سعدی؛ از رؤیا تا واقعیت
محورهای موضوعی : زبان و ادب فارسی
مژده شفیعی
1
(
دانشجوی دکتری دانشگاه آزاد نیشابور
)
مهدی نوروز
2
(
گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد واحد نیشابور
)
کلید واژه: سعدی, اخلاق, بوستان, گلستان, Saadi, Ethics, روایت اول شخص, Boustan, Gulistan, first-person narrative,
چکیده مقاله :
آیا سعدی خود صورت آرمانی پندها و اندرزهایی بود که در نوشته‌هایش خصوصاً در بوستان و گلستان دیده می‌شود؟ از مجموعه‌ی نوشتارهای بررسی شده درباره‌ی سعدی می‌توان دریافت که اطلاعات زندگینامه‌ای او به اندازه‌ی کافی ـ و نه حتی به اندازه‌ی لازم ـ وضوح و اعتباری برای قضاوت کردن درباره‌ی این که او تا چه اندازه به شخصیت اخلاقی آرمانی که در نوشتارهایش و به‌ویژه در گلستان و بوستان ترسیم می‌کند، شباهت داشته است یا نه ندارد. رویکرد اخلاقی سعدی از سویی، نوعی اخلاق فردی و اجتماعی را ترسیم می‌کند و از سویی، اخلاقی که در نسبت با قدرت تعریف می‌شود که ما آن را اخلاق سیاسی نامیده‌ایم. اخلاق سیاسی در دو وجه در بوستان و گلستان نمود می‌یابد ،که ما این دو وجه را اخلاق فرادستان و اخلاق فرودستان نامیده‌ایم. اخلاق فرادستان شامل تمامی نصایحی است که سعدی به حکمرانان و فرمانروایان می‌کند؛ خواه در گلستان و بوستان و خواه در قصاید مدحیه‌ای که در آن‌ها بیش از مدح نشان پند و اندرز وجود دارد. اخلاق فرودستان شامل توصیه‌هایی است که مردم عامی درباره‌ی نسبتشان با قدرت سیاسی صورت می‌دهد. در این جایگاه سعدی توصیه‌هایی محافظه‌کارانه عرضه می‌کند که انتقادات بسیاری را در میان معاصرین نسبت به سعدی برانگیخته است. اما مواردی نیز وجود دارد که به عنوان راوی سوم شخص، مواجهه‌ی درویشی با پادشاه را ترسیم می‌کند و شخصیت درویش در این گونه حکایات غالباً زبان تند و تیزی اختیار می‌کند که این نشان از آن دارد که سعدی به نحو غیرمستقیم القا می‌کند ،کسانی که قصد دارند نقد ریشه‌ای نسبت به شرایط صورت دهند می‌باید از منافع خود و کم‌ترین مزایای زندگی خود نیز دست شسته باشند تا حرفشان قبول یابد. از سوی دیگر حکایاتی که راوی اول شخص دارند به دو دسته قابل تقسیم‌اند: روایات مشخص‌ساخته از سوی سعدی و روایات نامشخص‌ساخته از سوی او. روایاتی که جنبه‌ی زندگینامه‌ای دارند اما نقل قول غیرمستقیم‌اند و غالباً با شنیدم... یا یکی از... آغاز می‌شوند روایات نامشخص‌ساخته‌اند که تصویری از شخصیت سعدی در آن‌ها به دست نمی‌آید. روایات دیگر نیز برخی جنبه‌ی خودزندگینامه‌نویسانه دارند و برخی تنها روایاتی از مشاهدات احتمالی هستند. آنچه از روایات خودزندگینامه‌نویسانه‌ی سعدی بر می‌آید او در عین آن که مایل است خود را فردی حاضرجواب بازنمایی کند اما از نقل تنگدستی‌ها و بعضاً ناپرهیزگاری‌های خود ابایی ندارد و از این حیث تصویری آرمانی به لحاظ اخلاقی از خود به دست نمی‌دهد.
Is it true to say that Saadi was an idealized embodiment of his moral teachings in Gulistan and Boustan? The body of criticism on Saadi’s works suggests that his biography provides no clear and valid information to judge about the extent to which Saadi acted what he preached. His moral teachings depict a sort of individual and social morality which is defined in relation to power and "falls in the category of political ethics. Political ethics appear as for the noble and the subordinate in Gulistan and Boustan. Ethics for the noble include all his teachings for governors and rulers in eulogies. On the other hand, ethics for the subordinate include all his suggestions for the public in relation to power position. Here, Saadi puts forward some conservative recommendations that trigger some contemporary critical commentaries. However, there are some cases where he takes up a third person narrative position to narrate the story of a king and a mendicant. In these stories, the mendicant is a witty man with bitter criticism on society, implying that one should relinquish earthly pleasures and advantages if he wants his criticism to be acceptable. First person narratives fall in two categories determinate and indeterminate narratives. Indirect speeches reflecting biographical facts are indeterminate narratives which give no information about the poet’s personality. Other narratives are more of an autobiography that report probable observations. These latter narratives demonstrate Saadi as a man quick at repartee that feels free to disclose his poverty and some cases of impiety. Therefore, they provide no idealized picture of the poet in terms of ethical principles.
_||_