مشروعیت و ضرورت بهره گیری از قاعده فقهی الزام در حقوق مخاصمات مسلحانه بین المللی
محورهای موضوعی : فقه و حقوق اسلامی
حسین حقیقت پور
1
*
,
محمد زبده
2
1 - گروه فقه و حقوق اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه یزد، یزد، ایران
2 - گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه یزد، یزد، ایران
کلید واژه: حقوق بشردوستانه , فقه امامیه , قاعده الزام , مقابله به مثل, مکتب نظامی اسلام.,
چکیده مقاله :
«قاعده الزام»، از جمله قواعد بنیادینی است که میتواند نقش سازندهای در حقوق بینالملل اسلامی و حل تعارضات آن با جامعه بینالمللی ایفا نماید. نوشتار پیش رو با استناد به منابع کتابخانهای و با روش تحلیلی – تطبیقی، امکان بهرهگیری از این قاعده را در مخاصمات مسلحانه بینالمللی مورد کنکاش قرار داده و در قالب بیان مصادیق متعدد، ضرورت نقشآفرینی و ظرفیت قاعده را به رخ میکشد. یافتهها حاکی است با وجود تفاسیر احیاناً منفعتطلبانه برخی دولتها از مقررات موجود در معاهدات ناظر به مخاصمات مسلحانه بینالمللی، بهرهگیری از ظرفیتهای این قاعده مفید و فراگیر، ضروری مینماید. به عنوان نمونه میتوان از تفاسیر موسّع آمریکا و رژیم صهیونیستی از ماده 51 منشور ملل متحد در باب دفاع مشروع، که متاثر از استراتژی امنیت ملی خود ارائه دادهاند، یاد کرد. بر بنیاد نتایج این نوشتار، هرچند دکترین امنیتی اینگونه کشورها، به حکم اولی در فقه امامیّه نامشروع باشد؛ قاعده الزام دریچهای است که با کاربست آن میتوان به دکترین نظامی مورد پذیرش ایشان در مقابل خودشان استناد جست.
The "Principle of Compulsion" is one of the basic rules that can play a constructive role in Islamic international law and resolve its conflicts with the international community. Based on library sources and analytical-comparative method, the following article explores the possibility of using this Principle in international armed conflicts and shows the necessity of role-playing and the capacity of the Principle in the form of numerous examples. The findings indicate that despite the possibly self-interested interpretations of some governments of the provisions in the treaties regarding international armed conflicts, it is necessary to take advantage of the capacities of this useful and comprehensive Principle. As an example, we can mention the expanded interpretations of the United States and the Zionist regime on Article 51 of the United Nations Charter regarding legitimate defense, which they have presented under the influence of their national security strategy. Based on the results of this article, although the security doctrine of such countries is illegitimate according to the first rule in Imami jurisprudence; The Principle of Compulsion is a window that can be used to refer to the military doctrine accepted by them in front of themselves.
- قرآن کریم.
- ابن ادریس حلّى، محمد بن منصور (1410ق)، السرائر الحاوي لتحرير الفتاوى، چاپ2، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم.
- ابوالصلاح حلبی، تقی¬الدین بن نجم¬الدین (1403ق)، الکافی فی الفقه، اصفهان: کتابخانه عمومی امام امیرالمؤمنین (ع).
- ایروانی، باقر (1426ش)، دروس تمهیدیة في القواعد الفقهیة، چاپ3، قم: دارالفقه للطباعة و النشر.
- آصفی، محمدمهدی (1374ش)، «همزیستی مذاهب و ادیان "قاعده الزام و قاعده التزام"»، فقه اهل¬البیت (علیهم¬السلام)، (2).
- بجنوردى، سيد حسن بن آقا بزرگ (1419ق)، القواعد الفقهية، قم: نشر الهادي.
- بلاغی، محمدجواد بن حسن (1428ق)، الرسائل الفقهية، مرکزالعلوم و الثقافة الإسلامیه، قم.
- جعفری، محمدتقی (بی¬تا)، منابع فقه، بیجا: بی¬نا.
- حبیب¬زاده، توکل (1386ش)، حقوق بین¬الملل بشردوستانه و مبارزه با تروریسم، معارف اسلامی و حقوق، 8 (1)، 61-98.
- حرّ عاملی، محمد بن حسن (1409ق)، وسائل الشیعه، قم: مؤسسه آل البيت عليهم السلام.
