تطبیق نظریه سه گانه ژرژدومزیل بر موضوع کشاورزی در شاهنامه
محورهای موضوعی : زبان و ادب فارسی
1 - استادیار گروه کشاورزی دانشگاه پیام نور، ایران
کلید واژه: شاهنامه, کنش های سه گانه , طبقات اجتماعی, دومزیل, کشاورزی.,
چکیده مقاله :
ادبیات بازتاب وضعیت اجتماعی و اقتصادی در هر عصری است. شاهنامه به عنوان حماسه ملی ایران از دو قرن اخیر ابتدا مورد پژوهشهای علمی در زمینه های زبانشناسی، ادبی، نسخه شناسی قرار گرفت و سپس جنبه های پژوهشی تاریخی، اجتماعی و فرهنگی نیز به این بررسی ها افزوده شد. از آنجا که شاهنامه بر اساس منابع خود به نظم در آمده است می تواند به عنوان منبعی برای بازشناسی وضعیت اقتصادی دوران باستانی و نیز اواخر سده چهارم یعنی زمان سرایش این اثر باشد. فردوسی خود از طبقه دهقانان بود که میراث علمی و فرهنگی کهن ایران را به دوره اسلامی منتقل می‌کردند. با سرایش شاهنامه در اواخر قرن چهارم بخش عظیمی از این میراث جاودان گردید و در ابیات شاهنامه منعکس گردیدو در این تحقیق امر برزیگری، کشاورزی و طبقه کشاورزان در سرتاسر شاهنامه مورد بررسی قرار گرفته و سپس با منابع دست اول آن دوران و منابع آیین مزدیسنا مقایسه گردیده است و نیز بر اساس نظریه سه کنشی(سه بنی) ژرژ دوموزیل نشان داده شده است که کشاورزی و طبقه کشاورزان در اساطیر ایران ذیل کنش سوم که بازتاب ثروت، باروری و سلامت قرار می گیرند. در شاهنامه به امر برزیگری بیش از سایر مشاغل ارج نهاده شده است و طبقه کشاورزان از اهمیت بالایی برخوردار بودند. برشاهنامه و متون تاریخی اشاعه کشت و زرع و کمک برای آباد کردن زمین های زراعی و حمایت از برزیگران در مواقع بروز خسارات و بلایا از وظایف حکومت ها در دوران باستانی منابع شاهنامه شمرده می‌شده‌است.
Literature reflects the social and economic situation in every era. Shahnameh as Iran's national epic from two last centuries was first studied in the fields of linguistics, literary, historical research, and then the historical, social and cultural research aspects were also added to these studies. Since Shahnameh is based on its resources, it can be as a source of recognition of an ancient economic situation as well as the end of the fourth century, the time of sorry for this effect. Ferdowsi was from the peasant class that transmitted ancient scientific and cultural heritage of Iran to the Islamic period. According to the three -way theory of Georges Dumezil, it has been shown that agriculture and farmers in Iranian mythology under the third action reflect wealth, fertility and health. By Shahnameh in the late fourth century, the huge part of this heritage was immortal and reflected in the Shahnameh, in this research, the agriculture and class of farmers throughout Shahnameh and then compared with the first-hand resources of those times and the resources of Mazdeyasna has been In Shahnameh, Agriculture has been honored more than other words and farmers' class was of great importance. The dissemination of cultivation and assistance to abandoning lands and supporting the farmers during the occurrence of damages and disasters from the duties of governments during the ancient times has been sources of Shahnameh.
منابع
آبادی، محمد. 1356. «پیشینه دهقان در ادب فارسی».هنر و مردم. ش 174، صص 64-70.
آموزگار، ژاله. 1391. «تاریخ اساطیری ایران». تهران. سمت.
آیدانلو، سجاد. 1393. «اسفندیار، ایزد گیاهی؟». فصلنامه پژوهشهای ادبی، س 11، ش 45، صص 10-46.
آیدنلو، سجاد. 1383. «تاملاتی درباره منابع و شیوه کار فردوسی» . نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز. س 47، ش 192،صص 85-148.
ابن اسفندیار، محمدبن حسن. 1354. « نامه تنسر به گشنسب، تصحیح مجتبی مینوی ».تهران. خوارزمی.
ابن فندق ، علی بن زید. 1317. «تاریخ بیهق». تهران. دانش.
ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد. 1363. «آثار الباقیه، ترجمۀ اکبر دانا سرشت». تهران. امیرکبیر.
ابونصری هروی، قاسم بن یوسف. 1390. « ارشاد الزراعه، تصحیح محمد مشیری» .تهران. دانشگاه تهران.
اکبری، فاطمه.1398. «تحلیل اسطوره ایزد گیاهی و الهه باروری در اسطوره توفان ایرانی و سامی بر مبنای نظریه باروری جیمز جورج فریزر». همایش بین المللی شاهنامه در گذرگاه جاده ابریشم. مشهد.
