خرقه‌سوزی در شعر حافظ
محورهای موضوعی : اسطورهخدیجه حاجیان 1 , سعید بزرگ بیگدلی 2
1 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس
2 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس
کلید واژه: تصوف, خرقه‌پوشی, خرقه‌سوزی, عطار نیشابوری, حافظ شیرازی,
چکیده مقاله :
خرقه‌پوشی از جمله آیین‌ها و رسوم رایج تصوف است که گاه آدابی دیگر همچون خرقه انداختن یا تخریق خرقه، خرقه از سر به درآوردن و خرقه از سر برکشیدن را به همراه داشته است؛ تخریق خرقه بیشتر به هنگام وجد به ویژه در مراسم سماع صوفیانه رخ می‌داده است؛ خرقه از سر به درآوردن گاه از سر وجد بوده است و گاه برای زدودن کدورت میان دو صوفی، و خرقه از سر برکشیدن برای تنبیه صوفی خاطی در خانقاه ها رایج بوده است. به نظر می‌رسد خرقه سوزی نیز از جمله آدابی بوده که با خرقه‌پوشی ارتباط داشته است. اگرچه در منابع اصلی صوفیه و نیز پژوهش هایی که تاکنون در این زمینه انجام گرفته است، مطلبی قابل استناد به دست نیامده است، این اصطلاح در شعر عرفانی فارسی، از جمله اشعار عطار، سعدی، مولوی، قاسم انوار، فخرالدین عراقی و حافظ بازتابی نسبتاً گسترده دارد. در این مقاله کوشش شده است ضمن بررسی اجمالی خرقه و خرقه‌پوشی در اشعار عرفانی فارسی، به تحلیل و نقد خرقه‌سوزی به ویژه در اشعار عطار و حافظ پرداخته شود.
Kherqeh-pushi (wearing the clock) is a customary ritual in Sufism. This ritual is usually accompanied with kherqeh-andakhtan (dedicating the clock) or takhriqe-kherqeh (tearing the clock) and kherqeh-az-sar-beh-dar-avrdan or kherqeh-az-sar-bar-kashidan (underssing the clock). Kherqeh-andakhtan (dedicating the clock) used to occur often in the state of ecstasy (vajd) and especially Sema. kherqeh-az-sar-beh-dar-avrdan (underssing the clock), besides that happens when two Sufis wish to do away with misunderstandings. Similarly, Kherqeh-az-sar-bar-kashidan (underssing the clock) was a way of punishing the culprit Sufi in Khangah. It seems that there is a connection between kherqeh-pushi (wearing the clock) and kherqeh-suzi (burning the clock), even though there was no citable and valid evidence about it in Sufi texts. Kherqeh-suzi (burning the clock) has a widespread use in mystical poems, as in the poems of Attār Neishapouri, Saadi, Mulavi, Qasem Anvar, Fakhredin Araqi and especially Hafez. By considering Kherqeh-pushi, the present article, tries to analyze the concept of kherqeh-suzi (burning the clock) in mystical texts, especially in the works of Attar and Hafez.
کتابنامه
باخرزی، ابوالمفاخر یحیی. 1418 . اورادالاحباب و فصوص الآدا . ب به کوشش
ایرج افشار. چ 9. تهران: فرهنگ ایران زمین.
پورنامداریان، تقی. 1489 . گمشده لب دری.ا تهران: سخن.
جنید شیرازی ، معین الدین ابوالقاسم . 1498 . شدالازار فی حط الاوزار عن
زوارالمزا . ر به تصحیح محمد قزوینی و عباس اقبال آشتیانی . تهران : چاپخانه
مجل .
حافظ شیرازی، خواجه شم الدین محمد. 1481 . دیوا . ن تصحیح امیرهوشنگ
ابتهاج. چ 19 . تهران: کارنامه.
چارده روایت : مجموعه .» شرح یق بیت دشوار « . خرمّشاهی، بهاءالدین. 1476
مقاله درباره شعر و شخصیت حاف . ظ تهران: کتاب پرواز.
. شع . ر س 9. ش 11 و 17 .» خرقه سوزی؛ آیین رندانه اما آرمانی « . دادبه، اصغر. 1469
دارابی، محمدبن محمد. 1479 . لطیفه غیب . ی چ 9. شیراز: کتابخانه احمدی.
روزبهان بقلی شیرازی. 1479 . عبهرالعاشقی . ن تصحیح هانری کربن و محمد معین.
چ 9. تهران: منوچهری.
گلگشت در شعر و .» ماجرا کردن و خرقه سوختن « . ریاحی، محمدامین. 1463
اندیشة حاف . ظ چ 9. تهران: علمی.
