مصالحه قصاص نفس با قطع عضو

محورهای موضوعی : فقه و حقوق اسلامی

جواد حبیبی تبار ¹ (دانشیار، گروه فقه و حقوق قضایی، جامعه المصطفی العالمیه، قم، ایران.)
سید محمد سجادی ² (دلنش آموخته سطح چهارم حوزه، جامعه المصطفی العالمیه، قم، ایران.)

تاریخ دریافت : 1397/12/15 تاریخ پذیرش : 1400/06/04 تاریخ انتشار : 1402/06/01

کلید واژه: قصاص, عفو, مصالحه, ‌ تبدیل قصاص, ‌ حفظ جان,

چکیده مقاله :

بر اساس نظرات فقها و بر مبنای اصول شیعه، اصل اول در قتل عمد، قصاص است؛ اما شریعت مقدس این حق را به اولیای دم مقتول داده است که بتوانند از حق خود به صورت کامل گذشت نمایند یا گذشت و عفو خود را منوط به مالی کنند. اما گاه شرایطی پیش می‌آید که اجرای قصاص نفس به دلایلی ممکن نیست و نیز اولیای دم از مصالحه بر امور مالی و یا عفو سرباز می‌زنند. در این صورت آیا ولی دم می‌تواند به جای قصاص نفس، مصالحه بر قطع عضوی از اعضای جانی را درخواست نماید؟ این مصالحه از جهتی باعث تشفی خاطر و التیام درد فقدان مقتول برای اولیای دم خواهد شد و از طرفی باعث حفظ نفس انسان می‌گردد. این مساله مستحدثه، با موافقان و مخالفانی روبرو شده است و بر این اساس دو نظر مطرح گردیده که پس از تبیین و نقد آنها، نظر نهایی در جواز مصالحه قصاص نفس به قطع عضو به روش تحلیل محتوا بر اساس ادله‌ای از جمله مشروعیت مصالحه،‌ رجحان عفو بر قصاص، ادله وجوب حفظ نفس، و ... به اثبات رسیده است تا راهکاری باشد برای برون رفت از مشکلات ناشی از قول به عدم جواز.

چکیده انگلیسی:

According to the opinions of the jurists, and based on the principles of the Shiites, the first principle in premeditated killing is retribution. But Islamic law gave this right to the guardians of the murdered, so that they could fully forgive their right or forgive and make their pardon depend on money. However, sometimes there are cases in which it is not possible to carry out "qisas al-nafs" for certain reasons, and the guardians refuse to give up financial matters or pardon. In this case, is it for the guardians of the murdered to ask for a compromise by cutting off the limb instead of self-retaliation? This reconciliation, on the one hand, will heal the pain of the victim's loss of guardians, and on the other hand, it will save the soul of the perpetrator. This new issue clashed with supporters and opponents, and accordingly two opinions were raised, and after explaining and criticizing them, the final opinion was based on the permissibility of replacing self-punishment for amputation with the content analysis method. On the evidence, including the legality of reconciliation, the preponderance of pardon over retaliation, the evidence of the necessity of self-preservation, etc., is a solution to overcome the problems arising from the promise of impermissibility.

منابع و مأخذ:

ابن جنید اسکافی، محمد(1416ق). مجموعه فتاوى ابن جنید (چاپ اول). تحقیق: علی پناه اشتهاردی، قم: مؤسسه النشر الإسلامی.

ابن‌ادریس حلی، محمد(1410ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى(چاپ دوم). قم: مؤسسه النشر الإسلامی.

ابن‌براج، عبدالعزیز(1406ق). المهذب. تحقیق: زیر نظر جعفر سبحانی، قم: مؤسسه النشر الإسلامی.

ابن‌زهره، حمزه(1417ق). غنیه النزوع إلى علمی الأصول و الفروع (چاپ اول). تحقیق: ابراهیم بهادری، قم: مؤسسه الإمام الصادق(ع).

آخوند خراسانی، محمدکاظم(1417ق). کفایه الأصول (چاپ دوم). قم: مؤسسه آل‌البیت لإحیاء التراث.

