آینده پیش¬روی طرح های توسعه شهری در ایران از منظر رویکرد سناریونگاری (مورد مطالعه: طرح جامع شهر نورآباد)
محورهای موضوعی : مقالات تحلیلی جغرافیایی و محيطي
احمد رضایی
1
,
مرضیه موغلی
2
,
محمدابراهیم عفیفی
3
1 - دانشجوي دکتري جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران
2 - دانشیار گروه جغرافیا، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران(نویسنده مسئول)
3 - دانشیار گروه جغرافیا، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران
کلید واژه:
چکیده مقاله :
جایگاه و اهمیت طرحهای توسعه شهری و ارزیابی آنها از طریق روش‌های مختلف، همچنان موضوعی قابل توجه در عرصههای نظری و عملی است.طرح¬های جامع شهری به عنوان مهم¬ترین ابزار مدیریتی در مقیاس شهر در طی چند دهه که از ظهور آن می¬گذرد با مسائلی روبرو بوده که دستیابی به اهداف و نتایج مدنظر خود را با کمرنگی همراه کرده است. دستیابی به اهداف طرح¬های توسعه شهری می¬تواند عیار موفقیت، انسانی بودن و واقع نگری طرح¬ها را عیان سازد. پرداختن بـه مبحـث ارزيابي طرح های توسعه شهری ، به عنوان ابزاري مهم در راستاي سنجش تحقق پذيري و موفقيت طرح بـه شمار مي¬رود و به برنامه¬ريزان شهري كمك خواهد نمود بهتر با مشكلات تهيه و تدوين طرح¬هاي كه تهيه شده-اند، آشنا شوند. هدف اين مقاله ارزيابي تحقق¬پذيري پيشنهادهاي اصلي و تأثيرگذار در طرح جامع شـهر نورآباد ممسنی با استفاده از کاربست رویکرد آینده پژوهی است. پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی، از حیث روش¬پیمایشی در سطح اکتشافی و مبتنی بر رویکرد آینده¬پژوهی در بازه زمانی 10 ساله صورت گرفته¬است. در این پژوهش با استفاده از روش دلفی و مشارکت 30 نفر متخصص نتایج در محیط نرم افزار میک مک تحلیل شد و سپس این عوامل براساس میزان اهمیت و عدم¬قطعیت، اولویت¬بندی¬ و حیاتی¬ترین عوامل مشخص و برای شناسایی پیشران های کلیدی از نرم¬افزار (Micmac) و برای سناریونگاری از نرم افزار سناریو ویزارد استفاده شده است. نتایج بدست آمده حاکی از آن است که در وضعیت سناریوهای بدست آمده، وضعیت نامطلوب بر نقش مطلوب برتری دارد. در کل از 100 درصد حالت بررسی شده، حدود 20 درصد از وضعیت¬ها دارای حالت خوش¬بینانه، 22 درصد حالت وضعیت ایستا و 58 درصد حالت دارای وضعیت بدبینانه می باشند. خوش بینانه¬ترین سناریوی بدست آمده سناریوی شماره یک می¬باشد.
1. آور, محمد, موغلی, مرضیه, عفیفی, محمد ابراهیم. (1400). تبیین نقش عوامل موثر بر عدم تحقق اهداف طرح توسعه شهری (مطالعه موردی: شهر لمزان). جغرافیا و مطالعات شهری و منطقهای, 11(42), 24-39.
2. افشارنیا، اعظم، زبردست، اسفندیار، و طلاچیان، مرتضی(1400). تملک اراضی شهری در طرح های توسعه شهری با رویکرد عدالت اجتماعی. مطالعات شهر ایرانی اسلامی, 11(44 ), 15-27.
3. امانپور، سعید و امیری¬فهلیانی، محمدرضا(1394)، تحلیلی بر تقابل مشکلات مهاجران در دو جامعۀ روستایی و شهری: مورد مطالعۀ مهاجران روستایی شهر نورآباد فارس، فصلنامه توسعه محلی، دوره 7، شماره 2، شماره پیاپی 13
4. امیری فهلیانی، محمدرضا،(1397). کاربست رویکرد آینده¬پژوهی در ارزیابی و تحلیل فضایی ابعاد و مولفه¬های تاب¬آوری اجتماعی و نهادی در مناطق کلان شهری(مطالعه موردی: کلان شهر اهواز)، رساله دوره دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه شهید چمران اهواز
5. امین¬زاده، بهناز و رودکی، سمیه،(1396)، ارائه روشی تلفیقی برای ارزیابی طرح های تفصیلی شهری، فصلنامه هویت شهر، شماره بیست و نهم، سال یازدهم
6. پوراحمد، احمد، حاتمی نژاد، حسین و حسینی، سیدهادی،(1385)، آسیب¬شناسی طرح¬های توسعه شهری در کشور، فصلنامه پژوهش¬های جغرافیایی، شماره 58
7. تقوایی، مسعود و موسوی، میرنجف،(1386)، ارزیابی میزان تحقق پذیری طرح هادی شهر مهریز، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 86
8. ثباتی، علیو طوسی،رئوفه،(1395)، بررسی پروژة طراحی فضای شهری حاشیة رودخانة بابل¬رود و موانع تحقق-پذیری آن، فصلنامة معماری سبز، س 2،ش 3، صص8-1.
9. حسینی جنبذی، فرزانه سادات، و کریمی، آرام (1400). بررسی نحوه توزیع عوامل کاربری اراضی شهری در طرح های توسعه شهری از منظر عدالت اجتماعی (مطالعه موردی: شهر سبزوار). انسان و محیط زیست, 19(4 (59 پیاپی) ), 123-140.
10. حيدري، محمد تقي و انبارلو، عليرضا و رحماني، مريم و طهماسبي مقدم، حسين.(1399)، پايش زيست¬پذيري اجتماعي در مناطق فرسوده شهر با رويکرد آينده¬پژوهي (مطالعه موردي؛ بافت فرسودة بخش مرکزي شهر زنجان)، نشريه علمي جغرافيا و برنامه¬ريزي، 24(73)،صص 122-155
11. داداشپور،هاشموحاجیوندی،نگین،(1397)، ارزیابی میزان تحقق¬پذیری طرح¬های توسعه و عمران ناحیه¬ای در ایـران(مـورد مطالعـاتی: طرح توسعه و عمران ناحیهای ساوه)،آمایش محیط، ش 41، صص71-91.
12. ربانی، طاها، (1392)، آینده پژوهی رویکردی نوین در برنامه¬ریزی با تأکید بر برنامه¬ریزی شهری، همایش ملی شهرسازی و معماری در گذر زمان، دانشگاه بین¬المللی امام خمینی، دورة اول، قزوین
13. رضایی، ناصر؛ حمید؛ زرآبدب، زهرسادات و ذبیحی، حسین،(1397)، تبیین نقش عوامل موثر بر تحقق پذیری طرح های توسعه شهری(مطالعه موردی؛ شهر شیراز)، نشریه پژوهش و برنامه ریزی شهری، س 9، ش 34، صص 47-58
14. زنگی¬آبادی، علی، عبدالهی، مهدی، سالک، قهفرخی، رقیه و قاسم زاده، بهنام،(1393)، ارزیابی عوامل اثرگذار بر عدم تحقق پذیری طرح های جامع شهری در ایران و چالش های مربوط به آن(مطالعه موردی؛ محور تاریخی ـ فرهنگی منطقه 6 تبریز)، مجله پژوهش و برنامه ریزی شهری، س 5، ش 18، صص 41 – 58
15. زیاری, کرامت اله, حسینی, علی, بهزادی راد, مسعود. (1401). تحلیل و شناسایی پیشرانهای کلیدی راهبرد توسعه شهر (CDS) در برنامهریزی شهر، رویکرد آیندهپژوهی به مقوله شهر. فصلنامه شهر پایدار, 5(3), 39-60.
16. سجادی، ژیلا، بیرانوندزاده، مریم، رادمنش، معصومه و ویسی، رضا،(1393)، ارزیابی میران تحقق کاربری زمین در طرح های توسعه شهری با تاکید بر کاربری فضای سبز، فصلنامه پژوهش های منظر شهر، سال اول، شماره 1، بهار و تابستان، صص 45-56
17. سعیدنیا، احمد، کتاب سبز(راهنمای شهرداری¬ها)، جلد پنجم(طراحی شهری در ایران)، انتشارات سازمان شهرداری ها و دهیاری های کشور
18. عزیزی، محمدمهدی و آراسته، مجتبی،(1390)، ارزیابی تحقق پذیری پیش¬بینی¬های کاربری اراضی و پیشنهادهای جهات توسعه در طرح جامع شهر لار، مطالعات و پژوهش¬های شهری و منطقه ای، سال سوم، شماره یازدهم، صص 22-1
19. علی اکبری، اسماعیل، رهنمایی، محمدتقی و ابراهیمی بوزانی، مهدی،(1392)، بررسی روش¬شناسی طرح های توسعه شهری در ایران، فصلنامه جغرافیا، سال یازدهم، شماره 37، صص 97- 114
20. قربانی، رسول، جام کسری، محمد و میرزابکی، ملیحه،(1393)، ارزیابی میزان انطباق مکانی در فرایند اجرای طرح های جامع شهری(مطالعه موردی؛ طرح جامع شهر بناب)، نشریه علمی جغرافیا و برنامه¬ریزی، سال 18، شماره 49، صص 216-191
21. قربانی، رسول(1384)، تحلیل پراکنش¬های جمعیتی شهر تبریز با استفاده از روش حوزه¬بندی آماری، پژوهش-های جغرافیایی، شماره 54، انتشارات دانشگاه تهران، صص 123-137
22. مشهودی، سهراب(1386)، مبانی طرح¬های سیال شهری، شرکت پردازش و برنامه¬ریزی شهری، چاپ دوم، تهران
23. میرزایی، جهان بین، پیوسته¬گر، یعقوب و کلانتری خلیل آباد(1399)، ارائه مدل اکتشافی ـ تجربی عوامل بازدارنده تحقق¬پذیری طرح¬های جامع شهری(مطالعه موردی؛ کلان شهر شیراز)، پژوهش¬های جغرافیای انسانی، دوره 52، شماره 4، صص 1408- 1391
24. مهندسین مشاور بعد تکنیک،(1398)،طرح جامع تجدید نظر شهری نورآباد ممسنی، سازمان مسکن و شهرسازی استان فارس
25. وحیدی برجی، گلدیس؛ نوریان، فرشادوعزیزی،محمدمهدی،(1396)، شناسایی علل عدم تحقق کـاربریهـای پیشـنهادی درطـرحهـای توسعة شهری ایران با استفاده ازنظریة زمینه¬ای، نشریة هنرهای زیبا معماری و شهرسازی، دورة 22 ،ش 1،صص5-14.
