حدیث عشق در دیوان ابن فارض و ملای جزیری

محورهای موضوعی : زبان و ادب فارسی

احمد شریعت پناه ¹ ( دانشجوی زبان و ادبیات عربی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مهاباد، ایران )
ناصر حسینی(نویسندۀ مسئول) ² ( استادیار گروه زبان و ادبیات عربی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مهاباد، ایران )
اردشیر صدرالدینی ³ ( گروه آموزشی زبان و ادبیات عرب )

تاریخ دریافت : 1400/11/06 تاریخ پذیرش : 1400/11/06 تاریخ انتشار : 1400/11/01

کلید واژه: عشق, عرفان, ابن فارض, فناء, ملای جزیری,

چکیده مقاله :

از مهم‌ترین پژوهش‌های تاریخ ادبیات و موضوعات ادبی در جهان، بررسی و پژوهش در باب (عشق و محبت) است که تقریباً هیچ ادبیاتی در جهان خالی از این مضمون نبوده و نیست چه عشق مجازی باشد و چه عشق حقیقی. دو شاعر عرب (سلطان العاشقین) ابن فارض و کُرد (سلطان المشتاقین) ملای جزیری درزمینهٔ مضامین عشقی سرآمد قرون خود بودند ضمن این‌که نام آنان در حوزه عرفان و تصوف نیز در کنار نام کسانی چون شیخ اشراق سهروردی، ابن‌ عربی، صدرالدین قونوی، مولوی بلخی، مولانا خالد شهر زوری، پیوسته جای می گیرد و آثار منظوم و منثور آنان در حلقه‌های صوفیه نیز تدریس می‌شده است. آثار منظوم این دو شاعر عارف آکنده از مفاهیم و اصطلاحات عرفان نظری است همچون: اتحاد، فنا، بقا، وجد، فرق و جمع، فقر، عشق، حُبّ و ده‌ها اصطلاح دیگر که با توانایی ویژه‌ای در قالب قصاید و غزل به شیوه تمثیل و تعابیر شاعرانه بسط و گسترش‌یافته است. این دو شاعر عارف مانندگی‌های فراوانی به هم دارند ازجمله در حوزه آموزه های عشق و محبت همچو سوختن براثر عشق، جوانمردان عاشق، بلای هجران، توصیف زیبایی محبوب، تجلی و؛ که نشان می‌دهد مبانی و مبادی عرفان در هر جا ظهور و بروز نماید از حیث محتوا به هم مانند هستند. در این جستار تلاش شده که نمونه‌های شعری این دو شاعر برجسته تاریخ ادبیات عرب و کُرد مقایسه و موردبررسی و پژوهش قرار گیرد

منابع و مأخذ:

منابع

قرآن مجید.

ابن ‌ایاس، محمد بن احمد (۲۰۰۵ م): بدائع الزهور؛ مصحح محمد مصطفی، قاهره، مکتبة مدبولی.

ابن تغری بردی، جمال‌الدین (۱۳۴۸ ق - ۱۹۲۹ م): النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة؛ قاهره، دارالکتب المصریّة.

ابن حجر عسقلانی، احمد ابن علی (۱۳۲۹ ق -1911 م): لسان المیزان، حیدرآباد دکن، مجلس دائرة المعارف.

ابن ‌خلکان (۱۳۱۰ ق ۱۸۹۲ م): وفیات الاعیان، بیروت، دار الکتب العلمیة.

ابن­ زیات، محمدابن محمد (۲۰۰۹ م): الکواکب السیارة فی ترتیب الزیارة، بیروت، دارومکتبة بیبلیون.

ابن‌ عماد، عبدالحی ابن احمد (۱۳۵۱ ق ۱۹۵۱ م): شذرات الذهب، قاهره، مکتبة القدسی.

ابن­ عربی، محی­الدین (۱۳۹۱ ش ۲۰۱۲ م): فرهنگ جامع اصطلاحات عرفانی، گل بابا سعیدی، چاپ دوم، تهران. زوار

ابن‌ فارض، عمربن علی (۱۴۰۴ ق ۱۹۸۳ م): دیوان؛ چاپ دوم، بیروت، دارالکتب العلمیة.