اعرج حسینی، سید عمید الدین(1416ق). کنز الفوائد فی حل مشکلات القواعد.‌ قم: مؤسسه نشر اسلامی.

برقی، احمد (1371ق). المحاسن (چاپ دوم). تحقیق: جلال الدین محدث، قم: دار الکتب الاسلامیه.

بهجت، محمد تقی(1428ق). استفتاءات (چاپ اول). قم: دفتر آیت‌الله بهجت.

جزیری، عبدالرحمن؛ غروی، محمد؛ مازح، یاسر (1419ق). الفقه على المذاهب الأربعه و مذهب أهل البیت علیهم السلام (چاپ اول). بیروت: دار الثقلین،

حر عاملی، محمد(1414ق). وسائل الشیعه (چاپ دوم). قم: مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث الإسلامی.

حسینی زبیدی، سید محمدمرتضی(1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس. بیروت: دارالفکر.

حسینی عاملی، سیدمحمد جواد (1419ق). مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه (چاپ اول). قم: مؤسسه النشر الإسلامی.

حسینی عاملی، سیدمحمد جواد (بی‌تا). مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه. تحقیق: محمدباقر خالصی، قم: مؤسسه النشر الإسلامی.

حکیم، سید محمد سعید (بی تا). مسائل معاصره فی فقه القضاء. قم: موسسه الحکمه للثقافه،

حلبی، تقی (بی‌تا). الکافی فی الفقه. تحقیق: رضا استادی، اصفهان: مکتبه الإمام أمیرالمؤمنین(ع).

حلی، جعفر (1408ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام (چاپ دوم). قم: اسماعیلیان.

حلی، جعفر (1418ق). المختصر النافع فی فقه الإمامیه (چاپ ششم). قم: مؤسسه المطبوعات الدینیه‌.

حلی، یحیی(1405ق). الجامع للشرائع (چاپ اول). قم: مؤسسه سیدالشهدا.

خمینی، سید روح‌الله (1379ش). تحریر الوسیله (چاپ اول). قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

راوندی، قطب‌الدین سعید (1405ق). فقه القرآن (چاپ دوم). قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.

روحانی، محمد صادق (بی‌تا). پاسخ‌های حضرت آیت الله العظمی روحانی(مدظله‌العالی) به استفتائات قوه قضائیه و موسسه حقوقی وکلای بین الملل (چاپ اول). قم: موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت.

سبحانى، جعفر(بی‌تا). سلسله المسائل الفقهیه (چاپ اول). قم: بی‌نا.

شهید ثانی، زین‌الدین(1410ق). الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه (چاپ اول). شرح: سیدمحمود کلانتر، قم: مکتبه الداوری.

شهید ثانی، زین‌الدین(1413ق). مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام (چاپ اول). قم: مؤسسه المعارف الإسلامیه.

شیخ طوسی، محمد(1387ق). المبسوط فی فقه الإمامیه (چاپ سوم). تهران: المکتبه المرتضویه.

شیخ طوسی، محمد(1390ق). الاستبصار فیما اختلف من الأخبار (چاپ اول). تهران: دار الکتب الإسلامیه.

شیخ طوسی، محمد(1407ق). الخلاف (چاپ اول). قم: مؤسسه النشر الإسلامی.

شیخ طوسی، محمد(1407ق). تهذیب الأحکام (چاپ چهارم). تهران: دار الکتب الإسلامیه.

شیخ مفید، محمد(1413ق). المقنعه (چاپ اول)، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید.

شیرازی، ناصر مکارم (1427ق). استفتاءات جدید (چاپ دوم). قم: مدرسه امام علی بن ابی طالب(ع).

صافی گلپایگانی، لطف الله،‌ شرایط و کیفیت قصاص عضو. وبگاه دفتر آیه الله صافی به نشانی http://saafi.com/book/5901

صانعی، یوسف (1388ش).‌ استفتاآت قضایی مطابق با فتاوای آیه الله یوسف صانعی. قم: سلیمان زاده.‌

طبرسی، فضل(1410ق). المؤتلف من المختلف بین أئمه السلف. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیه.

علامه حلی، حسن(1410ق). إرشاد الأذهان إلى أحکام الإیمان (چاپ اول). قم: مؤسسه النشر الإسلامی.