26. Godet, A. J., Meunier, M. F., Roubelat, F., (2003). Structural analysis with the MICMAC method & actors strategy with MACTOR method, Futures Research Methodology, No, 2.
27. Gordon, A., (2009), «Future Savvy,» American Management Association Press, New York.
28. Ejdys, J., Nazarko, J., Nazarko, L., Halicka, K., (2015), Foresight application for transport sector, in: Clean Mobility and Intelligent Systems, M. Fiorini, J-C. Lin (Eds), The Institution of Engineering and Technology, first edition, London, Pp 377-402.
29. Esayas Dube, E., 2013, Urban Planning and Land Management Cjallenges in Emerging Towns of Ethiopia: The Cace of Arba Minch, Journal of Urban and Environmental Engineering, Vol. 7, No. 2, PP. 340-348.
30. Ratciffe، J. & krawczyk E. (2011). Imagineering city futures: the use of prospective through scenarios in urban olanning، futures, 6(1), 12-14.
31. Schon, D.A., 1983, The reflective practitioner: How professionals think in action. New York: Basic Books.
مجله علوم جغرافيايي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد مشهد، دوره 20، شماره 47، تابستان 1403، صص 25-1
آینده پیشروی طرح های توسعه شهری در ایران از منظر رویکرد سناریونگاری (مورد مطالعه: طرح جامع شهر نورآباد)
دانشجوي دکتري جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران
مرضیه موغلی
دانشیار گروه جغرافیا، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران(نویسنده مسئول)
mmoghali@yahoo.com
محمدابراهیم عفیفی
دانشیار گروه جغرافیا، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران
دريافت: 29/9/1402 پذيرش: 4/2/1403
چکیده
جایگاه و اهمیت طرحهای توسعه شهری و ارزیابی آنها از طریق روش‌های مختلف، همچنان موضوعی قابل توجه در عرصههای نظری و عملی است.طرحهای جامع شهری به عنوان مهمترین ابزار مدیریتی در مقیاس شهر در طی چند دهه که از ظهور آن میگذرد با مسائلی روبرو بوده که دستیابی به اهداف و نتایج مدنظر خود را با کمرنگی همراه کرده است. دستیابی به اهداف طرحهای توسعه شهری میتواند عیار موفقیت، انسانی بودن و واقع نگری طرحها را عیان سازد. پرداختن بـه مبحـث ارزيابي طرح های توسعه شهری ، به عنوان ابزاري مهم در راستاي سنجش تحقق پذيري و موفقيت طرح بـه شمار ميرود و به برنامهريزان شهري كمك خواهد نمود بهتر با مشكلات تهيه و تدوين طرحهاي كه تهيه شدهاند، آشنا شوند. هدف اين مقاله ارزيابي تحققپذيري پيشنهادهاي اصلي و تأثيرگذار در طرح جامع شـهر نورآباد ممسنی با استفاده از کاربست رویکرد آینده پژوهی است. پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی، از حیث روشپیمایشی در سطح اکتشافی و مبتنی بر رویکرد آیندهپژوهی در بازه زمانی 10 ساله صورت گرفتهاست. در این پژوهش با استفاده از روش دلفی و مشارکت 30 نفر متخصص نتایج در محیط نرم افزار میک مک تحلیل شد و سپس این عوامل براساس میزان اهمیت و عدمقطعیت، اولویتبندی و حیاتیترین عوامل مشخص و برای شناسایی پیشران های کلیدی از نرمافزار (Micmac) و برای سناریونگاری از نرم افزار سناریو ویزارد استفاده شده است. نتایج بدست آمده حاکی از آن است که در وضعیت سناریوهای بدست آمده، وضعیت نامطلوب بر نقش مطلوب برتری دارد. در کل از 100 درصد حالت بررسی شده، حدود 20 درصد از وضعیتها دارای حالت خوشبینانه، 22 درصد حالت وضعیت ایستا و 58 درصد حالت دارای وضعیت بدبینانه می باشند. خوش بینانهترین سناریوی بدست آمده سناریوی شماره یک میباشد.
واژههای کلیدی: طرحهای توسعه شهری، طرح جامع، آیندهپژوهی، برنامه ریزی سناریو، شهرنورآباد ممسنی
مقدمه
ارزیابی طرح یا برنامه به این مفهوم است که طرح یا برنامهای که قبلاً شکل گرفته و به مرحله اجرا رسیده است، مورد بررسی قرار گیرد تا مشخص شود که آیا اهداف پیشبینی شده تحقق یافتهاند یا خیر. داوم و انعطافپذیری برنامهریزی محل سکونت انسانی، به دلیل ارتباط آن با ارزیابی است. در جهان امروزی توسعههای شهری و منطقهای همواره پیشبینی طرح ها منطبق نیستند. اتفاقاتی نظیر تغییر سیاستها و امکانات دولتها، مهاجرتهای روستایی، بلاهای طبیعی و غیره، موانعی در راه تحقق طرح های شهری ـ منطقهای ایجاد مینمایند. در نتیجه لزوم انعطافپذیری هدفهای کالبدی جهت هماهنگ شده با تحولات اقتصادی ـ اجتماعی همواره مطرح بوده و آگاهی از این امر بر اهمیت ارزیابی به عنوان یکی از راهحلهای دستیابی به انعطاف پذیری در طرح های شهری افزوده است(داداش پور و حاجی وندی، 1394: 73). مروری بر پیشــینه تحققپذیری طرحهای شــهری حاکی از آن است که شکاف میان برنامهریزی و اجرای طرحهای شهری موضوعی است که در تمام تجارب جهانی وجود دارد. به طور ایدهآل یک طرح شهری به همان صورتی که برنامهریزیشــده است باید مورد اجرا قرار گیرد، اما از سویی برنامهریزان فاقد تجارب عملی اجرا بوده و از سویی در عمل مدیران شهری با چالشهای متعددی مواجه شده و در شرایط عدمقطعیت مجبورند تا میان ایدهآلگرایی بــا واقعگرایی تعادل برقرار کنند. این وضعیت شــکافی میان برنامهریزی و اجرا ایجاد میکند و منجر به عدم موفقیت طرحهای شهری در دستیابی به اهدافشان میگردد(امین زاده و رودکی،1396: 30). به طور كلي، مباني تهيـة طرحهـاي شـهري در ايـران برگرفته از مصوبات شورايعالي شهرسازي و معمـاري ايران و نيز متكي بر قانون تغيير نام وزارت آبـاداني و مسـكن بـه وزارت مسـكن و شهرسـازي اسـت؛ امـا سرمنشاء نظـري آن از جريانهـاي توسـعة شـهري در سطح جهاني سرچشمه مي گيـرد(سعیدنیا، 1383: 45). جريـان توسـعة شهرنشيني در ايران نسبت به جوامع صـنعتي بـا يـك قــرن تــأخير، رخ داد، هــر چنــد فرآينــد و حتــي خصوصـيات شهرنشيــــــني در كشـورهاي توسـعه نيافته به كلي با كشورهاي صنعتي متفاوت است و در واقع يك جريان برونزا تلقي مـيشـود، امـا در اصـل، حاصـل كـار داراي تفـاوت مـاهوي نيسـت. حاصـل توسعه، شكل گرفتن تجمعات عظيم انساني و اسـكان در مجموعههاي فاقد انتظام شهري است(پوراحمد و همکاران، 1385: 17). امروزه شهرها به عنوان سیستم پویا و پیچیدهای مطرح شدهاند ً که دائما بر اثر تحول تکنولوژیهای ارتباطی در عرصه مناسبات جدید فضا و شکلهای نوین آن بر میزان پیچیدگی آن افزوده میشود، یکی از راهحلهایی که تاکنون برای سامان بخشیدن به سیستم پیچیده شهرها به ویژه در کشور ما به کار گرفته میشود تهیه طرحهای توسعه و عمران شهری شهری(از جمله طرحهای جامع و هادی شهری) میباشد(سجادی و همکاران، 1393: 46). از مجموع مطالعات انجام شده در مورد ارزیابی نتایج عملکرد طرح های جامع شهری در ایران نیز چنین برمی آید که این طرح ها در مجموع نتوانسته اند در جهت اهداف مورد نظر خود حرکت کنند. بررسی نتایج عملکرد و نارسایی های این طرح ها حاکی از آن است که شهرها در طول اجرای طرح های جامع خود، از اهداف و ایدخ آل های آن فاصله گرفته و پس از پایان دوره طرح، انطباق کمی با آینده متصوره طرح جامع داشته اند(مشهودی، 1386: 7). تهيه طرح جامع يك شهر، نيازمند شناسايي كامل و تجزيه و تحليل عميق ابعاد گسترده آن شهر و عوامـل موثر بر آن است. در اين حالت، اگر شناخت و تحليل درست از موضوع مورد نظـر صـورت نگيـرد، طبيعتـاً پيشبينيها و طـرحهـاي پيشـنهادي در ايـن ميـان، از كارايي لازم برخوردار نخواهند بود.