ابن­ فارض، (۱۳۹۲ ش ۲۰۱۳ م) گزیده‌ای از دیوان سلطان العاشقین، ابن فارض؛ مترجم، محمد هادی مرادی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ابن قیم الجوزیة، شمس الدین ابی عبدالله محمد بن ­ابی­بکر (۱۹۹۱ م): مدارج السالکین، ج ۳، بیروت، دارالجیل.

الجزیری الملا عبدالسلام، (۲۰۰۴ م): شرح دیوان الشیخ الجزری، اربیل، دار سپیریز.

آلوسی (۱۴۲۰ ق): تفسیر روح المعانی (جلد سیزدهم)؛ چاپ سوم، بیروت، دار الاحیاء التراث العربی.

الزفنکی احمد بن ملا محمد مفتی­القامشلی (۱۹۸۷ م): العقد الجوهری فی شرح دیوان الشیخ جزری، چاپ دوم، مطبعة الصباح.

الطبری، (۱۴۳۰ ق ۲۰۰۸ م): تفسیر ابی­جعفر محمد­بن­جریر، ج ۶، چاپ چهارم، قاهره، دارالسلام.

القیصری، محمود (۲۰۰۹ م): شرح تائیة ابن الفارض، بیروت، دار المحجة البییضاء.

امین زکی بگ، (۱۹۴۷ م): مشاهیر الکرد و کردستان ج ۲، مترجم، الآنسه کریمه، مصحح؛ محمدعلی عونی، مطبعة السعاده بجوار محافظة مصر.

البورینی و النابلوسی (۲۰۰۷ م): شرح دیوان ابن ­الفارض، جمعه رشید اللبنانی، مصحح: محمد عبد الکریم النمری، چاپ دوم، بیروت، دار الکتب العلمیة.

ئامیدی عبدالقادر (۱۳۳۸ ق ۱۹۱۹ م): دیوانا مه لای جزیری مقدمه، (بی ط) به نقل و موجود در کتابخانه استاد علاء الدین سجادی،

ئیبراهیم ئه حمه‌د شوان، (۲۰۱۰ م) فه رهه نگی سوفیانه­ی دیوانی جزیری و مه­حوی، هه ولیر، چاپ خانه­ی حاجی هاشم.

بروکلمان کارل (۲۰۰۸ م) تاریخ الادب العربی مترجم، عبد الحلیم النجار، قم، در الکتب الاسلامی

بقاعی، برهان‌الدین، (۱۴۰۰ ق ۱۹۸۰ م) مصرع التصوف، مصحح، وکیل عبدالرحمن؛ الناشر، عباس احمد الباز

بلچ شیرکوه (۱۹۳۰ م): القضیة الکوردیة، مطبعة السعادة، بجوار مصر. به حرکی، ملاطاهر ملاعبد الله (۲۰۱۰ م): میژوی زانایانی کورد، ج ۱، هه­ولیر. چاپخانه ئاراس.

ترکه اصفهانی، صائن­الدین علی بن محمد (۱۳۸۴ ش): نظم الدّر، مصحح، اکرم جودی نعمتی، تهران میراث مکتوب.

جامی، عبدالرحمن بن احمد (۱۳۳۶ ش ۱۹۵۷ م) نفحات الانس؛ محقق، مهدی توحیدی‌پور، تهران، محمودی.

جرجانی (۱۳۶۰ ق ۱۹۴۱ م): ترجمان القرآن؛ چاپ دوم، تهران، بنیاد قرآن.

حاجی خلیفه (۱۹۹۶ م): کشف‌الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت، داراحیاء التراث العربی.

حلمی، محمدمصطفی (۱۹۷۱ م): ابن ‌الفارض و الحب الالهی، قاهره، دار المعارف.

حافظ شیرازی دیوان، (۱۳۸۲ ش ۲۰۰۳ م): نصر الله آژنگ، عالم گیر تهرانی.

حسینی، ناصر، (۱۳۹۸ ش ۲۰۱۹ م): الشرح الاوفی لمدح النبیّ المصطفی، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی.

درنیقه محمد احمد (۱۹۲۷ م): معجم شعراء الحب الإلهی، بیروت، دار و مکتبة الهلال.

دوسکی، تحسین ئیبراهیم، (۲۰۰۵ م): دیوانا ملای جزیری، هه ولیر، دار سپیریز.