زرّین کوب، عبدالحسین. 1469 . نقش بر آ : ب در حاشیة دیوان حافظ. چ 3. تهران :
علمی.
. کیهان فرهنگ . ی س 1 .» خرقه سوزی در شعر حافظ « . زیبایی، محمدعلی. 1476
. ش 8
سجادی، علی محمد. 1483 . خرقه و خرقه پوش . ی چ 9. تهران: علمی و فرهنگی.
سعدی شیرازی، شیخ مصلح الدین. 1481 . بوستان )سعدی نامه(. تصحیح
غلامحسین یوسفی. چ 6. تهران: خوارزمی.
. 1467 . کلیا . ت تصحیح محمدعلی فروغی.
چ 10 . تهران. امیرکبیر.
. 1478 . گلستا . ن تصحیح غلامحسین یوسفی.
تهران: خوارزمی.
سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدودبن آدم. 1480 . دیوا . ن به سعی و اهتمام مدرس
رضوی. چ 1. تهران: کتابخانة سنایی.
سودی بسنوی، محمد. 1461 . شرح سودی بر حاف . ظ ترجم ة عصمت ستارزاده .
ج 1. تهران: دهخدا.
سهروردی، شهاب الدین ابوحفص عمر. 1473 . عوارف المعار . ف ترجمة ابومنصور
عبدالمؤمن اصفهانی. به اهتمام قاسم انصاری. تهران: علمی و فرهنگی.
حافظ شناس . ی به .» خرقه و خرقه سوزی « . شفیعی کدکنی، محمدرضا . 1477
کوشش سعید نیاز کرمانی. چ 1. تهران: پاژنگ.
. 1481 . چشیدن طعم وقت؛ا ز میراث عرفانی ابوسعید
ابوالخیر. تهران: سخن.
صائب تبریزی، محمدعلی. 1460 . دیوا . ن به کوشش محمد قهرمان . ج 1. چ 9
تهران: علمی و فرهنگی.
. طبرسی، حسن بن فا . 1436 . مکارم الاخلا . ق ترجمة ابراهیم میرباقری . چ 9
تهران: پیام آزادی.
عارف قزوینی، میرزا ابوالقاسم. 1418 . کلیات دیوا . ن چ 8. تهران: امیرکبیر.
عبّادی مروزی، ابوالمظفر منصوربن اردشیر . 1479 . مناقب الصوفی . ه مقدمه و
تصحیح نجیب مای هروی. تهران: مولی.
عراقی، شیخ فخرالدین ابراهیم. 1441 . کلیا . ت به کوشش سعید نفیسی . تهران :
کتابخانة سنایی.
عزالدین کاشانی، محمودبن علی. 1476 . مصباح الهدایه و مفتاح الکفای . ه تصحیح
جلال الدین همایی. تهران: هما.
عطار نیشابوری، فریدالدین محمد. 1449 . الهی نام . ه تصحیح فؤاد روحانی. تهران :
زوّار.
. 1411 . تذکرة الاولی.ا تصحیح محمد استعلامی.
چ 9. تهران زوّار.
. 1461 . دیوا . ن تصحیح تقی تفاّلی، چ 9. تهران:
علمی و فرهنگی.
. 1487 . مختارنامه: مجموعة رباعیا . ت تصحیح و
مقدمه محمدرضا شفیعی کدکنی. چ 4. تهران: سخن.
. 1481 . مصیبت نام . ه تصحیح نورانی وصال .
چ 6. تهران: زوّار.
. 1484 . منطق الطی . ر مقدمه، تصحیح و تعلیقات
محمدرضا شغیعی کدکنی. تهران: سخن.
غزّالی، احمدبن محمد. 1460 . مجموعة آثار فارسی احمد غزال . ی با اهتمام احمد
مجاهد. تهران: دانشگاه تهران.
مقالات فرزا . ن با اهتمام احمد .» معنای دو بیت از حافظ « . فرزان، سیدمحمّد. 1417
اداره چی گیلانی. تهران: چاپخانه حیدری.
قاسم انوار. 1446 . کلیا . ت مقدمه و تصحیح سعید نفیسی. تهران: کتابخانة سنایی.
کمال خجندی. 1961 م. دیوا . ن به اهتمام . شیدفر. مسکو: دانش.
کمال الدین اسماعی اصفهانی. 1467 . دیوان. ا ز روی نسخة چاپ سنگی بمبئی .
تهران: روزنه.
کیانی )میرا(، محسن. 1479 . تاریخ خانقاه در ایران.ت هران: طهوری.
. یغم.ا ش 1. س 19 .» یق بیت از حافظ « . کمره ای، سیدمحمدعلی. 1498
مرتاوی، منوچهر. 1483 . مکتب حاف . ظ چ 3. تبریز: ستوده.