شهر نورآباد به عنوان مرکز اداری شهرستان ممسنی با جمعیت بالغ بر 58000 نفردر سال 1395(آمار نفوس و مسکن، 1395)، از موقعیت چهارراهی خاصی برخوردار است به گونهای که این شهر در مسیر عبور ترانزیت اهواز به شیراز و شهر بوشهر به یاسوج قرار گرفته است. این شهر با انواع مشکلاتی از قبیل مهاجرت خیل عظیمی از مردم روستاهای شهرستان و روستاهای اطراف به شهر نورآباد از یک سو و عدم نظارت مناسب بر توسعه‌ی فیزیکی آن از سوي دیگر، که باعث گسترش ناموزون شهر نورآباد، ضعف خدماترسانی و تصرف زمینهای کشاورزی درجه یک و به زیرساخت رفتن آنها قرار گرفته است روبهرو میباشد.توسعه و رشد این شهر، عموماً در قالب نظریه های برنامه ریزی مسلط قرن بیستم و طرحها و برنامه هایی نظیر طرح جامع اول شهر (1380) و طرح تفصیلی اول شهر تهیه شده است. در پژوهش حاضر با استفاده از رویکرد آیندهپژوهی طرح جامع جدید شهر نورآباد(1399) از نظر محتوا و عمل در یک بازده زمانی 10 ساله مورد بررسی قرار خواهدگرفت و سناریوهای پیشروی اجرای این طرح با استفاده از مهمترین و کلیدیترین پیشرانهای موثر بر روند اجرای این طرح نگاشته خواهد شد. مسائل و مشکلات طرح جامع شهر نورآباد از نظر کارشناسان و متخصصان مسائل شهری در قالب تحلیل ساختاری و آیندهپژوهی مورد ارزيابی و واکاوی قرار خواهد گرفت. اين مسائل و مشکلات را میتوان از دو بعد مورد ارزيابی قرار داد، بعد اول نظام برنامهريزی کشور میباشد، که بیشتر گرايش متمرکزگرايانه به طرحهای توسعه شهری دارد و جنبه دستوری دارد، بعد دوم محتوای طرحهای جامع و مشکلات اجرايی در اين حوزه میباشد که بیشتر عنوانی مطرح میباشند که نهايتاً اين مهم عملاً با شکست مواجه شده است.
پیشینه و مبانی نظری تحقیق
در سالهای اخیر مطالعات متعددی در جهت بررسی و آسیبشناسی طرحهای توسعه شهری به انجام رسیده است و محققان زیادی تلاش کردهاند تا به تبیین جایگاه طرحهای توسعه شهری در شهرهای ایران و روند تصویب، اجرا و نظارت این طرح ها و به تغییراتی که نیاز است در این طرح ها صورت گیرد بپردازند که به شماری از این پژوهشها در قالب جدول (1)اشاره شده است.
جدول 1 . پیشنه داخلی و خارجی پژوهش
نویسندگان(سال) | عنوان | یافته ها |
Harris(2018) | از طرح جامع به سوی استراتژی توسعه شهری | پس از جنگ جهانی دوم بسیاری از کشورها برای ساماندهی کالبدی – فضايی شهرها طرحهای جامع را به کار گرفتند ولی امروزه ديگر اين طرحها بنا به دلايل اقتصادی، اجتماعی، زيست محیطی، مديريتی پاسخگوی نیاز شهرها نمیباشد از اينرو برنامه ريزی استراتژيك را برای شهرهای معاصر پیشنهاد میکند. |
Mata Brown(2015) | برنامهريزی استراتژيك شهر لندن | در این پژوهش به ارزيابی و واکاوی مؤلفه های مؤثر بر ناکارآمدی طرح جامع پرداخته و مهمترين دلیل ناکارآمدی آن را توجه به بعد کالبدی میداند در حالیکه برنامهريزی استراتژيك مجموعه تصمیمها و اقدامات مديريتی است که عملکرد بلند مدت توسعه هوشمندانه شهر را در نظر میگیرد. |
داداشپور و حاجیوندی(1394) | ارزیابی میزان تحقق پذیری طرح های توسعه و عمران ناحیهای در ایران با مطالعه موردی طرح توسعه و عمران شهر ساوه | نتایج بدست آمده از تحقیق حاضر حاکی از آن است که در بین مولفه های ذکرشده به ترتیب حوزه کالبدی ـ فضایی، اقتصادی و اجتماعی تاثیر بیشتری در محقق شدن پیشنهادهای طرح ناحیه ای ساوه داشتهاند. |
نعیمی و پورمحمدی( 1395) | شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر وضعیت آیندهی سکونتگاههای فرودست شهری سنندج با تأکید بر کاربرد آیندهپژوهی | نتایج این تحقیق نشان میدهد که شیوهی مدیریت، رشد اقتصاد ملی، مهاجرت، رویکرد محلهمحوری، سیاستهای تأمین مسکن در استطاعت، کیفیت فضا و مکان، سرمایهی اجتماعی، قیمت زمین و مسکن بیشترین نقش را در وضعیت آیندهی سکونتگاههای فرودست شهری سنندج ایفا میكنند. |
افشارنیا و همکاران(1400) | تملک اراضی شهری در طرحهای توسعه شهری با رویکرد عدالت اجتماعی | به نتایج دست یافتهاند تحلیل قوانین مالکیت خصوصی بر اســاس شــاخص های عدالت و حقوق مالکانه در ایران از طریق بررسی قوانین مالکیت در اسناد مربوطه، در قالب 9 اصل از جمله سهیم شدن گروههای نافع از طرحهای شــهری در تامین هزینه های عمومی، انتقال حق توسعه به مردم، قانونی بودن سلب مالکیت خصوصی در صورت تقدم منافع عمومی بر منافع خصوصی- فردی، و... اســتخراج شــدهاند. |
حسینی و کریمی(1400) | توزیع عوامل کاربری اراضی شهری در طرح های توسعه شهری از منظر عدالت اجتماعی در شهر سبزوار | نتایج تحقیق نشان میدهد که شهر سبزوار در مقایسه با سرانه پیشنهادی طرح جامع سال 1388 و سرانههای رایج در کشور فاصله زیادی دارند. در مقایسه با طرح جامع شهر سبزوار، با کمبود 84/9 مترمربعی در کاربریهای خدماتی(تجاری، آموزشی، آموزش عالی، فرهنگی، مذهبی، اداری، بهداشتی-درمانی، پارک و فضا سبز، ورزشی) خود مواجه میباشد. |
زیاری و همکاران(1401) | تحلیل و شناسایی پیشرانهای کلیدی راهبرد توسعه شهر (CDS) در برنامهریزی شهر با رویکرد آیندهپژوهی | نتایج پژوهش نشان داد رقابتپذیری شهری، برندسازی شهری، اثربخشی دولت، دسترسی به خدمات عمومی و برنامه ریزی راهبردی بیشترین میزان تاثیرگذاری بر فرایند راهبرد توسعه شهر را خواهند داشت که باید مورد توجه برنامه ریزان و مدیران شهری قرار گیرد. |
آور و همکاران(1401) | تبیین نقش عوامل موثر بر عدم تحقق اهداف طرح توسعه شهری در شهر لمزان | نتایج نشان داد که در بین زیرمعیارهای عامل موانع و مشکلات مدیریت شهری، زیرمعیار ضعف بدنه مدیریتی و عدم وجود مدیریت یکپارچه شهری در رتبه اول و زیرمعیار بهبود ارتباطات بیرونی و درونی در رتبه آخر قرار گرفت. از بین زیرمعیارهای عامل مسائل و مشکلات تصویب طرح، زیرمعیار تصویب از بالا و فقدان قدرت نفوذ نمایندگان مردم در تصویب طرح در رتبه اول و زیرمعیار نبود هماهنگی و همسویی در رتبه آخر قرارگرفت |
- سابقه تهیه طرح های توسعه شهری
در واکنش به چالشهای سرمایهداری صنعتی و مشکلات شهری و با تأید بر خردگرایی و تصمیمسازی مبتنی بر فنشناختی،از دهههای نخست قرننوزدهم، برنامهریزیدرچارچوب مبانی پوزیتیویسم شکلگرفت. برنامهریزان وابسته بهاینجریانفکری برای حلمشکلاتوچالشها، درنهایت، تهیة طرحهاییرا با عنوان جامع که برای نظمونسق کاربری زمین به کار میرفت و در آنها به اهداف زیباشناختی و کارکردی اهمیت زیادی داده میشد بنیان نهادند(اسچوون، 1983: 205). درایران پیشینة تهیة طرحهای جامع به اواسط دهة 1340 و طرحهای تفصیلی به اواسط دهة 1350 بازمیگردد. مبانی نظری این طرحها منبعث از نظریات پاتریس گدس ونظریات کارکردگرایی منشور آتن است و متکی بر مصوبات شورای عالی شهرسازی و معماری و وزارت مسکن و شهرسازیاست(وحیدی برجیوهمکاران،1909:1). طرحهای جامع شهری طرحهای فراگیری هستند که برای نظم و نسق بخشیدن به عرصههای شهری و تعریف خطوط کلی توسعه، پس از بررسی وضعیت موجود و نیاز سنجیهای متناسب، ارزیابیقدرتعملمؤلفههای تأثیرگذار و همچنینبا آیندهنگری واقعبینانه براساس افقهای زمانی برای شهرها تهیه میشود(زنگیآبادی وهمکاران،1393:46). تأمین منافع عمومی مورد خواست طرحهای توسعة شهری شامل تأمین خدمات عمومی مورد نیاز جامعه، حفاظت از ارزشهایطبیعی و تاریخی، ارتقای کیفیت محیط، بهبود رفت و آمد، و ...همچنین تنظیم چرخة تولید فضای شهری، شامل سرمایهگذاری در املاك وتولید فضاهای عمومی، مسکن، بازسازی، و احیای شهری،اهداف کلان طرحهای جامع شهری هستند(رضاییوهمکاران،1397:49). در بررسی اهداف پروژههای طراحی شهری بحث تحققپذیری همواره یکی از اهداف اصلی در هر پروژة مطرح است؛ زیرا وجود موانع مختلف در موارد متعددی باعث شده بسیاری از پروژهها در مرحلة برنامهریزی و طراحی باقی بماند و تحققپذیری آن غیرممکن شود(ثباتی وطوسی،1395:7).