دهخدا، علی‌اکبر (۱۳۷۷ ش ۱۹۹۸ م) لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران و مؤسسه دهخدا.

ذهبی، محمد ابن احمد (۱۴۱۷ ق): سیر اعلام النبلاء؛ مصحح، بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت، مؤسسة الرسالة.

ذهبی، محمدبن احمد (۱۹۸۹ م): تاریخ الاسلام؛ عمر عبد السلام تدمیری، چاپ دوم، بیروت، دار الکتب العربی.

رشید ابن­ غالب، (۱۳۰۶ ق) شرح دیوان ابن فارض، قاهره، المطبعة العامره الشرفیه.

 زیات، احمد حسن (۲۰۱۱ م): تاریخ الادب العربی، چاپ چهاردهم، قاهره دار المعرفة لطباعة والنشر.

سعیدی گل بابا، (۱۳۹۱ ش ۲۰۱۲ م): فرهنگ جامع اصطلاحات عرفانی با تکیه بر اثار ابن عربی، چاپ دوم، تهران. زوار

سیوطی (۱۳۸۷ ق ۱۹۶ م): حسن المحاضرة؛ مصحح، محمد ابوالفضل ابراهیم، دار احیاء الکتب العربیة، قاهره.

شعرانی، عبدالوهاب ا‌بن­ علی (۱۹۷۱ م): الطبقات الکبری، مصحح، عبد الغنی محمدعلی الفاسی، بیروت، دار الکتب العلمیة.

شرفکندی، عبدالرحمن (۱۳۹۳ ش ۲۰۱۴ م) دیوان عارفی ره­ببانی شیخ ئه حمه­ دی جزیری مشهور به «مه لای جزیری» چاپ دوم، تهران، پانیذ.

شرفکندی، عبدالرحمن (هژار)، (۱۳۷۶ ش ۱۹۹۹ م)، هنبانه بورینه، فرهنگ کردی، فارسی، چاپ دوم، تهران، سروش.

شیخ‌علی (بی‌تا): مقدمه بر دیوان ابن ‌فارض، به نقل از مشارق الدراری.

شیرازی ناصر مکارم و همکاران، (۱۳۸۵ ش) تفسیر نمونه، چاپ سی و دوم، تهران، دارالکتب الاسلامیه.

صادقی شفیع (۱۳۸۹ ش ۲۰۱۰ م) ترجمه و شرح فارسی دیوان عارف ربانی ملای جزیری، ارومیه، حسینی اصل.

صدرالدین قونوی (۱۳۷۹ ش ۲۰۰۰ م) مقدمه بر مشارق الدراری، چاپ دوم، قم، دفترتبلیغات اسلامی.

طباره، عفیف عبد الفتاح (۱۳۸۸ ش ۲۰۰۹ م) داستان پیامبران در قرآن؛ ترجمه ابوبکر حسن زاده، تهران، نشر احسان،عباسی راد، دکتر محمد طاهر، (۱۳۹۹ ش ۲۰۲۰ م) عشق عرفانی (بی ط) موجود در کتاب­خانه نویسنده.

عثمانی، محمد شفیع (۱۳۹۲ ش ۲۰۱۳ م) تفسیر معارف القرآن؛ مترجم، محمد یوسف حسین، تربت جام، شیخ الاسلام احمد جام.

عاطف جودة نصر (بی تا): شعر عمرابن الفارض، دراسة فی فن الشعر الصوفی، بیروت، دارالاندلس.

عاطف جودة نصر (۱۹۸۳ م): الرمز الشعری عند الصوفی، چاپ سوم، بیروت، دارالاندلس.

عطار، محمد بن ابراهیم (۱۳۸۴ ش) شرح راز منطق الطیر؛ مصحح، بهروز ثروتیان، تهران، امیرکبیر.

غزالی، ابی­حامد محمد بن محمد (۱۴۱۵ ق ۱۹۹۵ م، ج ۳) احیاء علوم الدین، بیروت، دار الفکر.

فرغانی، سعید (۱۳۷۹ ش ۲۰۰۰ م): مقدمه بر مشارق الدراری؛ مصحح، جلال‌الدین آشتیانی، چاپ دوم اول این ناشر، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.