علامه حلی، حسن(1413ق). قواعد الأحکام فی معرفه الحلال و الحرام. قم: مؤسسه النشر الإسلامی.

علامه حلی، حسن(1413ق). مختلف الشیعه فی أحکام الشریعه (چاپ اول). قم: مؤسسه النشر الإسلامی.

علامه حلی، حسن(1414ق). تذکره الفقهاء (چاپ اول). قم: مؤسسه آل‌البیت(ع) لإحیاء التراث.

علامه حلی، حسن(1420ق). تحریر الأحکام الشرعیه على مذهب الإمامیه. قم: مؤسسه الإمام الصادق(ع).

علامه حلی، حسن(1421ق). تلخیص المرام فی معرفه الأحکام (چاپ اول). قم: دفتر تبلیغات اسلامی.

علم الهدی، سیدمرتضی(1417ق). المسائل الناصریات. قم: دار الهدی.

علم‌الهدی، سیدمرتضی (1415ق). الانتصار فی انفرادات الإمامیه. قم: مؤسسه النشر الاسلامی.

فاضل آبی، حسن (1417ق). کشف الرموز فی شرح مختصر النافع (چاپ سوم)، قم: دفتر انتشارات اسلامی.

فاضل لنکرانی، محمد(1421ق). تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله – القصاص (چاپ اول). قم: مرکز فقهی ائمه اطهار(ع).

فاضل هندی، محمد(1416ق). کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام. قم: مؤسسه النشر الإسلامی.

قطّان حلّی، محمد(1424ق). معالم الدین فی فقه آل یاسین (چاپ اول). قم: مؤسسه امام صادق(ع).

گل محمدی، هوشنگ؛ آیتی، سید محمد رضا؛ رحمان ستایش، محمد کاظم(1401). بررسی فقهی و حقوقی کارآمدی قاعده دفع افسد به فاسد. فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، سال 18،‌ شماره 67، بهار.

محقق حلی، جعفر (1407ق). المعتبر فی شرح المختصر (چاپ اول). قم: مؤسسه سید الشهداء.

محقق حلی، جعفر (1412ق). نکت النهایه (چاپ اول). قم: مؤسسه النشر الإسلامی.

محقق داماد، سید مصطفى (1406ق). قواعد فقه (چاپ دوازدهم). تهران: مرکز نشر علوم اسلامى.

مدنى کاشانى، رضا (1410ق). کتاب القصاص للفقهاء و الخواص (چاپ دوم). قم: دفتر انتشارات اسلامى.

مرعشی نجفی، سید شهاب‌الدین‌ (1415ق). القصاص على ضوء القرآن و السنه (چاپ اول). به کوشش: سید عادل علوی، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.

مغنیه، محمدجواد (1421ق). فقه الامام جعفر الصادق(ع)  (چاپ دوم). قم: مؤسسه انصاریان.

مقدس اردبیلی، احمد بن محمد (1403ق). مجمع الفائده و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان (چاپ اول). قم: مؤسسه النشر الإسلامی.

مکارم شیرازی، ناصر، قطع عضو از قاتل به جای قصاص. وبگاه دفتر آیه الله مکارم شیرازی به نشانی https://makarem.ir

موسوی خوئى، سید ابوالقاسم (1410ق). منهاج الصالحین (چاپ بیست و هشتم). قم: مدینه العلم،

نجفی صاحب جواهر، محمدحسن (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام  (چاپ هفتم). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

نرم افزار استفتآت قضایی. نگارش دوم.

Ibn Junaid Eskafi, Muhammad (1416 AH). Ibn Junaid's collection of fatwas (first edition). Researcher: Ali Panah Esht’hardi, Qom: Islamic Publishing House.

Ibn Idris Hali, Muhammad (1410 AH). Al-Saraer al-Hawi for Tahrir Al-Fatawi (second edition). Qom: Islamic Publishing House.

Ibn Baraj, Abdul Aziz (1406 AH). Almohazab, Research: under the supervision of Jafar Sobhani, Qom: Islamic Publishing House.