شناخت محدوده مطالعاتی
شهر نورآباد، به عنوان مرکز شهرستان ممسنی، مساحتی بالغ بر 1789هکتار در 160 کیلومتری شمال غرب شیراز و در موتعیت 51 درجه و 32 دتیقه طول شرقی و 31 درجه و 13 دتیقه عرض شمالی قرار گرفته است. این شهر، در سال 1342 از به هم پیوستن29روستا و مکان- مزرعه در اوایل دهه 1340 به وجود آمده و در حال حاضر، هر یک از این نقاط، محله ای از شهر را تشکیل می دهند. اولین آمار رسمی جمعیت آن، مربوط به سال 1345 می باشد که جمعیت آن برابر 5271 نفر برآور گردیده است. بر اساس سرشماری های سالهای65، 75 ، و 85 و 95جمعیت شهر نورآباد به ترتیب 10984، 25333، 42243 و 52597، 57900 نفر بوده که این امر ، نشان دهنده آن است که طی این سال ها، نورآباد با رشد سریع جمعیت، روبه رو بوده است(سرشماریهای نفوس و مسکن، 1395). از زمان انتقال مرکزیت منطقه ممسنی از فهلیان بـه نورآبـاد در سـال 1341 و بـا عرضه امکانات و تسهیلات شهری و تبدیل نورآباد به یک شهر مهاجرپذیر، گسترش ساخت و سازها روی اراضی کشاورزی و تبدیل آنها به کاربریهای شهری شدت یافت و روز به روز بر ابعاد کالبدی گسترش شهر افزوده شد. (امانپور و امیری فهلیانی، 1394: 261).
نقشه(1):موقعیت جغرافیایی محدوده مورد مطالعه
روششناسی
پژوهش حاضر توصیفی ـ تحلیلی و اکتشافی است. از این جهت اکتشافی که در پی تایید یا رد رابطه دو متغیر نیست و هدف آن آزمون یک فرضیه نیست، بلکه به دنبال شناسایی پیشرانهای اثرگذار بر آینده طرح جامع شهر نورآباد است. روش گردآوری اطلاعات نیز کتابخانه‌ای و میدانی میباشد. این پژوهش از لحاظ هدف کاربردی است. از تکنیک پویش محیطی و دلفی برای شناسایی متغیرها و شاخص ها استفاده شده است. در این راستا در مرحله اول برای جمع آوری متغیرها از مقالات و نوشتارهای منتشر شده در زمینه طرح های توسعه شهری استفاده گردید، سپس پرشسنامه نیمه ساختاریافته بین کارشناسان متخصص در حوزه مسائل شهری توزیع شد و از آن ها خواسته شد تا در چهارچوب ماتریس اثرات متقاطع به متغیرها، بر مبنای تاثیرگذاری و تاثیرپذیری با اعدای در طیف 0تا 3 امتیاز دهند. عدد صفر به منزله بدون تاثیر، «یک» به منزله تاثیر ضعیف،«دو» به منزله تاثیر متوسط و «سه» به معنای تاثیر زیاد میباشد. سپس امتیازها در ماتریس متقاطع وارد شد تا تاثیرگذاری و تاثیرپذیری مستقیم و غیرمستقیم هر کدام از عوامل سنجیده شود و با توجه به امتیاز تاثیرگذاری و تاثیرپذیری عوامل، پیشران های کلیدی به دست آیند.
نرم افزار میکمک یکی از بهترین نرمافزارهایی است که جهت محاسبات ماتریس تحلیل اثرات متقاطع، طراحی شده است؛ روش این نرمافزار بدین گونه است که ابتدا متغیرها و مولفههای مهم در حوزه مورد نظر را شناسایی کرده و آن ها را در ماتریس اثرات وارد نموده و سپس میزان ارتباط میان این متغیرها با هم توسط خبرگان تشخیص داده میشود (Gordon,2009:1).
جدول(2): ويژگیهاي جمعیت شناختی خبرگان حوزه شهری
مدرس دانشگاه | جنسیت | تحصیلات | تعداد کل پاسخ دهندگان | حوزه | ||||
خیر | بلی | زن | مرد | دکتری | کارشناسی ارشد | کارشناسی | ||
17 | 13 | 11 | 19 | 13 | 17 | - | 30 | شهری |
یافتهها و بحث
شناسایی عوامل موثر بر تحقق پذیری طرح جامع تجدید نظر شهر نورآباد ممسنی
در پژوهش حاضر برای شناسایی متغیرهای اولیه موثر بر تحقق اهداف طرح جامع تجدید نظر از روش دلفی از طریق گروه متخصصان استفاده شده که ابتدا به جستجوی انتخاب گروه متخصصان و کارشناسان و مجریان دخیل در حوزه موضوع مورد مطالعه پرداخته شد و سپس با توجه به روش های مختلف پرسشگری، فرآیند پرسشگری و استخراج نظرات آنها در حوزه مورد مطالعه در مرحله نخست انجام گرفت. و در نهایت بعد از پایش متغیرها، 20 متغیر طبق جدول زیر به عنوان متغیرهای اولیه موثر بر وضعیت آینده طرح جامع شهر نورآباد انتخاب شدند.
جدول(6): شناسایی عوامل موثر بر وضعیت تحقق پذیری طرح جامع شهر نورآباد
طرح جامع تجدید نظر | عوامل |
شهر نورآباد
| 1) کمبود اعتبارات شهرداری نورآباد 2) نارضایتی شهروندان از عملکرد شهرداری 3) عدم توجه به شرایط محلی و در نظر نگرفتن مشارکت مردمی 4) یکسانی محتوای طرحهای جامع و تفصیلی برای شهرهای مختلف 5) فاصله زیاد بین زمان تهیه طرحهای شهری و تصویب آنها 6) دخالت و اعمال سلیقههای مسئولان و متولیان شهری 7) نبود ارتباط بین مهندسان مشاور و مدیریت شهری 8) ارائه راهکارهای غیر منظقی و غیر قابل اجرا 9) تصمیمگیری نادرست مدیران شهری 10) تراز مالی منفی شهرداری نورآباد 11) تاثیر کم رنگ مهاجرت از روستاهای شهرستان به شهر نورآباد در طرح بازنگری 12) عدم برخورداری از کارایی و اثربخشی 13) عدم وجود مدیریت یکپارچه شهری برای کمک به تحقق سطوح کاربری های عمومی 14) عدم توجه به نوع مالکیت اراضی پیشنهادی به کاربریهای عمومی در این طرح 15) عدم توجه به منطقهای که شهر در آن واقع شده 16) تاکید بیش از حد بر تهیه طرح تا اجرای آن 17) عدم احترام دستگاه هاي دولتي به طرح جامع و پيروي نكردن اين دستگاهها از ضوابط طرح 18) تقليل كمكهاي دولتي به شهرداريها و تأكيد بر خودكفايي شهرداريها 19) نارسايي طرحها در برآورد جمعيت و نيازهاي واقعي جمعيت 20) عدم وجود درآمد پایدار در شهرداری نورآباد ممسنی |
تحلیل کلی محیط سیستم
براساس روش دلفی که در بالا اشاره شد، 20 متغیر به عنوان عوامل موثر بر وضعیت آینده تحقق پذیری طرح جامع تحقق پذیری شهر نورآباد ممسنی شناسایی و با روش تحلیل اثرات متقابل/ ساختاری با نرم افزار MICMAC برای استخراج عوامل اصلی تاثیر گذار بر وضعیت آینده طرح جامع، تحلیل شدند. براساس تعداد متغیرها ابعاد ماتریس برای هر شهر 20 ×20 تنظیم شده است. تعداد تکرارها دوبار در نظر گرفته شد و درجه پرشدگی ماتریس 5/93 درصد است که نشان دهنده ضریب خوبی می باشد. از مجموع 374 رابطه قابل ارزیابی در ماتریس طرح جامع شهر نورآباد، 26 رابطه عدد صفر، 48 رابطه عدد یک، 148 رابطه عدد دو، 178 رابطه عدد سه بوده است. از طرف دیگر ماتریس شهر نورآباد ممسنی براساس شاخصهای آماری با دوبار چرخش داده ای از مطلوبیت و بهینه شدگی 100 درصد برخوردار بوده که حاکی از روایی بالای پرسشنامه و پاسخ های آن است. در ادامه تحلیل کلی محیط سیستم و در نهایت برای شناسایی پیشران ها و عوامل کلیدی موثر به بررسی پلان تاثیرگذاری و تاثیرپذیری متغیرها و همچنین به بررسی رتبه بندی و میزان جابه جایی متغیرها پرداخته خواهد شد.
جدول(7): تحلیل اولیه داده های ماتریس اثرات متقابل
شهر | ابعاد ماتریس | تعداد تکرار | تعداد صفرها | تعداد یک | تعداد دو | تعداد سه | جمع | درجه پرشدگی |
نورآباد | 20 | 2 | 26 | 48 | 148 | 178 | 374 | 5/93 |
جدول(8): درجه مطلوبیت و بهینه شدگی ماتریس
طرح جامع تجدیدنظر | چرخش | تاثیرگذاری | تاثیرپذیری |
نورآباد | 1 | 95% | 88% |
2 | 100% | 100% |
شیوه توزیع و پراکنش متغیرها در صفحه پراکندگی، حاکی از میزان پایداری و یا ناپایداری سیستم است. در حوزه روش تحلیل اثرات متقابل/ ساختاری با نرم افزار MICMAC در مجموع دو نوع از پراکنش تعریف شده است که به نام سیستم های پایدار و سیستم های ناپایدار معروف هستند. در سیستم های پایدار پراکنش متغیرها به صورت L انگلیسی است- یعنی برخی متغیرها دارای تاثیرگذاری بالا و برخی دارای تاثیرپذیری بالا هستند. در سیستم های پایدار مجموعاً سه دسته متغیر قابل مشاهده است:
الف : متغیرهای بسیار تاثیرگذار بر سیستم(عوامل کلیدی)
ب : متغیرهای مستقل
ج : متغیرهای خروجی سیستم (متغیرهای نتیجه).