مقدسی، حافظ ابی الفا محمدبن طاهر . 1460 ه.ق. صف التصف . به اهتمام
احمد الشرباصی. قاهره: دارالتألی .
مولوی، جلال الدین محمد. 1487 . کلیات شم . چ 9. تهران: هرم .
هجویری، عثمان بن علی . 1463 . کش المحجو . ب به کوشش محمدحسین
تسبیحی)رها(. اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی.
. 1487 . کش المحجو . ب تصحیح و تعلیقات محمود
عابدی. تهران: سروش.
References
‘Āref Qazvini, Mirzā Abo-l-qāsem. (1979/1358SH). Divān. 8th ed. Tehran: Amirkabir.
‘Attār Neishābouri, Farid-oddin Mohammad Ebrāhim. (1960/1339SH). Elāhi nāmeh. Ed. By Fo’ād Rohani. Tehran: Zavvār.
‘Attār Neishābouri, Farid-oddin Mohammad Ebrāhim. (1976/1355SH). Tazkerat-ol-owliā. Ed. by Mohammad Este;lāmi. 2nd ed. Tehran: Zavvār.
‘Attār Neishābouri, Farid-oddin Mohammad Ebrāhim. (1996/1375SH)a. Divān. With the Efforts of Taqi Tafazzoli. 9th ed. Tehran: Elmi o farhangi.
‘Attār Neishābouri, Farid-oddin Mohammad Ebrāhim. (2004/1383SH). Manteq-ottayr. Ed. by MohammadRezā Shafiꞌi-e Kadkani. Tehran: Sokhan.
‘Attār Neishābouri, Farid-oddin Mohammad Ebrāhim. (2006/1385SH). Mosibat-nāmeh. Ed. by Nourāni Vesāl. 7th ed. Tehran: Zavvār.
‘Attār Neishābouri, Farid-oddin Mohammad Ebrāhim. (2007/1386SH)b. Mokhtār-nāmeh: Majmou’e-ye Robā’eiyāt. Ed. by MohammadRezā Shafiꞌi-e Kadkani. Tehran: Sokhan.
‘Erāqi, Sheikh Fakhr-oddin Ebrāhim. (1956/1335SH). Kolliāt. Ed. by Saeed Nafisi. Tehran: Ketābkāne-ye Sanāei.
Bākhrazi, Abo-lmafākher Yhayā. (1979/1358SH). Awrād-ol-ahbāb wa fosous-ol-ādāb. With the Efforts of Iraj Afshār. 2nd ed. Tehran: Farhang-e Iranzamin.
Dādbeh, Asghar. (1993/1372SH). “Kherqeh-souzi, āein-e rendāneh, ammā ārmāni”, She’r Mag. Year 2. No. 15&16.
Dārābi, Mohammad ibn Mohammad. (1983/1362SH). Latife-ya gheibi. 2nd ed. Shiraz: Ketābkhāne-ye Ahmadi.
Dehkhodā, Aliakbar. Loghatnāmeh.
‘Ezz-oddin Kāshāni, Mahmoud ibn Ali. (1988/1367SH). Mesbā’h-ol-hedāyah wa meftā’h-ol-kefāyah. Ed. by Jalāl-oddin Homāei. Tehran: Homā.
Farzān, S. Mohammad. (1977/1356SH). “Ma’nā-ye do beit az Hāfez”, in Maqālāt-e Farzān. With the Efforts of Ahmad Edārechi Gilāni. Tehran: Chāpkhāne-ye Heidari.
Ghazāli, Ahmad ibn Mohammad. (1991/1370SH). Majmou'e-ye āsār-e fārsi-e Ahmad Ghazzāli. Ed. By Ahmad Mojāhed. Tehran: university of Tehran.
Hāfez Shirazi, Shams-oddin Mohammad. (2006/1385SH). Divān. Ed. by AmirHooshang Ebtehāj. 12th ed. Tehran: Kārnāme.
Hojviri, Ali ibn ꞌOsmān. (1995/1374SH). Kashf-ol-mahjoub. Ed. by MohammadHosseinTasbihi (Rahā). Eslāmābād: Markaze Tahghighāt Fārsi.
Hojviri, Ali ibn ꞌOsmān. (2004/1383SH). Kashf-ol-mahjoub. Ed. by Mahmoud ꞌĀbedi. Tehran: Soroush.
Joneid Shirazi, Mo’in-oddin Abo-lqāsem. (1949/1328SH). Shadd-olazār fi ‘hatt-el-awzār ‘an-el-zawār-el-mazār. Ed. by Mohammad Qazvini and Abbās Eqbāl Āshtiāni. Tehran: Chāpkhāne-ye Majles.