- حسینی میلانی، سیدعلی (1405ق)، کتاب الشهادات، قم: مطبعة السیدالشهداء.
- حقیقت پور، حسین (1399ش)، «دفاع مشروع بازدارنده از منظر حقوق بین الملل اسلامی»، فقه و اصول، 52 (1)، ش پیاپی 120، 35-56.
- حقیقت پور، حسین (1400ش)، «اصل تفکیک انسانی از نگاه حقوق بشردوستانه اسلامی در مقایسه با معاهدات بین المللی»، پژوهش¬های فقهی، 17 (3)، 875-906.
- حکیم، سیدمحسن (1416ق)، مستمسك العروة الوثقى، قم: مؤسسة دارالتفسیر.
- دانش¬پژوه، مصطفی (1394ش)، «اجرای قاعده الزام در در دعاوی بین¬المللی به مثابه قاعده حل تعارض»، حقوق تطبیقی، 2 (1)، 29-50.
- رضوی، سیدمحمد؛ رضوی، سیدعلی (1397ش)، «گستره نفوذ قاعده الزام در رفع تعارض قوانین و مقررات مرتبط با نفقه»، دوفصلنامه فقه و حقوق خانواده (ندای صادق)، 23 (68)، 5-29.
- روحانی، سیدصادق (1412ق)، فقه الصادق (ع)، قم: دارالکتاب.
- زبیدی، سیدمحمدمرتضی (1414ق)، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دارالفکرللطباعة و النشر و التوزیع.
- سبزوارى، سيد عبد الأعلى (1413ق)، مهذّب الأحكام، چاپ4، قم: مؤسسه المنار - دفتر حضرت آية الله.
- سید رضی، محمد (1414ق)، نهج البلاغة امام علی (ع)، قم: مؤسسه نهج البلاغه.
- سیفی مازندرانى، علي اكبر (1425ق)، مباني الفقه الفعال في القواعد الفقهية الأساسية، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم.
- شریفی طرازکوهی، حسین؛ بارین چهاربخش، ویکتور (1392ش)، «دفاع مشروع بازدارنده در قرن بیست و یکم»، فصلنامه¬ی پژوهش حقوق عمومی، 15 (40)، 9-36.
- شیرکوند، حامد؛ آیتی، سیدمحمدرضا (1393ش)، «کاربرد قاعده فقهی الزام در عقود و ایقاعات»، مبانی فقهی حقوق اسلامی، 7 (13)، 89-102.
- صاحب جواهر، محمد حسن (1404ق)، جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، چاپ7، بیروت: دار إحياء التراث العربي.
- صاحب ریاض، سیدعلی بن محمد (1418ق)، ریاض المسائل، قم: مؤسسه آل¬البیت (ع).
- ضیایی بیگدلی، محمد رضا (1400ش)، حقوق بین الملل بشردوستانه، چاپ5، تهران: نشر گنج دانش.
- طباطبایی¬قمی، سیدتقی (1426ق)، مبانی منهاج الصالحین، قم: منشورات قلم الشرق.
- طوسى، محمد بن حسن (1390ق)، الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، تهران: دراالکتب الإسلامیة.
- ------------ (1407ق)، تهذيب الأحكام، چاپ4، تهران: دار الكتب الإسلامية.
- عاملی، محمد بن علی (1411ق)، مدارک الأحکام فی شرح عبادات شرائع الإسلام، بیروت: مؤسسه آل البیت (ع).
- علاقه¬بندحسینی، یونس (1389ش)، مشارکت مستقیم غیرنظامیان در مخاصمات مسلحانه، پایان¬نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی جمشید ممتاز، تهران: دانشگاه تهران، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، تاریخ دفاع 1389، 07، 05.
- علامه حلّى، حسن بن يوسف (1420ق)، تحرير الأحكام الشرعية على مذهب الإمامية، قم: مؤسسه امام صادق عليه السلام.
- ------------ (1381ق)، خلاصة الأقوال فی معرفة أحوال الرجال، چاپ2، نجف اشرف: منشورات المطبعة الحیدریة.
- ------------ (1401ق)، أجوبة المسائل المهنائیة، قم: چاپحانه خیام.
- فاضل اصفهانی، محمد بن حسن (1416ق)، كشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحكام، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم.
- فاضل لنکرانی، محمد (1428ق)، القواعد الفقهیة، قم: چاپحانه مهر.