در این سیستم جایگاه هر یک از عوامل کاملا مشخص و نقش آن نیز به وضوح قابل ارائه است. در مقابل در سیستم های ناپایدار وضعیت پیچیده تر از سیستمهای پایدار است. در این سیستم، متغیرها در حول محور قطری صفحه پراکنده هستند و متغیرها در بیشتر مواقع حالت بینابینی از تاثیرگذاری و تاثیرپذیری را نشان میدهند که ارزیابی و شناسایی عوامل کلیدی را بسیار مشکل می نماید. با این حال در این سیستم نیز راه هایی ترسیم شده است که میتواند راهنمای گزینش و شناسایی عوامل کلیدی باشد(Codet et al,2003:21).
آنچه از وضعیت پراکندگی متغیرهای موثر بر وضعیت آینده طرح جامع تجدید نظر شهر نورآباد میتوان فهمید، وضعیت ناپایدار سیستم است(شکل شماره 1 سمت راست). بیشتر متغیرهای در اطراف محور قطری صفحه پراکندهاند. به غیر از چند عامل محدود که نشان میدهند دارای تاثیرگذاری بالایی در سیستم هستند، بقیه متغیرها از وضعیت تقریباً مشابهی نسبت به یکدیگر برخوردارند. متغیرها دارای دو نوع تاثیرند، تاثیرات مستقیم و تاثیرات غیرمستقیم که در ادامه به تشریح آن پرداخته میشود.
شکل (1): الگوی سیستم پایدار و ناپایدار(Godet et al,2003:21).
ارزیابی تاثیرگذاری و تاثیرپذیری مستقیم و غیرمستقیم متغیرها
در این بحش برای تحلیل تاثیرات متغیرها، هر کدام از روابط متغیرها توسط نرم افزار MICMAC سنجیده شده و با توجه به جدول شماره(9) میزان و درجه تاثیرات مستقیم و غیرمستقیم متغیرها بر یکدیگر بدست آمده است. به دلیل اینکه شیوه توزیع و پراکنش متغیرهای موثر بر وضعیت آینده طرح جامع شهر نورآباد در صفحه پراکندگی، حاکی از ناپایداری سیستم میباشد. پنج دسته (عوامل تاثیرگذار، عوامل دو وجهی، عوامل تنظیمی، عوامل تاثیرپذیر و عوامل مستقل) قابل شناسایی هستند که در جدول شماره (9) تشریح شده اند. همچنین طبق جدول شماره(9)، عوامل کلیدی موثر بر وضعیت تحقق پذیری طرح جامع تجدید نظر شهر نورآباد رتبه بندی شدند.
جدول(9): میزان تاثیر مستقیم و غیرمستقیم متغیرها بر یکدیگر
ردیف | متغیر | اثرات غیرمستقیم | اثرات مستقیم | ||
میزان تاثیرپذیری | میزان تاثیرگذاری | میزان تاثیرپذیری | میزان تاثیرگذاری | ||
1 | کمبود اعتبارات | 635 | 741 | 649 | 755 |
2 | نارضایتی شهروندان | 606 | 710 | 604 | 725 |
3 | عدم توجه به شرایط محلی و در نظر نگرفتن مشارکت مردمی | 584 | 709 | 589 | 725 |
4 | یکسانی محتوای طرحهای جامع برای شهرهای مختلف | 581 | 694 | 589 | 694 |
5 | فاصله زیاد بین زمان تهیه طرح های شهری و تصویب آن ها | 577 | 612 | 574 | 604 |
6 | دخالت و اعمال سلیقههای مسئولان و متولیان شهرها | 565 | 577 | 574 | 589 |
7 | نبود ارتباط بین مهندسان مشاور و مدیریت شهری | 561 | 556 | 558 | 543 |
8 | ارائه راهکارهای غیر منظقی و غیر قابل اجرا | 546 | 543 | 543 | 528 |
9 | تصمیمگیری نادرست مدیران شهری | 546 | 522 | 543 | 498 |
10 | تراز مالی منفی شهرداری | 541 | 518 | 543 | 498 |
11 | تاثیر کم رنگ مهاجرت از روستاهای شهرستان به شهر نورآباد | 525 | 513 | 528 | 498 |
12 | عدم برخورداری از کارایی و اثربخشی | 509 | 473 | 513 | 483 |
13 | عدم وجود مدیریت یکپارچه شهری برای کمک به تحقق سطوح کاربری های عمومی | 497 | 470 | 498 | 483 |
14 | عدم توجه به نوع مالکیت اراضی پیشنهادی به کاربریعمومی | 491 | 468 | 483 | 483 |
15 | عدم توجه به منطقهای که شهر در آن واقع شده | 482 | 460 | 483 | 468 |
16 | تاکید بیش از حد بر تهیه طرح تا اجرای آن | 470 | 448 | 468 | 468 |
17 | عدم احترام دستگاه هاي دولتي به طرح جامع و پيروي نكردن اين دستگاه ها از ضوابط طرح | 455 | 408 | 453 | 392 |
18 | تقليل كمكهاي دولتي به شهرداريها | 451 | 321 | 438 | 302 |
19 | نارسايي طرحها در برآورد جمعيت و نيازهاي واقعي جمعيت | 368 | 248 | 362 | 256 |
20 | عدم وجود درآمد پایدار در شهرداری نورآباد ممسنی | 360 | 246 | 354 | 252 |
جدول(10): نحوه توزیع متغیرها بر اساس طبقه بندی آن ها
طبقه بندی | متغیر |
عوامل تاثیرگذار | دخالت و اعمال سلیقههای مسئولان و متولیان شهرها، تراز مالی منفی شهرداری نورآباد ممسنی، عدم توجه به نوع مالکیت اراضی پیشنهادی به کاربری عمومی، تاکید بیش از حد بر تهیه طرح تا اجرای آن، عدم توجه به منطقه ای که شهر در آن واقع شده |
عوامل دووجهی | ارائه راهکارهای غیر منظقی و غیر قابل اجرا، تصمیم گیری نادرست مدیران شهری، عدم احترام دستگاه هاي دولتي به طرح جامع و پيروي نكردن اين دستگاه ها از ضوابط طرح، تقليل كمك هاي دولتي به شهرداري ها |
عوامل تنظیمی | یکسانی محتوای طرحهای جامع برای شهرهای مختلف، کمبود اعتبارات، عدم برخورداری از کارایی و اثربخشی، عدم وجود مدیریت یکپارچه شهری برای کمک به تحقق سطوح کاربری های عمومی، عدم توجه به شرایط محلی و در نظر نگرفتن مشارکت مردمی |
عوامل تاثیرپذیر | نارضایتی شهروندان، تاثیر کم رنگ مهاجرت از روستاهای شهرستان به شهر نورآباد، نبود ارتباط بین مهندسان مشاور و مدیریت شهری |
عوامل مستقل | نارسايي طرحها در برآورد جمعيت و نيازهاي واقعي جمعيت، |
طبق جدول(10)، در بین 19 متغیر مورد مطالعه، پنج متغیر شامل: دخالت و اعمال سلیقه های مسئولان و متولیان شهرها، تراز مالی منفی شهرداری نورآباد ممسنی، عدم توجه به نوع مالکیت اراضی پیشنهادی به کاربری عمومی، تاکید بیش از حد بر تهیه طرح تا اجرای آن، عدم توجه به منطقه ای که شهر در آن واقع شده به عنوان متغیر تاثیرگذار به دست آمدند.
نوع بعدی متغیرها در گراف تاثیرگذاری و تاثیرپذیری متغیرهای دووجهی می باشند. این متغیرها را میتوان به دو دسته متغیرهای ریسک و متغیرهای هدف تقسیم بندی نمود. در بین متغیرهای مورد بررسی مجموعاً 4 متغیر از گروههای مختلف جزء متغیرهای دووجهی شناسایی شدند. این متغیرها شامل: ارائه راهکارهای غیر منطقی و غیر قابل اجرا، تصمیم گیری نادرست مدیران شهری، عدم احترام دستگاه هاي دولتي به طرح جامع و پيروي نكردن اين دستگاه ها از ضوابط طرح، تقليل كمك هاي دولتي به شهرداريها بودند.
متغیرهای تنظیمی در اطراف مرکز ثقل نمودار قرار دارند و در برخی مواقع به عنوان متغیرهای اهرمی ثانویه(متغیرهای هدف ضعیف و متغیرهای ریسک ضعیف) عمل میکنند. در گراف تاثیرگذاری و تاثیرپذیری متغیرهای موثر بر وضعیت تحقق پذیری طرح جامع شهر نورآباد 5 متغیر شامل؛یکسانی محتوای طرحهای جامع برای شهرهای مختلف، کمبود اعتبارات، عدم برخورداری از کارایی و اثربخشی، عدم وجود مدیریت یکپارچه شهری برای کمک به تحقق سطوح کاربری های عمومی، عدم توجه به شرایط محلی و در نظر نگرفتن مشارکت مردمی قرار گرفتهاند.
نوع بعدی متغیرها، متغیرهای تاثیرپذیر یا نتیجه میباشند. جایگاه این متغیرها در نمودار در جنوب شرقی پلان تاثیرگذاری ـ تاثیرپذیری می باشند. این متغیرها دارای تاثیرگذاری بسیار پایین و تاثیرپذیری بسیار بالا هستند. در پژوهش حاضر متغیرهای؛ نارضایتی شهروندان، تاثیر کم رنگ مهاجرت از روستاهای شهرستان به شهر نورآباد، نبود ارتباط بین مهندسان مشاور و مدیریت شهری محلات به عنوان متغیرهای تاثیرپذیر یا نتیجه به دست آمدند.
