آسیب پذیری ساختمانی شهرها در برابر زلزله با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی نمونه موردی: شهر جویم
محورهای موضوعی : مقالات تحلیلی جغرافیایی و محيطيمرضیه جوکاری 1 , مرضیه موغلی 2 * , محمدابراهیم عفیفی 3
1 - دانشجوی دکتری گروه جغرافیا، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران
2 - گروه جغرافیا، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران (نویسنده مسئول)
3 - گروه جغرافیا، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران
کلید واژه: آسیب‌پذیری شهری, زلزله, فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP), سیستم اطلاعات جغرافیایی , شهر جویم,
چکیده مقاله :
زلزله به‌عنوان یکی از مخرب‌ترین مخاطرات طبیعی، همواره تهدیدی جدی برای بافت شهری محسوب می‌شود. شهر جویم در استان فارس، به دلیل شرایط زمین‌شناسی و کالبدی، در معرض خطر قابل توجه زلزله قرار دارد. این پژوهش با هدف ارزیابی و پهنه‌بندی آسیب‌پذیری شهری جویم در برابر زلزله، با رویکرد ترکیبی فرآیند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) و سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) انجام شد. داده‌های موردنیاز شامل اطلاعات بلوک‌های آماری سال ۱۳۹۵ و لایه‌های مکانی از منابع رسمی گردآوری گردید. شاخص‌های ارزیابی در سه بُعد «ویژگی‌های سازه‌ای» (۵ زیرمعیار)، «ویژگی‌های زمین‌شناسی» (۳ زیرمعیار) و «ویژگی‌های شهری» (۳ زیرمعیار) بر اساس مرور ادبیات و نظر ۲۰ متخصص انتخاب شدند. نرخ سازگاری مقایسات زوجی برای تمام ابعاد کمتر از 0.1 و در محدوده قابل قبول بود.نتایج نشان داد در بُعد ویژگی‌های سازه‌ای، تعداد طبقات با وزن 0.321 و تراکم ساختمانی با وزن 0.311 بیشترین تأثیر را در افزایش آسیب‌پذیری دارند، در حالی که سال ساخت با وزن 0.048 کمترین اهمیت را دارد. در بُعد زمین‌شناسی، جنس خاک (وزن 0.540) مهم‌ترین عامل و فاصله از گسل (وزن 0.163) کم‌اهمیت‌ترین عامل شناخته شد. در بُعد شهری، کیفیت زیرساخت‌ها با وزن 0.500 رتبه نخست را کسب کرد. ضریب همبستگی بین لایه شاخص تلفیقی و تراکم ساختمانی 0.82 و با تعداد طبقات 0.79 به‌دست آمد که بیانگر ارتباط قوی این عوامل با میزان خطرپذیری است.تحلیل مکانی نشان داد حدود 27.6 درصد از مساحت شهر در پهنه با آسیب‌پذیری «بسیار زیاد»، 33.4 درصد در پهنه «زیاد»، 25.1 درصد در پهنه «متوسط» و تنها 13.9 درصد در پهنه «کم» قرار دارد. این نتایج بیانگر ضرورت اجرای برنامه‌های مقاوم‌سازی، بهبود کیفیت ساخت‌وساز و توسعه زیرساخت‌های شهری برای کاهش خطرات ناشی از زلزله در شهر جویم است.
1. ارکانی، احسان، حاتمی‌نژاد، حسین، قره، سهیل.(1399). شناسایی و اولویت‌بندی عوامل مؤثر بر افزایش ریسک زلزله در بافت‌های فرسوده شهری با رویکرد ترکیبی تکنیک دلفی فازی و مدل. فصلنامه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی،20(59)، 186-204.
2. پویان، محمدحسن، صنایعی، علی، انصاری، آذرنوش.(1399). مدل‌سازی آسیب‌پذیری بافت‌های شهری تحت سناریوهای مختلف به‌منظور مدیریت بحران در برابر زلزله (مطالعۀ موردی: منطقۀ یک شهرداری تهران). پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 52(4)، 1275-1293.
3. حسینیان‌راد، امیر، بیرانوندزاده، مریم، فلاحی خوشحی، مصطفی، شرفی، سیامک. (1404). ارزیابی آسیب‌پذیری لرزه‌ای ساختمان‌های مهم و حیاتی در فضاهای شهری (مطالعه موردی: شهر خرم‌آباد). مهندسی جغرافیایی سرزمین، 9(3)، 59-78.
4. خدادادی، فاطمه، انتظاری، مژگان، ساسان‌پور، فرزانه. (1399). تحلیل آسیب‌پذیری شهری در برابر مخاطره زلزله با روش ELECTRE FUZZY (مطالعه موردی: کلانشهر کرج). تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 20(56)، 93-113.
5. شاهینی‌فر، حمیدرضا، باغانی، امین، ستائی مختاری، امین، مومن روانبخش، عماد. (1403). آسیب‌پذیری لرزه‌ای شهری با استفاده از مدل ANP (مطالعه موردی: کلانشهر شیراز). نشریه انجمن زمین‌شناسی مهندسی ایران، 17(2)، 15-28.