Kamāl Khojandi. (1975). Divān. With the Efforts of K. Shidfar. Moscow: Dānesh.
Kamarei, S. Mohammadali. (1949/1328SH). “yek beit az Hāfez”, Yaghmā Mag. Year 12. No. 1.
Khorramshāhi, Bahā’oddin. (1988/1367SH). “Shr’h-e yek beit-e doshvār”, In Chārdah revāyat. Tehran: Ketāb-e Parvāz.
Kiāni (Mirā), Mohsen. (1990/1369SH). Tārikh-e Khāneqāh dar Iran. Tehran: Tahouri.
Moqaddasi, Hāfez ibn Abi-lfazl Mohammad ibn Tāher. (1950/1370AH). Safwat-ottasawof. With the Efforts of Ahmad Sharbāsi. Cairo: Dār-al-ta’lif.
Mortazavi, Manouchehr. (2005/1384SH). Maktab-e Hāfez. 4th ed. Tabriz: Sotoudeh.
Mowlavi, Jalāl-oddin Mohammad. (2007/1386SH). Koliiāt-e Shams. 2nd ed. Tehran: Hermes.
Pournāmdāriān, Taqi. (2003/1382SH). Gomshode-ye lab-e daryā. Tehran: Sokhan.
Qāsem Anvār. (1958/1337SH). Kolliyāt. Ed. by Saeed Nafisi. Tehran: Ketābkāne-ye Sanāei.
Riāhi, Mohammad Amin. (1995/1374SH). “Mājarā-kardan o kherqeh-soukhtan”, In Golgasht dar she’r o andishe-ye Hāfez. 2nd ed. Tehran: Elmi.
Rouzbahān-e Baqli-e Shirāzi. (1990/1369SH). 'Abhar-ol-'āsheqin. Ed. by Hanry Corbin & Mohammad Mo’in. 2nd ed. Tehran: Manouchehri.
Sa’di Shirazi, Mosle’h-oddin. (1987/1368SH). Golestān. Ed. by Gholāmhosein Yousefi. Tehran: Khārazmi.
Sa’di Shirazi, Mosle’h-oddin. (1997/1376SH). Kolliāt. With the Efforts of Mohammad Ali Foroughi. 2nd Ed. Tehran: Amirkabir.
Sa’di Shirazi, Mosle’h-oddin. (2002/1381SH). Boustān. Ed. by Gholāmhosein Yousefi. 7th Ed. Tehran: Khārazmi.
Sāeb Tabrizi, Mohammadali. (1991/1370SH). Divān. Ed. by Mohammad Qahramān. Vol. 1. 2nd ed. Tehran: Elmi o farhangi.
Sajjādi, Alimohammad. (2005/1384SH). Kherqeh o kherqh-poushi. 2nd ed. Tehran: Elmi o farhangi.
Sanāei-e Ghaznavi, Abu-lmajd Majdoud ibn Ādam. (2001/1380SH). Divān. Ed. By M. Taqi Modarres Razavi. 5th ed. Tehran: Ketābkhāne-ye Sanāei.
Shafie Kadkani, Mohammad Rezā. (1987/1366SH). “Kherqeh o kherqeh-souzi”, In Hāfez-shenāsi. With the Efforts of Saeid Niāz Kermāni. 5th Ed. Tehran: Pāzhang.
Shafie Kadkani, Mohammad Rezā. (2006/1385SH). Cheshidan-e ta'm-e vaqt: az mirās-e ‘erfāni-e abu-Saeed Abu-lkheir. Tehran: Sokhan.
Sohrevardi‚ Shahāb-oddin 'Omar. (1985/1364SH). 'Awāref-ol-ma'āref. Tr. by Abu Mansour Esfahāni. With the Efforts of Qāsem Ansāri. Tehran: Elmi o farhangi.
Soudi Bosnavi, Mohammad. (1996/1375SH). Shar’h-e Soudi bar Hāfez. Tr. by ‘Esmat Satārzādeh. Tehran: Dehkhodā.
Zarrinkoub, Abd-ol-hosein. (2000/1379SH). Naqsh-e bar āb. Tehran: Elmi.
Zibāyi, Mohammad Ali. (1988/1367SH). “kherqeh-souzi In She’re Hāfez”. Keyhān Farhangi. Year 8. No. 5.
ꞌEbādi Al-marvazi, Ab-ol-Mozaffar ibn Mansour Ardashir. (1983/1362SH). Manāqeb-ossoufiyah. Ed. by Najib Māyel Heravi. Tehran: Mowlā.