Ibn Zohra, Hamza (1417 AH). Ghaniyyah al-Nozwa (first edition). Research: Ebrahim Bahadri, Qom: Imam al-Sadiq (a.s.) Institute.

Akhund Khorasani, Mohammad Kazem (1417 AH). Kefayeh al-Usul (second edition). Qom: Al-Al-Bayt Institute for Revival of Tradition.

Araj Hosseini, Seyyed Amid al-Din (1416 AH). Kanz al-favaed. Qom: Islamic Publication Institute.

Bargi, Ahmed (1371 AH). Al-Mahasan (second edition). Research: Jalal al-Din Muhaddith, Qom: Dar al-Kutub al-Islamiya.

Behjat, Mohammad Taqi (1428 AH). Esteftaat (first edition). Qom: Office of Ayatollah Behjat.

Jaziri, Abdulrahman; Gharavi, Mohammad; Mazeh, Yasser (1419 AH). Fiqh on the Four Madhhabs and the Madhhab of Ahl al-Bayt, peace be upon them (first edition). Beirut: Dar al-Saqlain,

Hor Ameli, Muhammad (1414 AH). Shiite Means To The Collection Of Issues Of Sharia (second edition). Qom: Al-Bayt Institute for Revival of Islamic Heritage.

Hosseini Zubeidi, Seyyed Mohammad Morteza (1414 AH). Taj al-Arus. Beirut: Dar al-Fakr.

Hosseini Ameli, Seyyed Mohammad Javad (1419 AH). Miftah al-Karamah (first edition). Qom: Islamic Publishing House.

Hakim, Seyyed Mohammad Saeed (B.T.A.). Contemporary issues in judicial jurisprudence. Qom: Hikma Institute for Culture,

Halabi, Taghi (…).Al-Kafi In Fiqh. Research: Reza Ostadi, Isfahan: Imam Amir al-Momenin (AS) School.

Heli, Jafar (1408 AH). The Laws Of Islam In Matters Of Halal And Haram (Second Edition). Qom: Ismailian.

Heli, Jafar (1418 AH). Al-Mukhtasar al-Nafi fi fiqh al-Imamiyah (sixth edition). Qom: Religious Press Institute.

Heli, Yahya (1405 AH). Al-Jamae Lal-Shari'e (first edition). Qom: Sayyed al-Shohada Institute.

Khomeini, Seyed Ruhollah (1379). Tahrir al-Wasilah (first edition). Qom: Imam Khomeini Editing and Publishing Institute.

Rawandi, Qutbuddin Saeed (1405 AH). Jurisprudence of the Qur'an (second edition). Qom: Ayatollah Murashi Najafi Library.

Rouhani, Mohammad Sadegh (…). The responses of the Supreme Ayatollah Rouhani to the inquiries of the Judiciary and the International Lawyers Institute (first edition). Qom: Ahl al-Bayt Maarif Research and Publishing Institute.

Sobhani, Jafar (…). Al-Masal al-Fiqhiyyah (first edition). Qom: ….

Shahid Thani, Zain al-Din (1410 AH). Al-Rawzah al-Bahiyyah in Sharh al-Lama' al-Damashqiyyah (first edition). Description: Seyyed Mahmoud Kalantar, Qom: Al-Davari Library.

Shahid Thani, Zain al-Din (1413 AH). Masalak al-Afham to the revision of Sharia al-Islam (first edition). Qom: Institute of Islamic Encyclopaedias.

Sheikh Tusi, Muhammad (1387 AH). Al-Mabusut fi fiqh al-Imamiyah (third edition). Tehran: Al-Mortazoeh Library.

Sheikh Tusi, Muhammad (1390 AH). Insight Into What Differs From The News  (first edition). Tehran: Islamic Books Dar.

Sheikh Tusi, Muhammad (1407 AH). Al-Khalaf (first edition). Qom: Islamic Publishing House.

Mousavi Khoi, Seyyed Abul Qasim (1410 AH). Minhaj al-Salehin (28th edition). Qom: Madinah Alam,

Najafi Sahib Javaher, Mohammad Hasan (1404 AH). Jawaharlal Kalam (7th edition). Beirut: Dar Ihiya al-Trath al-Arabi.