آخرین متغیر شناسایی شده در گراف تاثیرگذاری و تاثیرپذیری عوامل مورد بررسی متغیرهای مستقل هستند؛ این متغیرها دارای میزان تاثیرپذیری و تاثیرگذاری پایینی هستند که در قسمت جنوب غربی صفحه پراکندگی متغیرها قرار گرفته اند. در این پژوهش، متغیر، نارسايي طرحها در برآورد جمعيت و نيازهاي واقعي جمعيت، شناسایی شد،این گونه متغیرها هیچ گونه واکنشی در دیگر متغیرها ایجاد نمیکنند.
شکل(2)گراف روابط غیرمستقیم نیروهای پیشران مؤثر بر تحقق پذیری طرح جامع شهر نورآباد فارس را نشان می دهد(خروجی نرم افزار میک مک)
چگونگی و نحوه روابط مستقیم و غیرمستقیم هر کدام از متغیرهای شناسایی شده در نرم افزار میکمک، در پنج پوشش: 5 درصد، 25 درصد، 50 درصد، 75 درصد و 100 درصد مورد تحلیل قرار گرفتند. هر کدام از این پوشش ها، روابط ضعیف، میانه و قوی بین متغیرها را نشان میدهد(شکل2و3).
گراف اثرگذاری نشان دهندهی روابط بین متغیرها و چگونگی اثرگذاری آنها بر یکدیگر است. این گراف در قالب خطوط قرمز و آبی نشان داده میشود. در این گراف اندازه گیری تاثیرات بسیار ضعیف، تاثیرات ضعیف، تاثیرات متوسط، تاثیرات نسبتاً قوی و تاثیرات بسیار قوی وجود دارد. خطوط قرمز نشان دهنده اثرگذاری شدید عوامل بر یکدیگر است و خطوط آبی، با تفاوت در ضخامت، روابط متوسط تا ضعیف را نشان می دهد.
شکل(3). پلان چرخه اثرگذاری یا تأثیرات مستقیم بین عوامل و روابط بین عوامل با شدت 50 درصد
- ماتريس اثر - وابستگی مستقيم و پراکندگی شاخصها
در تحلیل ماتریس اثر ـ وابستگی، بایستی به نحوة چیدمان و پراکندگی فضایی شاخصهای محیطزیست شهری باالگوی آیندهپژوهی در چارچوب شکل(4) توجّه نمود. الگوی این توزیع، ارتباط بسیار مستقیمی با پایداری یا ناپایداری طرح جامع شهر نورآباد ممسنی با رویکرد آیندهنگرانه خواهد داشت؛ به نحوی که سیستمهای پایدار ضمن دارا بودن شاخصهایی با میزان تأّثیرگذاری و تأّثیرپذیری بالا، متغیّرها نیز در آن دارای توزیعی نرمال در دیگر سطوح نمودار هستند. و در سیستمهای ناپایدار توزیع متغیّرها، الگوی یکسان و نُرمالی ندارند و اکثر شاخصها یا گرایش به بالا یا پایین بودن دارند. از همین رو، با توجّه به شکل(4) و تحلیلهای صورت گرفته، میتوان دریافت که پیشران های موثر بر تحقق پذیری طرح جامع شهر نورآباد ممسنی با در نظر گرفتن نمودار تحلیل اّترـ وابستگی در وضعیت پایدارقرار دارد. و نشاندهنده ثبات متغیرهای تاثیرگذار و تداوم تاثیر آنها بر سایر متغیرهاست. هركدام از متغیرها با توجه میزان تأثیرگذاری وتأثیرپذیری در مکان خاصی در نمودار قرار میگیرند. طبق شکل(4-5) موقعیت متغیرها درنمودار بیانگر وضعیت آنها درسیستم و نقش آنها درپویایی و تحولات سیستم درآینده است.
شکل(4): موقعیت قرارگیری هر یک از عواملدر تأثیرگذاری وتأثیرپذیری به صورت مستقیم(خروجی نرم افزار میکمک)
سهم اثرگذاری و اثرپذیری مستقیم و غیرمستقیم به صورت مقایسهای
با توجه به اینکه برای محاسبات اثرهای غیرمستقیم نرمافزار را چندبار به توان میرساند، جمع اثرگذاری و اثرپذیری غیرمستقیم اعداد چندرقمی درمیآید و مقایسه آن با اثرهای مستقیم دشوار میشود. در جدول(6) سهم عوامل از کل اثرگذاری و اثرپذیری بر اساس مستقیم و غیرمستقیم نشان داده است. چنان که مشاهده میشود، ده عامل در ستون اثرگذاری بیشترین سهم را در اثرگذاری مستقیم داشتهاند.
جدول(11): فهرست طبقه بندی شده عوامل با بیشترین سهم در اثرگذاری و اثرپذیری مستقیم و غیرمستقیم
رتبه | شاخص | اثرگذاری مستقیم | شاخص | اثرپذیری مستقیم | شاخص | تاثیرگذاری غیرمستقیم | شاخص | اثرپذیری غیرمستقیم |
1 | یکسانی محتوای طرح | 603 | نارضایتی | 637 |
یکسانی طرح | 598 | نارضایتی | 628 |
2 | زمان تهیه | 558 | تصمیم گیری نادرست | 615 | دخالت مسئولین | 558 | تصمیم گیری | 605 |
3 | دخالت مسئولین | 558 | کارایی | 615 | زمان تهیه | 557 | کارایی | 605 |
4 | ارتباط با مشاور | 558 | راهکارهای غیرمنطقی | 580 | ارتباط با مشاور | 554 | راهکار غیرمنطقی | 574 |
5 | راهکارهای غیرمعقول | 558 | کمبود اعتبار | 523 | راهکار غیرمنطقی | 551 | تراز منفی | 525 |
6 | عدم توجه به شرایط محلی | 546 | شرایط محلی | 523 | کمک دولتی | 548 | کمبود درآمد | 523 |
7 | کمک دولتی | 546 | تراز مالی منفی | 523 | شرایط محلی | 541 | شرایط محلی | 522 |
8 | کمبود اعتبار | 535 | زمان تهیه | 512 | کمبود درآمد | 533 | زمان تهیه | 517 |
9 | عدم توجه به منطقه شهری | 535 | نارسایی | 512 | درآمد پایدار | 532 | نارسایی | 512 |
10 | عدم وجود درآمد پایدار | 535 | تاکید بر تهیه | 501 | منطقه شهری | 531 | تاکید بر تهیه | 500 |
منبع:(یافته های پژوهش، 1402)
همانطور که در جدول(11) مشاهده میشود ده عاملی که در ستون اثرگذاری مستقیم بیشترین نقش را داشته اند، عبارتند از (یکسانی محتوای طرح، زمان تهیه طرح، دخالت مسئولین، عدم ارتباط با مشاور، راهکار های غیرمعقول، عدم توجه به شرایط محلی، نبود کمک دولتی، کمکبود اعتبار و عدم وجود درآمد پایدار) ودر اثرگذاری غیرمستقیم نیز عوامل(نارضایتی، تصمیمگیری نادرست، عدم وجود کارایی، تراز مالی منفی، کمبود درآمد، زمان تهیه طرح بیشترین سهم را داشتهاند.
همچنین، برحسب ماتریس اثرگذاری و وابستگی بالقوّة مستقیم و غیرمستقیم در (شکل5) ،میتوان گفت که شاخص یکسانی محتوای طرح، در رتبة اوّل تأّثیرگذاری مستقیم و همچنین در رتبه اول تاثیرگذاری غیرمستقیم قرار گرفته است. در قسمت راست شکل(5)،متغیر یکسانی محتوای طرح در ردة اوّل بیشترین میزان وابستگی غیرمستقیم و دخالت مسئولین در رتبه دوم قرار دارد. در حالی که در میزان اّثرگذاری بالقوّه، یکسانی محتوای طرح در رتبه اول و زمان تهیه طرح دررتبة دوم قرار دارد. در این راستا، با توجّه به 20 متغیر کلّی بررسی شده، 20 نیروی پیشران کلیدی نیز به ترتیب از بیشترین به کمترین اهمیت به صورت ذیل قابل ارائه است.
شکل(5): طبقهبندی متغیرها بر حسب تاثیرگذاری و تاثیرپذیری مستقیم و غیرمستقیم
شناسايي سناريوهاي مطلوب با روش CIB
پس از تكميل ساختار تحليل اثرات متقاطع و شناسايي پيشران هاي شگفت انگيز، براي پرهيز از تناقضات و تضادها بايد فرضهاي سناريو از نقش دوگانه هركدام از توصيفگرها براي اثرگذاري روي منبع و هدف، پيكربندي خوبي ارايه دهند. در تهيه پرسشنامه پيشرانهاي كليدي، به اين نكته بايد توجه كرد كه سازگاري دروني ماتريس ايجاد شده يك سناريو، نيازمند انتخاب متغيرهاي توصيفگر به روشي است كه تضمين ميكند، كه هيچ متغير ديگري از يك توصيفگر يكسان، از جانب آثار تركيبي ديگر توصيفگرها، به اين متغير توصيفگر قوياً ترجيح داده نميشود. براي تدوين و طراحي سناريوهاي محتمل از ميان 10 پیشران كليدي كه از طريقالگورتيم متقاطع شناسايي شده بودند، در نهايت توصيف كنندههاي كليدي با قواعد كدگذاري شده در روش،CIB ماتريسبندي و دوباره در اختيار متخصصان و خبرگان قرار گرفت. با توجه به آیندهنگري عاملهاي كليدي يك ماتريس 20*20 با اين مفهوم اگر در وضعیت تهیه تا اجرای طرح هر يك از وضعيتهاي سهگانه تغييري رخ دهد، چه تأثيري بر روند تحققپذیری طرح خواهد گذاشت، نگارش شد. بدين صورت كه بر اساس قضاوتهای پيشرو، ارتباطات و تعاملات مؤلفهها و فرايندهاي ساختار يافته، سناريوهايي درباره آينده شكل ميگيرد.