فروخ، عمر (۱۹۴۷ م): التصوف فی الاسلام، بیروت، مکتبة منیمنة.

فروخ، عمر (۱۴۰۳ ق ۱۹۸۲ م): تاریخ الادب العربی؛ چاپ چهارم، بیروت، دار العلم للملاین.

فرغانی، سعیدالدین سعید (۱۳۵۷ ش ۱۹۷۸ م): مشارق الدراری؛ مصحح، جلال آشتیانی، چاپ دوم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.

کامران محمد صابر (۲۰۱۴ م)، شوین له قورئاندا، (بی جا) هولیر.

کاشانی عزالدین محمود، (۱۳۶۷ ش ۱۹۸۸ م): جلال‌الدین همایی، مقدمه بر مصباح الهدایة، تهران، نشر سخن.

کلینی، محمد بن یعقوب (۱۴۰۷ ق) الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر اخوندی، محمد، ج ۲، تهران، دارالکتب الاسلامیة.

ابن عربی، محی الدین (۱۳۹۱ ش ۲۰۱۲ م): فرهنگ جامع اصطلاحات عرفانی، گل بابا سعیدی، چاپ دوم، تهران. زوار

گورژی، ملا حسین (۱۳۸۴ ش ۲۰۰۵ م) په یامی ئازادی، مهاباد، رهرو. مقدسی، انیس (۱۹۸۳ م): امراء الشعر العربی فی العصر العباسی، بیروت، مطبعة الادبیة.

مردوخ، محمد مردوخ کردستانی، (۱۳۶۲ ش ۱۹۸۳ م)، فرهنگ مردوخ، کردی، فارسی، عربی، سنندج، چاپ ناشرغریقی.

مقری، احمدبن محمد (۱۳۸۸ ق ۱۹۶۸ م): نفح‌الطیب؛ مصحح، احسان عباس، بیروت.

منذری، عبدالعظیم بن­عبدالقوی (۲۰۰۷ م): صلة التکملة لوفیات النقلة؛ محقق: بشارعواد معروف، بیروت، دار الغرب الاسلامی.

نیکلسون، رنالد (۱۳۵۸ ش ۱۹۷۹ م) تصوف اسلامی و رابطه انسان و خدا؛ مترجم، محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، نشر سخن.

نائف طاهر میکائیل، (۲۰۰۵ م): نهجه و عقیدته من خلال دیوانه الشعری، اربیل، دار سپیریز لطباعة و النشر.

مقالات

شیرین کام شهره، (۱۳۹۹ م)، (درون مایه­ عشق در ترانهای گیلکی)، فصلنامه ادبیات وزبانهای محلی ایران زمین، دوره ۶ شماره ۲ شماره پیاپی ۲۸، صص ۶۱-76.

ذکاوتی قراگزلو، علیرضا (۱۳۶۵ ش ۱۹۸۶ م): نشریه معارف ابن‌ فارض، شاعر حب الهی دوره ۳، شماره ۳، اسفند ۱۳۶۵. مرکز نشر دانشگاهی، تهران. صص ۱۰۹ – ۱۴۱.

راثی، محسن (۱۳۸۸ ش ۲۰۰۹ م): (مضامین مشترک میان ابن فارض و حافظ) مجله تاریخ ادبیات، شماره:۶۳. ص ۱۴۹- ۱۷۴.

قلی­زاده حیدر و محبوبه خوش سلیقه (۱۳۸۷ ش ۲۰۰۸ م): فصلنامه تخصصی عرفان (باده و می و تعابیر آن در شعر عرفانی فارسی) سال ششم، شماره ۵۰، ص ۱۶۹- ۲۰۳.

Sources

The Holy Quran.

Ibn Ayas, Muhammad ibn Ahmad (2005): Bada' al-Zhour; Mosheh Mohammed Mustafa, Cairo, Madbuli School.

Ibn Taghri Bardi, Jamal al-Din (1348 AH - 1929 AD): Al-Njum al-Zahira in the kings of Egypt and Cairo; Cairo, Egyptian Library.

Ibn Hajar Asqlani, Ahmad Ibn Ali (1329 AH - 1911 AD): Lasan al-Mizan, Hyderabad, Deccan, Majlis of the Department of Enlightenment.