6. لاله‌پور، منیژه، خیری‌زاده، منصور، ذاکری، مرتضی. (1401). ارزیابی آسیب‌پذیری محلات شهری در برابر بحران زلزله (نمونه موردی: محلات شهر ورزقان). مخاطرات محیط طبیعی، 11(31)، 1-24.
7. ملکی، سعید، مودت، الیاس. (1402). تحلیلی بر مدیریت بحران شهری ناشی از زلزله با تأکید بر شاخص کالبدی (مطالعه موردی: استان ایلام). فصلنامه مطالعات توسعه پایدار شهری و منطقه‌ای، 4(4)، 24-38.
8. مرکز آمار ایران. (1395). سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۹۵: نتایج بلوک‌های آماری. تهران: مرکز آمار ایران.
9. Ahmed, M. S., & Morita, H. (2018). An analysis of housing structures’ earthquake vulnerability in two parts of Dhaka city. Sustainability, 10(4), 1106.
10. Albulescu, A. C., Grozavu, A., Larion, D., & Burghiu, G. (2022). Assessing the earthquake systemic vulnerability of the urban centres in the South-East region of Romania. The tale of Galați and Brăila Cities, Romania. Geomatics, Natural Hazards and Risk, 13(1), 1106-1133.
11. Alizadeh, M., & others. (2021). Earthquake Vulnerability Assessment for Urban Areas: Integrating Environmental, Social, Economic, and Physical Dimensions. Remote Sensing, 13(22), Article 4519.
12. Brecht, H., Deichmann, U., & Wang, H. G. (2013). A Global Urban Risk Index. Policy Research Working Paper (World Bank) No. 6506. World Bank.
13. Doğan, A., Başeğmez, M., & Aydın, C. C. (2025). Assessment of the seismic vulnerability in an urban area with the integration of machine learning methods and GIS. Natural Hazards, 121, 9613–9652.
14. ESRI. (2022). ArcGIS Desktop: Release 10.8. Redlands, CA: Environmental Systems Research Institute.
15. Gerçek, D., & Güven, İ. T. (2023). Urban Earthquake Vulnerability Assessment and Mapping at the Microscale Based on the Catastrophe Progression Method. International Journal of Disaster Risk Science, 14, 768–781.
16. He, C., Huang, Q., Bai, X., Robinson, D. T., Shi, P., Dou, Y., Zhao, B., Yan, J., Zhang, Q., Xu, F., & Daniell, J. (2021). A Global Analysis of the Relationship Between Urbanization and Fatalities in Earthquake-Prone Areas. International Journal of Disaster Risk Science, 12(6), 805-820.
17. Li, S. Q., Li, Y. R., Han, J. C., Qin, P. F., & Du, K. (2021). Seismic hazard models for typical urban masonry structures considering optimized regression algorithms. Bulletin of Earthquake Engineering, 19(2), 457–478.
18. Li, S. Q., Li, Y. R., Han, J. C., Qin, P. F., & Du, K. (2024). Seismic hazard models for typical urban masonry structures considering optimized regression algorithms. Bulletin of Earthquake Engineering, 22(6), 2797-2827.
19. Nazmfar, H. (2019). An integrated approach of the analytic network process and fuzzy model mapping of evaluation of urban vulnerability against earthquake. Geomatics Natural Hazards & Risk, 10(1), 1512-1528.
20. Palazzi, N. C., Barrientos, M., Sandoval, C., & de la Llera, J. C. (2023). Seismic vulnerability assessment of the Yungay’s historic Urban Center in Santiago, Chile. Journal of Earthquake Engineering, 27(7), 1821-1848.
21. Pouryari, M., Mahboobi Ardakani, A. R., & Hassani, N. (2022). A Multi-Criteria Vulnerability of Urban Transportation Systems Analysis Against Earthquake Considering Topological and Geographical Method: A Case Study. Iranian Journal of Science and Technology, Transactions of Civil Engineering, 46(3), 2147-2160.
22. Saaty, T. L. (2008). Decision making with the analytic hierarchy process. International Journal of Services Sciences, 1(1), 83–98.
23. Samuel, M. A., Xiong, E., Haris, M., Lekeufack, B. C., Xie, Y., & Han, Y. (2024). Assessing Seismic Vulnerability Methods for RC-Frame Buildings Pre- and Post-Earthquake. Sustainability, 16(23), Article 10392.
24. Wisner, B., Blaikie, P., Cannon, T., & Davis, I. (2014). At risk: natural hazards, people's vulnerability and disasters. Routledge.
25. Wu, J., Jenerette, G. D., Buyantuyev, A., & Redman, C. L. (2011). Quantifying spatiotemporal patterns of urbanization: The case of the two fastest growing metropolitan regions in the United States. Ecological Complexity, 8(1), 1-8