جدول(12): وضعیت هر یک از عوامل به تفکیک هر سناریو
سناریو عامل | Senario No. 1 | Senario No. 2 | Senario No. 3 | Senario No. 4 | Senario No. 5 | |
عامل 1 | یکسانی محتوای طرح | A1 | A3 | A3 | A3 | A3 |
عامل 2 | فاصله تصویب طرح | B1 | B3 | B3 | B3 | B3 |
عامل 3 | دخالت مسئولین | C1 | C3 | C3 | C3 | C3 |
عامل 4 | ارتباط با مشاور | D1 | D3 | D3 | D3 | D3 |
عامل 5 | راهکار غیرمعقول | E1 | E3 | E3 | E3 | E3 |
عامل 6 | مشارکت مردمی | F1 | F3 | F3 | F3 | F3 |
عامل 7 | کمک دولتی | G1 | G2 | G2 | G2 | G2 |
عامل 8 | کمبود اعتبارات | H1 | H2 | H2 | H2 | H2 |
عامل 9 | عدم توجه به حوزه شهری | I1 | I2 | I3 | I2 | I3 |
عامل 10 | درآمد پایدار | J1 | J2 | J2 | J3 | J3 |
ماخذ: (محاسبات نگارندگان: 1402)
در وضعیت های سناریوهای بدست آمده، وضعیت نامطلوب بر نقش مطلوب برتری دارد. در کل از 100 درصد حالت بررسی شده، حدود 20 درصد از وضعیت ها دارای حالت خوش بینانه، 22 درصد حالت وضعیت ایستا و 58 درصد حالت دارای وضعیت بدبینانه می باشند. خوش بینانهترین سناریوی بدست آمده سناریوی شماره یک می باشد و بهبود وضعیت تحقق پذیری طرح جامع شهری باید مبتنی بر این سناریو باشد. بدترین سناریو ممکن سناریو شماره 5 می باشد که بیشتر بر وضعیت بدبینانه نسبت به آینده حرکت می کند(جدول12).
نتیجهگیري و ارائه پیشنهادها
طرحهای توسعه شهری مهمترين ابزار اصلی تحقق نیافتن طرحها است. ساماندهي كالبدي شهرها است و انواع اقدامات و صدور انواع مجوزهاي عمراني بر اساس آنها انجام ميشود؛ اما موفقيت اين طرحها همواره مورد سؤال و ترديد بوده است؛ زيرا اين طرحها نه تنها در تحقق اهداف مورد نظر ناكام بودهاند، بلكه در مواردي خود مشکلات جديدي را نيز ايجاد کردهاند طرحهاي توسعه شهري در ايران و نيز در ساير نقاط جهان داراي کارکرد مناسب و مورد انتظار برنامه ريزان، مديران شهري، و مردم نبوده است و غالبا درصد بسيار کمي از پيشنهادهاي آنها تحقق مي‌يابد. یکی از مهمترین و عام ترین این طرحها تهیه و اجرای طرح جامع شهری است که سابقه آن در ایران به سال های قبل از انقلاب اسلامی باز میگردد. به رغم چشم اندازهای مطلوب در نظر گرفته شده برای این طرحها، شواهد تهیه و اجرای چندین ساله آن در کشورمان نشان میدهد با وجود صرف هزینه های کلان برای تهیه این طرح ها میزان تحقق پذیری آن نامطلوب بوده است(میرزایی و همکاران، 1399: 1404).ابتدا برای شناسایی متغیرهای اولیه موثر بر وضعیت آینده از طریق گروه متخصصان (روش دلفی) و از روش تحلیل اثرات متقابل/ ساختاری برای بررسی میزان و چگونگی تاثیرگذاری عوامل و در نهایت در شناسایی و رتبه بندی عوامل کلیدی موثر در تحقق پذیری طرح جامع تجدیدنظر شهر نورآباد استفاده شد، سپس برای تحلیل دادهها از نرم افزار کاربردی MICMAC بهره گرفته شد. با فرآیند پرسشگری 20 متغیر طبق نظر کارشناسان شناسایی شده و در مرحله بعدی از گروه متخصصان و کارشناسان خواسته میشود که درباره نظرات سایر اعضای دخیل نیز داوری کنند. سپس با روش تحلیل اثرات متقابل/ ساختاری عوامل اصلی تاثیرگذار بر تحققپذیری طرح جامع مورد مطالعه، تحلیل شدند. براساس تعداد متغیرها ابعاد ماتریس 20 ×20 تنظیم شده است. تعداد تکرارها دوبار در نظر گرفته شد و درجه پرشدگی ماتریس 5/93 درصد است که نشان دهنده ضریب خوبی می باشد. از مجموع 374 رابطه قابل ارزیابی در ماتریس طرح جامع شهر نورآباد، 36 رابطه عدد صفر، 48 رابطه عدد یک، 148 رابطه عدد دو، 178 رابطه عدد سه بوده است. از طرف دیگر ماتریس طرح جامع شهر نورآباد براساس شاخصهای آماری با دوبار پرخش دادهای از مطلوبیت و بهینه شدگی 100 درصد برخوردار بوده که حاکی از روایی بالای پرسشنامه و پاسخ های آن است. آنچه از وضعیت پراکندگی متغیرهای موثر بر وضعیت تحقق پذیری طرح تجدید نظر شهر نورآباد میتوان فهمید، وضعیت ناپایدار سیستم است. بیشتر متغیرهای در اطراف محور قطری صفحه پراکندهاند. به غیر از چند عامل محدود که نشان میدهند دارای تاثیرگذاری بالایی در سیستم هستند، بقیه متغیرها از وضعیت تقریباً مشابهی نسبت به یکدیگر برخوردارند. به همین خاطر متغیرها با توجه به تاثیرگذاری و تاثیرپذیری در 5 گروه متغیرهای تاثیرگذار، متغیرهای دو وجهی(متغیرهای ریسک و متغیرهای هدف)، متغیرهای تنظیمی، متغیرهای تاثیرپذیر یا نتیجه سیستم و متغیرهای مستقل تقسیم بندی شدند. نتایج حاکی از آن است که ده عاملی که در ستون اثرگذاری مستقیم بیشترین نقش را داشتهاند، عبارتند از (یکسانی محتوای طرح، زمان تهیه طرح، دخالت مسئولین، عدم ارتباط با مشاور، راهکار های غیرمعقول، عدم توجه به شرایط محلی، نبود کمک دولتی، کمبود اعتبار و عدم وجود درآمد پایدار) ودر اثرگذاری غیرمستقیم نیز عوامل(نارضایتی، تصمیمگیری نادرست، عدم وجود کارایی، تراز مالی منفی، کمبود درآمد، زمان تهیه طرح بیشترین سهم را داشتهاند. مقایسه بین پژوهشهای گذشته و پژوهش حاضر نشان میدهد که، از بین پژوهشهای صورت گرفته درباره موضوع طرح های توسعه شهری، نتایج مطالعات صرافی و همکارانش (1394)نیز نشان میدهد که با وجود تحولات گسترده سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و تکنولوژیکی در کشور و به تبع آن افزایش سطح آگاهی و دانش عمومی، وضعیت برنامه ریزی شهری در ایران تغییر چندانی نکرده است و طرحهای شهری همچنان بر همان سبک و سیاق گذشته تهیه میشوند. نگاهی گذرا به بازخورد طرحهای شهری اجرا شده در کشور میتواند تردیدهای جدیدی را نسبت به روش کنونی و سنتی برنامه ریزی ایجاد کند و نتایج این پژوهش هم راستا با پژوهش حاضر می باشد. همچین با نتایج پژوهش پوراحمد و حاتمی نژاد(1385)، که تحت عنوان «آسیب شناسی طرحهای توسعه شهری در کشور»به انجام رسیده است و به این نتیجه رسیده اند، که با وجود چهار دهه از تهیه و اجرای اين طرحها در عمل موفقیت چندانی حاصل نشده است هم راستا می باشد. این پژوهش همچنین هم راستا یا پژوهش عزیزی و آراسته (1390)، که در تحقیقی به ارزیابی تحققپذیری پیشبینیهای کاربری اراضی و پیشنهادهای جهات توسعه در طرح جامع شهر لار پرداختهاند میباشد. هدف اين مقاله ارزيابي تحققپذيري پيشنهادهاي اصلي و تأثيرگذار در طرح جامع شـهر نورآباد ممسنی است. روش تحقيق به كار رفته در اين پژوهش، بر پايه روش ارزيابي كمي است. يافتههاي اين تحقيـق نشـان ميدهد كه اغلب پيشبينيهاي سطوح و سرانه كاربريها در اين طرح، با توجه به پيشبينـي افـق جمعيتـي شـهر، نادرست بوده است. در جمعبندی پژوهش میتوان گفت که موفقیت در دستیابی به اهداف همه جانبه تحقق پذیری طرح جامع شهر نورآباد وابسته به تعامل موثر بین عوامل کلیدی است. از مهمترین نتایج تحقیق آن است که با استفاده از عوامل شناسایی شده و با در نظر گرفتن میزان اولویت و اثرگذاری آنها بر یکدیگر میتوان وضعیت پایداری آینده طرح جامع شهر نورآباد را سنجید و راهکارهای حفظ وضعیت مطلوب و یا تبدیل وضعیت نامطلوب به مطلوب را در ابعاد مختلف تدوین و اجرا کرد. با توجه به اینکه یکی از مهم ترین عوامل کلیدی موثر بر عدم تحقق پذیری اهداف طرح جامع تجدیدنظر شهر نورآباد ضعف اعتبارات و نبود درآمد پایدار در این شهر می باشد در نتیجه تمرکز پیشنهادهای پژوهش حاضر بر ایجاد درآمد پایدار در این شهرداری برای رفع معضلات این شهر و همچنین رسیدن به اهداف طرحهای توسعه شهری و طرح جامع این شهر میباشد. در راهبردهای زیر را میتوان برای بهبود وضعیت تحقق پذیری طرح جامع این شهر در نظر گرفت:
1- تلاش برای ایجاد درآمد پایدار و کاهش وابستگی شهرداری به درآمدهای ناپایدار همچون تخلفات ساختمانی
2- در فرآیاد تهیه طرح های شهری حساسیت بیشتری از جانب مدیران و مسئولین شهری صورت پذیرد.