Ibn Khalqan (1310 AH 1892 AD): Wafiat al-A'yan, Beirut, Dar al-Kitb al-Ulamiyah.

Ibn Ziyat, Muhammad ibn Muhammad (2009): The wheels of the carriage in order of visit, Beirut, Biblion Library.

Ibn Emad, Abdul Hi ibn Ahmad (1351 AH 1951 AD): Shazrat al-Dhahab, Cairo, Maktaba al-Qudsi.

Ibn Arabi, Mohiuddin (2012): Dictionary of Mystical Terms, Gul Baba Saeedi, Second Edition, Tehran. Zwar

Ibn Farid, Omar ibn Ali (1404 AH 1983 AD): Diwan; Second edition, Beirut, Scientific Library.

Ibn Farid, (2013 AD) Excerpt from the Diwan of Sultan al-Ashqeen, Ibn Farid; Translator, Mohammad Hadi Moradi, Tehran, Institute of Humanities and Cultural Studies.

Ibn Qayyim al-Jauziyah, Shams al-Din Abi Abdullah Muhammad ibn ‌abi‌bakr (1991 AD): Madarj al-Salkin, Vol. 3, Beirut, Dar al-Jil.

Al-Jaziri Mullah Abdul Salam, (2004): Commentary on the Diwan of Sheikh Al-Jaziri, Erbil, Dar Spirez.

Al-Alusi (1420 AH): Tafsir Ruh al-Ma'ani (Vol. 13); Chap Soom, Beirut, Arab Heritage Revival Museum.

Al-Zafnki Ahmad ibn Mullah Mohammed Mufti al-Qamishli (1987): Al-Aqd al-Jawhri fi Sharh Diwan al-Shaykh Jazri, Second Edition, Al-Sabah Printing House.

Al-Tabari, (1430 AH 2008 AD): Tafseer Abi Ja'far Muhammad bin Jarir, Vol. 6, Fourth Edition, Cairo, Dar es Salaam.

Al-Qaysri, Mahmoud (2009): Sharh Ta'iyah Ibn al-Farz, Beirut, Dar al-Muhajjah al-Bayda'a.

Amin Zaki Beg, (1947): Mashahir al-Kurd and Kurdistan, Vol. Mohammed Ali Ouni, Al-Saada Printing House, Egypt.

Al-Burini and Al-Nablusi (2007): Commentary on Diwan Ibn al-Farz, Juma'a Rashid al-Lebanese, edited by Muhammad Abdul Karim al-Nimri, second edition, Beirut, Dar al-Kitab al-Ilamiyah.

Amedi Abdulqadir (1338 AQ 1919 AD): Diwana Malay Jaziri Muqaddamah, (Bit) translated and available in the library of Ustad Alauddin Sajadi,

Ibrahim Ahmad Shuan, (2010) Sufi Dictionary of Diwani Jaziri and Mahvi, Erbil, Haji Hashim Printing House.

Brookman Carl (2008) History of Arabic Literature, translated by Abdul Halim al-Najjar, Qom, in Islamic Books

Baqa'i, Burhan al-Din, (1400 AH 1980 AD) Masra' al-Tusuf, Musahh, Wakil Abdul Rahman; Publisher, Abbas Ahmed Al-Baaz

Belch Shirkoh (1930): Kurdish Case, Happiness Printing House, Bojwar, Egypt. Bahrki, Mulla Tahir Mulla Abdullah (2010): History of Kurdish Scholars, Vol. 1, Erbil. Aras Printing House.

Turka Isfahani, Sain al-Din Ali ibn Mohammad (2005): Nazm al-Dar, corrector, Akram Judi Nemati, Tehran Mirath Maktoob.

Jami, Abdul Rahman ibn Ahmad (1336 AH 1957 AD) Nafhat al-Ans; Researcher, Mahdi Tohidipour, Tehran, Mahmoudi.

Jarjani (1981 AH): Translator of the Qur'an; Second edition, Tehran, Quran Foundation.

Haji Khalifa (1996): Kashf al-Znoon an Asami al-Kitb wa al-Funun, Beirut, Arab Heritage Museum.