- فاضل لنکرانی، محمدجواد (1391ش)، قاعده الزام، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار (ع).
- فاضل لنکرانی، محمدجواد (1392ش)، «تولید و استفاده از سلاح¬های کشتار جمعی از دیدگاه فقه اسلامی»، حقوق اسلامی، 10 (39)، 7-34.
- فتاحی، سیدمحسن (1390ش)، قاعده الزام از دیدگاه فقه و حقوق موضوعه، قم: نشر ادیان.
- فضل الله، محمدحسین (1418ق)، کتاب الجهاد، بیروت: دارالملاک للطباعة و التوزیع و النشر.
- فيض كاشانى، محمد بن شاه مرتضى (1415ق)، تفسير الصافي، تهران: مكتبة الصدر.
- قرضاوی، یوسف (2009م)، فقه الجهاد، چاپ2، قاهره: مکتبة وهبة.
- كاشف الغطاء، حسن بن جعفر (1422ق)، أنوار الفقاهة - كتاب المكاسب، نجف اشرف: مؤسسه كاشف الغطاء.
- مجلسی اول، محمدتقی (1406ق)، روضة المتقين في شرح من لا يحضره الفقيه، چاپ2، قم: مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور.
- محسنی، فرخ؛ لطفی، علیرضا؛ احمدی، سید محمدمهدی (1399ش)، «ساز و کارهای قاعده الزام در فقه و حقوق»، فصلنامه علمی فقه و مبانی حقوق اسلامی، 13 (4)، 155-172.
- محقق حلی، جعفربن¬حسن (1408ق)، شرائع الإسلام فی مسائل الحرام و الحلال، چاپ2، قم: مؤسسه اسماعیلیان.
- محمدیان، علی؛ محرابی¬راد، لیلی؛ زبده، محمد (1403ش)، «وهن دین و مذهب؛ مطالعه¬ای در باب مستندات، مصادیق و دامنه کاربرد»، فصلنامه پژوهش¬های فقه و حقوق اسلامی، 20 (75)، 243-259.
- مصطفوى، سيد محمد كاظم (1421ق)، مائة قاعدة فقهية، چاپ4، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم.
- مکارم شيرازى، ناصر (1411ق)، القواعد الفقهية، چاپ3، قم: مدرسه امام امير المؤمنين (ع).
- نجاشی، أحمد بن علی (1407ق)، فهرست أسماء مصنفی الشیعه، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
- هنکرتز، ژان ماری؛ دوسوالدبک، لوئیس (1387ش)، حقوق بین الملل بشردوستانه عرفی، ترجمه دفتر امور بین الملل قوه قضاییه جمهوری اسلامی ایران و کمیته بین الملل صلیب سرخ، تهران: انتشارات مجد.
- Coady, C.A.J.(2008). the Status of Combatants in: Just and Unjust Warriors: the moral and Legal status of Soldiers, David Rodin and Henry shue (eds), oxford University Press Inc, New York.
- Melzer N. (2008). “Targeted killing in International Law”, Oxford University Press, NewYork, (Dolus Directus).
- Vegh, Karoly, (2008). Warriors for Hier? _ private military contractors and the international law of armed conflicts, Miskolc Journal of international law, available at: http:، ، www.mjil.hu، 20081vegh1.htm
- Kleffner, Jann K(2007). Belligerents to Fighters and Civilians Directly Participating in Hostilities; Netherlands International Law Review.
- U.S. Air Force Commander’s Handbook, (1980(, https:، ، www.airuniversity.af.edu، Portals، 10، AUPress، Books، AU-2.PDF
- Oceans Law and Policy Department (1997), Annotated Supplement to the Commander’s Handbook on the Law of Naval Operations.
- Walther, pernille. The Legal status of private Cantractors under IHL, available at: http:، www.guardiangbs.com، Presse، afhandling، pdf
- White House Fact Sheet, Status of Detainees at Guantanamo, (2002). Available Online at: www.whitehouse.gov، news، releases، 2002، 02، 20020207-13.html.
- Abbasi and anor. V. (2002). Secretary of State for Foreign and Commonwealth Affairs and Secretary of State for the Home Department, available at: www.bailii.org، cgi-bin، markup.cgi?doc=، ew، cases، EWCA، Civ، 2002، 1598.html.
- Nuclear Weapons case Legality of the Threat or Use of Nuclear Weapons,