نعمت طاووسی، مریم. 1394. «در جست‌وجوی پاره‌های از یاد رفته گرشاسب». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد واحد تهران جنوب. س11. ش38.
واردی، زریّن و حمیده نظری اصطهباناتی. 1389. «بررسی ساختار اسطوره‌ای در روایت سام‌نامه». گوهرگویا. س4. ش2. پیاپی14.
هفت‌لشکر. 1377. مقدمه تصحیح و توضیح مهران افشاری و مهدی مداینی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
_||_Refrences
Afīfī, Alī. (2004/1383SH). Asātīr va fahang-e īrān. Tehrān: Tūs.
Amūzegār, Žāleh. (2007/1386SH). Zabān farhang ostūre. Tehrān: Mo’īn.
Asadī Tūsī, Alī Ebn-e Ahmad. (2014/1393SH). Garšāsb- nāme. Ed. by Habīb Yaqmāeī. Tehrān: Donyā-ye Ketāb.
Aydanlū, Sajjād. (2009/1388SH). Az ostūre tā hamāse. Tehrān: Soxan.
___________________. (2014/1393SH). Introduction on Zarrīn qabā-nāme. Tehrān: Soxan.
Avesta. (2010/ 1389SH). With the effort of Jalīl Dūstxāh. Tehrān: Morvarid.
Bašīrī, Alī asqar & Alī Mohammadī. (2014/1393SH). “Rīš-e yābī nabard-e sām bā oj ebn-e onoq dar šāh-nāme bar asās-e dīdgāh-e tatbīq-e ostūre-hā", Pažūheš-nāme adab-e hamāsī. Year 10. No. 17.
-Bahār, Mehrdād. (2002/1381SH). Pažūheši dar asātīr-e īrān. Tehrān: Āgah.
Bondahešn. (2011/1390SH). Ed. by Mehrdād -Bahār. Tehrān: Tūs.
Christensen, Arthur. (2010/ 1389SH). Nemūne-hā-ye naxostīn ensān va naxostīn šahrīyar ( Les types du premier homme et du premierroi dans I'histoire legendaire Iraniens). Tr. by Žāleh -Amūzegār & Ahmad Tafazolī. Tehrān: Češme.
Ebrāhīmī, Ma’sūme. (2013/1392SH). “Barresī-ye seyr-e tahavvol-e mafhūmī-ye dīv dar tārīx-e ejtemā’ī va adabīyat-e šafāhī". Culture and Folk Literature. NO. 2.
Enjavī Šīrāzī, Abolqāsem. (1984/ 1363SH). Ferdowsī-nāme. Mardom va qahremānān-e šāhnāme. Tehrān: Elmī.
Faramarz -nāme. (2003/1382SH). Ed. by Majīd Sarmadī. Tehrān: Anjoman-e Āsār va Mafāxer-e Farhangī.
Haft Laškar. (1998/ 1377SH). Ed. by Mehrān Afšārī & Mahdī Madāyenī. Tehrān: Pažūhešgāh olūm-e ensānī.
Heydarī, Hasan & Sāmān Zand Moqadam. (2012/1391SH). "Garūd (Garūda) namād-e enteqāl va tabdīl-e asātīr-e hend dar sām-nāme", Gohar-e Gūyā. Year 6. No. 21.
Mādeh, Qāsem. (2001/1380SH). Jahangīr-nāme. Ed. by Ziyāoddīn Sajjādī. Tehrān: Mo’asese-ye Motāle’āt-e Eslāmī.
Moxtārī, Osmān. (1998/ 1377SH). Šahriyār-nāme. Ed. by Qolām Hosseine Bīgdelī. Tehrān: Peyk-e farhang.
Manūčehrī, kūroš & Alī Asqar Bābā Safarī. (2014/1393SH). " Barresī-ye mozū’āt-e qenāei dar manzūme-ye hemāsī āšeqāne-ye sām-nāme ". kavoš-nāme. Year 15. No. 39.
Nadīm, Mostafā. (1996/1375SH). "Sām dar sām-nāme xājūye Kermānī va pīšīne-ye asātīrī-ye ān ". Nāme Pārsī. No. 3.
Nemat Tāvūsī, Maryam. (2015/1394SH). “ dar jost-o-jū-ye pāre-hā-eī az yād rafte-ye Garšāsb". Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year 11. No. 38.
Qolīzāde, Xosrow. (2013/1392SH). Farhang-e asātīr-e īrānī. Tehrān: Ketāb Pārse.
Rūyānī, Vahīd .(2011/1390SH). ““ Barresī-ye ta’sīr-e šāh-nāme bar sām-nāme “. Gohar-e Gūyā. Year 5. No. 2.
Sām-nāme. (2014/1393SH). Ed. by Vahīd Rūyānī. Tehrān: Mīrās-e Maktūb.
Sarkārātī, Bahman. (2014/1393SH). Sāye- hā-ye šekār šode. Tehrān: Tahūrī.
Sa’īdī, Mostafā & Ahmad Hāšemī. (2006/1385SH). Tūmar-e šāh-nāme-ye ferdowsī. Tehrān: Xoš Negār.
Sedaqat Nejād, Jamšīd. (2011/1390SH). Tūmar-e kohan šāh-nāme ferdowsī. Tehrān: Donyā-ye Ketāb.
Safā, Zabīhollāh. (2010/ 1389SH). Hamāse sarāei dar īrān. Tehrān: Amīr Kabīr.
Tūmar-e Naqālī šāh-nāme .(2012/1391SH). Ed. by Sajjād Aydanlū. Tehrān: Behnegār.
Vāredī, Zarrīn & Hamīde Nazarī Estahbānātī. (2010/ 1389SH). "Barresī-ye sāxtār-e ostūre-eī dar ravāyat-e sām-nāme". Gohar-e Gūyā. Year 4. No. 2.
Zarrīn qabā-nāme. (2014/1393SH). Ed. by Sajjād Aydanlū. Tehrān: Soxan.