Helmi, Muhammad Mustafa (1971): Ibn al-Farz and al-Hab al-Alahi, Cairo, Dar al-Ma'arif.

Hafiz Shirazi Divan, (2003): Nasrullah Azhng, Alem Gir, Tehran.

Hosseini, Nasser, (2019): Al-Awfi's Commentary on Praising the Prophet Mustafa, Tehran, Azad Islami University.

Drniqa Mohammed Ahmad (1927): Dictionary of Poems of Divine Love, Beirut, Dar and Al-Hilal School.

Duski, Tahsin Ibrahim, (2005): Diwana Mullah Jaziri, Erbil, Dar Spiris.

Dakhda, Ali Akbar (1998) Dictionary, Tehran, Tehran University and Dakhda Foundation.

Dhahabi, Muhammad ibn Ahmad (1417 AH): Sir al-Alam al-Nabla'; Editor, Bashar Awad Marouf and Mohi Hilal Sarhan, Beirut, Al-Rasalah Foundation.

Dhahabi, Muhammad ibn Ahmad (1989): History of Islam; Omar Abdul Salam Tadmiri, Second Printing, Beirut, Dar al-Kitb al-Araby.

Rashid Ibn Ghalib, (1306 AH) Sharh Diwan Ibn Farid, Cairo, Al-Amrah Al-Sharafiya Printing House.

  Ziat, Ahmed Hassan (2011): History of Arabic Literature, Fourteenth Edition, Cairo Dar al-Ma'arifa for Printing and Publishing.

Saeedi Gul Baba, (2012): Comprehensive Dictionary of Mystical Terms with Reference to the Works of Ibn Arabi, Second Edition, Tehran. Zwar

Siwti (2008 AH 196 AD): Hassan al-Muhadra; Musahah, Muhammad Abul Fadl Ibrahim, Dar Ahiya al-Kitb al-Arabiya, Cairo.

Sha'rani, Abdul Wahab ibn Ali (1971): Al-Tabqat al-Kabri, Musah, Abdul Ghani Muhammad Ali al-Fasi, Beirut, Dar al-Kitb al-Ilamiyah.

Sharafkandi, Abdulrahman (2014) Divan Arifi Rabbani Sheikh Ahmadi Jaziri, known as “Malay Jaziri”, second edition, Tehran, Paniz.

Sharafkandi, Abdul Rahman (Hazhar), (1997), Hanbane Burineh, Kurdish Dictionary, Persian, Second Edition, Tehran, Nature.

Shaykh Ali (Bita): Introduction to the Diwan of Ibn Farid, narrated by Mashraq al-Darari.

Shirazi Naser Makarem and his colleagues, (2006) Tafseer Namuneh, Thirty-second edition, Tehran, Islamic Library.

Sadeghi Shafi' (2010) Translation and Persian commentary of Diwan Arif Rabani Mullah Jaziri, Urmia, Hosseini Original.

Sadraddin Qunvi (1990 AH 2000 AD) Introduction to Mashraq al-Darari, Second Edition, Qom, Islamic Propaganda Office.

Tabareh, Afif Abdul Fattah (2009) Stories of Prophets in the Qur'an; Translated by Abubakr Hassanzadeh, Tehran, Ehsan Publishing House, Abbasi Rad, Dr. Mohammad Tahir, (2010) Mystical Love (Bit) Available in the author's library.

Othmani, Mohammad Shafi' (2013) Tafseer Ma'arif al-Quran; Translator, Mohammed Yousef Hussein, Tarbat Jam, Sheikh al-Islam Ahmed Jam.

Atif Judah Nasr (B. Ta): Poetry of Amrabn al-Farz, Studies in the Art of Sufi Poetry, Beirut, Dar es Salaam.

Atif Judah Nasr (1983): Poetic Symbols at the Sufi, Sum Publishing House, Beirut, Dar es Salaam.

Attar, Muhammad ibn Ibrahim (2005) Sharh Raz Mantiq al-Tir; Mosheh, Bahrooz Troutian, Tehran, Amir Kabir.

Ghazali, Abu Hamid Muhammad ibn Muhammad (1415 AH 1995 AD, Vol. 3) Revival of Religious Sciences, Beirut, Dar al-Fakr.

Farghani, Saeed (1990 2000): Muqaddamah Bar Mashar