3- به مطالعات اجتماعی در طرح ها بهای بیشتری داده شود.
4- مشـاركت هـر چـه بيشـتر شـهروندان در برنامههاي مختلف شهر نورآباد
5- طولانی شدن روند تصویب طرح جامع شهر نورآباد خود عاملی بر عدم تحقق پذیری اهداف این طرح می باشد با توجه به اینکه این طرح بایستی در سال 1398 اجرایی شده باشد اما متاسفانه بعد از دو سال هنوز تصویب و به مرحله اجرا نرسیده است، پس مدیریت شهری بایستی تلاش خود را در جهت اجرایی شدن این طرح به انجام برساند.
6- فراهم آوردن زمینه مشارکت بخش خصوصی برای ایجاد درآمد پایدار
منابع
1. آور, محمد, موغلی, مرضیه, عفیفی, محمد ابراهیم. (1400). تبیین نقش عوامل موثر بر عدم تحقق اهداف طرح توسعه شهری (مطالعه موردی: شهر لمزان). جغرافیا و مطالعات شهری و منطقهای, 11(42), 24-39.
2. افشارنیا، اعظم، زبردست، اسفندیار، و طلاچیان، مرتضی(1400). تملک اراضی شهری در طرح های توسعه شهری با رویکرد عدالت اجتماعی. مطالعات شهر ایرانی اسلامی, 11(44 ), 15-27.
3. امانپور، سعید و امیریفهلیانی، محمدرضا(1394)، تحلیلی بر تقابل مشکلات مهاجران در دو جامعۀ روستایی و شهری: مورد مطالعۀ مهاجران روستایی شهر نورآباد فارس، فصلنامه توسعه محلی، دوره 7، شماره 2، شماره پیاپی 13
4. امیری فهلیانی، محمدرضا،(1397). کاربست رویکرد آیندهپژوهی در ارزیابی و تحلیل فضایی ابعاد و مولفههای تابآوری اجتماعی و نهادی در مناطق کلان شهری(مطالعه موردی: کلان شهر اهواز)، رساله دوره دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه شهید چمران اهواز
5. امینزاده، بهناز و رودکی، سمیه،(1396)، ارائه روشی تلفیقی برای ارزیابی طرح های تفصیلی شهری، فصلنامه هویت شهر، شماره بیست و نهم، سال یازدهم
6. پوراحمد، احمد، حاتمی نژاد، حسین و حسینی، سیدهادی،(1385)، آسیبشناسی طرحهای توسعه شهری در کشور، فصلنامه پژوهشهای جغرافیایی، شماره 58
7. تقوایی، مسعود و موسوی، میرنجف،(1386)، ارزیابی میزان تحقق پذیری طرح هادی شهر مهریز، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 86
8. ثباتی، علیو طوسی،رئوفه،(1395)، بررسی پروژة طراحی فضای شهری حاشیة رودخانة بابلرود و موانع تحققپذیری آن، فصلنامة معماری سبز، س 2،ش 3، صص8-1.
9. حسینی جنبذی، فرزانه سادات، و کریمی، آرام (1400). بررسی نحوه توزیع عوامل کاربری اراضی شهری در طرح های توسعه شهری از منظر عدالت اجتماعی (مطالعه موردی: شهر سبزوار). انسان و محیط زیست, 19(4 (59 پیاپی) ), 123-140.
10. حيدري، محمد تقي و انبارلو، عليرضا و رحماني، مريم و طهماسبي مقدم، حسين.(1399)، پايش زيستپذيري اجتماعي در مناطق فرسوده شهر با رويکرد آيندهپژوهي (مطالعه موردي؛ بافت فرسودة بخش مرکزي شهر زنجان)، نشريه علمي جغرافيا و برنامهريزي، 24(73)،صص 122-155
11. داداشپور،هاشموحاجیوندی،نگین،(1397)، ارزیابی میزان تحققپذیری طرحهای توسعه و عمران ناحیهای در ایـران(مـورد مطالعـاتی: طرح توسعه و عمران ناحیهای ساوه)،آمایش محیط، ش 41، صص71-91.
12. ربانی، طاها، (1392)، آینده پژوهی رویکردی نوین در برنامهریزی با تأکید بر برنامهریزی شهری، همایش ملی شهرسازی و معماری در گذر زمان، دانشگاه بینالمللی امام خمینی، دورة اول، قزوین
13. رضایی، ناصر؛ حمید؛ زرآبدب، زهرسادات و ذبیحی، حسین،(1397)، تبیین نقش عوامل موثر بر تحقق پذیری طرح های توسعه شهری(مطالعه موردی؛ شهر شیراز)، نشریه پژوهش و برنامه ریزی شهری، س 9، ش 34، صص 47-58
14. زنگیآبادی، علی، عبدالهی، مهدی، سالک، قهفرخی، رقیه و قاسم زاده، بهنام،(1393)، ارزیابی عوامل اثرگذار بر عدم تحقق پذیری طرح های جامع شهری در ایران و چالش های مربوط به آن(مطالعه موردی؛ محور تاریخی ـ فرهنگی منطقه 6 تبریز)، مجله پژوهش و برنامه ریزی شهری، س 5، ش 18، صص 41 – 58
15. زیاری, کرامت اله, حسینی, علی, بهزادی راد, مسعود. (1401). تحلیل و شناسایی پیشرانهای کلیدی راهبرد توسعه شهر (CDS) در برنامهریزی شهر، رویکرد آیندهپژوهی به مقوله شهر. فصلنامه شهر پایدار, 5(3), 39-60.
16. سجادی، ژیلا، بیرانوندزاده، مریم، رادمنش، معصومه و ویسی، رضا،(1393)، ارزیابی میران تحقق کاربری زمین در طرح های توسعه شهری با تاکید بر کاربری فضای سبز، فصلنامه پژوهش های منظر شهر، سال اول، شماره 1، بهار و تابستان، صص 45-56
17. سعیدنیا، احمد، کتاب سبز(راهنمای شهرداریها)، جلد پنجم(طراحی شهری در ایران)، انتشارات سازمان شهرداری ها و دهیاری های کشور
18. عزیزی، محمدمهدی و آراسته، مجتبی،(1390)، ارزیابی تحقق پذیری پیش¬بینی¬های کاربری اراضی و پیشنهادهای جهات توسعه در طرح جامع شهر لار، مطالعات و پژوهش¬های شهری و منطقه ای، سال سوم، شماره یازدهم، صص 22-1
19. علی اکبری، اسماعیل، رهنمایی، محمدتقی و ابراهیمی بوزانی، مهدی،(1392)، بررسی روششناسی طرح های توسعه شهری در ایران، فصلنامه جغرافیا، سال یازدهم، شماره 37، صص 97- 114
20. قربانی، رسول، جام کسری، محمد و میرزابکی، ملیحه،(1393)، ارزیابی میزان انطباق مکانی در فرایند اجرای طرح های جامع شهری(مطالعه موردی؛ طرح جامع شهر بناب)، نشریه علمی جغرافیا و برنامهریزی، سال 18، شماره 49، صص 216-191
21. قربانی، رسول(1384)، تحلیل پراکنشهای جمعیتی شهر تبریز با استفاده از روش حوزهبندی آماری، پژوهشهای جغرافیایی، شماره 54، انتشارات دانشگاه تهران، صص 123-137
22. مشهودی، سهراب(1386)، مبانی طرحهای سیال شهری، شرکت پردازش و برنامهریزی شهری، چاپ دوم، تهران
23. میرزایی، جهان بین، پیوستهگر، یعقوب و کلانتری خلیل آباد(1399)، ارائه مدل اکتشافی ـ تجربی عوامل بازدارنده تحققپذیری طرحهای جامع شهری(مطالعه موردی؛ کلان شهر شیراز)، پژوهشهای جغرافیای انسانی، دوره 52، شماره 4، صص 1408- 1391
24. مهندسین مشاور بعد تکنیک،(1398)،طرح جامع تجدید نظر شهری نورآباد ممسنی، سازمان مسکن و شهرسازی استان فارس
25. وحیدی برجی، گلدیس؛ نوریان، فرشادوعزیزی،محمدمهدی،(1396)، شناسایی علل عدم تحقق کـاربریهـای پیشـنهادی درطـرحهـای توسعة شهری ایران با استفاده ازنظریة زمینهای، نشریة هنرهای زیبا معماری و شهرسازی، دورة 22 ،ش 1،صص5-14.
26. Godet, A. J., Meunier, M. F., Roubelat, F., (2003). Structural analysis with the MICMAC method & actors strategy with MACTOR method, Futures Research Methodology, No, 2.
27. Gordon, A., (2009), «Future Savvy,» American Management Association Press, New York.
28. Ejdys, J., Nazarko, J., Nazarko, L., Halicka, K., (2015), Foresight application for transport sector, in: Clean Mobility and Intelligent Systems, M. Fiorini, J-C. Lin (Eds), The Institution of Engineering and Technology, first edition, London, Pp 377-402.
29. Esayas Dube, E., 2013, Urban Planning and Land Management Cjallenges in Emerging Towns of Ethiopia: The Cace of Arba Minch, Journal of Urban and Environmental Engineering, Vol. 7, No. 2, PP. 340-348.
30. Ratciffe، J. & krawczyk E. (2011). Imagineering city futures: the use of prospective through scenarios in urban olanning، futures, 6(1), 12-14.
31. Schon, D.A., 1983, The reflective practitioner: How professionals think in action. New York: Basic Books.