اوستا. 1385. «کهن ترین سرود ها و متن های ایرانی، گزارش جلیل دوستخواه. تهران. مروارید.
بدرالزمان، قریب. 1377. «واژه فارسی کشاورز». نامه فرهنگستان. س 16، ش 4، صص 161-166.
بلعمی، محمد بن محمد. 1353. «تاریخ بلعمی، به کوشش محمد پروین گنابادی ».تهران. زوار.
بهار، مهرداد. 1389. « پژوهشی در اساطیر ایران». تهران. آگه.
بهرامی، تقی. 1330. «تاریخ کشاورزی ایران ». تهران. دانشگاه تهران.
پیامنی، بهناز. 1387. «بررسی تحولات اقتصادی و میزان رشد صنایع در شاهنامه فردوسی». مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، س 16، ش 60، صص 13-33.
تفضلی، احمد. 1376. «دهقان»، ترجمه ابوالفضل خطیبی. نامه فرهنگستان، س 15، ش 9، صص 148-155.
تفضلی، احمد. 1391. مینوی خرد. تهران. توس.
ثعالبی، عبدالملک بن محمد. 1385. «شاهنامه ثعالبی در شرح احوال سلاطین ایران،ترجمه محمود هدایت». تهران.اساطیر.
حلبی، علی اصغر. 1399.« تطبیق و بررسی نظریه کنش گرای دومزیل بر داستان رستم و اسفندیار». پژوهش ادبیات معاصر جهان. ش 2، پاییز و زمستان.صص 562- 588.
ریاحی،محمد امین. 1382. «سرچشمه های فردوسی شناسی». تهران. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
زارعی, علی اصغر. 1398. «بررسیِ سه بزهِ گرشاسب و تطبیق آن با نظریۀ کنشِ سه‌گانۀ ژرژ دومزیل». مجله مطالعات ایرانی. ش 36 : 49-71.
ستاری، جلال. 1379. «جهان اسطوره شناسی ». تهران: نشر مرکز.
طبری، محمدبن جریر. 1391. « تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوک»، ترجمه ابولقاسم پاینده. تهران. اساطیر.
عباس، احسان. 1348. « عهد اردشیر، ترجمه سید محمد علی امام شوشتری». تهران. انجمن آثار ملی.
فردوسی، ابوالقاسم. 1394. «شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق(چهار جلد) ». تهران. سخن.
فرنبغ دادگی. 1390. «بندهش»، به کوشش مهرداد بهار. تهران.توس.
فره وشی، بهرام. 1390. « فرهنگ پهلوی». تهران. دانشگاه تهران.
قاسمی، علیرضا، نیکویی، علیرضا و رضا چراغی. 1396. «تحلیل گفتمانی طبقه بندی اجتماعی در شاهنامه»، فصلنامۀ مطالعات توسعه اجتماعی فرهنگی. ش 4، صص 155- 185.
قیم، عبدالنبی. 1395. « فرهنگ عربی-فارسی.تهران. فرهنگ معاصر.
کریم زاده نقشینه، رقیه. 2017. «ساختار شناسی ابزار کشاورزی و دامپروری در شاهنامه ». دومین کنفرانس مطالعات ایرانی. هند.
گرامی، بهرام، 2011. « گل و گیاه در شاهنامه فردوسی». ایران نامه. س 26، ش 1و2، صص 155-190.
محمودی، خیر اله.1384. «جایگاه عدد 3 در فرهنگ و آیین های باستانی ایرانیان». مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز. ش 42، صص 150- 162.
مدبری، محمود. و تیموری رابر، زکیه. 1396. « عدد سه و تقابل سه گانه های نمادین اسطوره ضحاک در شاهنامه». مجله مطالعات ایرانی. ش 31 ، صص 203-216.
مرندی، لیلا، 1394. «نماد ها و رمزهای گیاهی در شاهنامه فردوسی». بهارستان سخن. س 12، ش 28، صص 181-202.
مسعودی فر، امید. 1396. « سرآغاز کشاورزی نظام مند در ایران بر اساس تحقیقات باستانشناسی و مرور وضعیت آن در دوران تاریخ باستانی». فصلنامۀ باستانشناسی ایران، س 7، ش 2، صص 46-61.
نامور مطلق، بهمن و بهروز عوض پور. 1395. « اسطوره و اسطوره شناسی نزد ژرژ دومزیل ».تبریز. نشر موغام.
نحوي، اكبر. 1384. « نگاهی به روش های ارجاع به منابع در شاهنامه». نامه فرهنگستان. ش 28. صص 33-64.
نظامی عروضی سمرقندی، احمد بن عمر. 1381. «چهار مقاله». تهران. جامی.
نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف. 1315. «هفت پیکر». تهران. مطبعه ارمغان.
نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف. 1316. «شرفنامه». تهران. مطبعه ارمغان.
واحد دوست، مهوش. 1387. «نهادینه های اساطیری در شاهنامه فردوسی». تهران. سروش.
یاسمی، رشید. 1314. «ارداویراف نامه».مجله مهر، ش 1، صص 2-41.
English Sources
Dumezil,Georges. 1971. »The density of a king«. USA: The university of Chicago press.
References (In Persian)
Abādi, Mohammad.(1978/1356SH). Pishine Dehghān Dar Adab Fārsi. Honar va Adab magazine. No 76: 64-70.
Abbās, Ehsān.(1969/1348SH). Ahde Ardashir. Tr by Shoshtari. Tehrān: Anjomane Asāre Meli.
Abonasri Heravi, Ghāsem Ibn Yosouf. (2011/1390SH). Ershad Zerāe.Ed by Mohammad Moshiri. Tehrān: Tehrān University Pub.
Akbari, Fātemeh.(2019/1398SH). Tahlile ostore izade giāhi , elāhe bārvari dar ostore tofān irāni vā sami. Mashahd: Shāhnāme Intrenātionāl conference.
Amozgār, Jāleh.(2012/1391SH). Tārikh Asātiri Irān ( Irāniān Myth History). Tehrān: Samt.
Avestā. ( 2006/1385SH). Kohāntārin sorod hā. Tehrān: Morvārid.
Aydānlo, Sajjād.(2014/1391SH). Esfandyār , Izad e Giāhi?. Pajoheshhāye Adābi Magazin. No 45 : 10-46.
Aydānlo, Sajjād.(2004/1385 SH). Tamolati darbare Manabe Ferdowsi. Nashye Saneshkade Adbyate Tabriz. No:192.
Bāhār, Mehr-dād. (2010/1389SH). Pajoheshi dar Asātir Irān (Research of Irānian Myths). Tehrān: Agāh.
Bahrāmi, Taghi.(1951/1330SH). Tārikh keshāvarzi Irān( Irān agriculture history). Tehrān. Tehrān university Publicātion.
Bālami, Mohammad ibn mohammad.(1974/1353SH). Tārikh Balami. Ed by Mohammad Gonābādi. Tehrān: Zavvār.
Bironi, Mohammad Ibn Ahmad.(1984/1363SH). Asār Bāghiye. Tr by Akbar Dānaseresht. Tehrān : Amir Kabir.
Fārah-vašī, Bahrām. (2002/1381SH). Farhange Fārsī be Pahlavī (Persian to Pahlavi Culture). 3rd ed. Tehrān: Tehrān University Printing and Publishing Institute.
Faranbagh Dādgey, (2011,1390SH) .Bondahesh. With the effort of Mehrdād Bāhār.Tehrān. Tous.
Ferdowsī, Abo al-qāsem. (2015/1394SH). Šāh-nāmeh. Ed. by Khālegi Motlagh. 4th ed. Tehrān: Sokhan.
Gasemi, Ā., A.Nekoee.(2017/1396SH). Tahile Goftemani Tabeghe Ejtmaee. Motāleate Tose Ejtemāee. Magazin. No4: 155-185.
Gerāmi, Bahrām.(2010/1389SH). Gol va giāh dar shāhnāme. Irānnāmeh Magazine. No26: 155-190.
Gharib, Badr Zamān.(1998/1377SH). Vājeh fārsi keshavarz. Nāmeh Farhangestān magazine, No 4:161-166.
Ghayem, Abdolnabi.(2016/1395SH). Arabic-Persian dictionary. Tehrān: Farhānge Moaser.
Halabi, Aliasghar. (2020/1399SH).Tatbigh va barsi nazarye konesh garay Dumezil bar dāstān Rostam va Esfāndyār. Pajohesh Adbyāt Moser Jāhān, No 2: 562-588.
Ibn Fondogh, Ali Ibn Zeid.( 1938/1317SH). Tārihe Beyhagh ( Beyhagh Histiry). Tehrān: Danesh.
Ibnesfāndyār , Mohammad Ibn Hasan.(1975/1355SH). Nāme Tansar, Ed by Mojtābā Minavi. Tehrān: Kharazmi.
Karimzādeh,Rogye.(2018/1397SH). Sākhtār shenāsi abzāre dar Shāhnāme.Second Irāninan Confrence. Indiā.
Mahmodi, Kheirāllāh.(2005/1384). Jāygāh adad 3 dar farhang Irān. Olom ejemāee Magazin shirāz . No42 : 155-190.
Masoudifar, Omid.(2017/1396SH). Sarāgāz keshāvarzi nezām mand dar Irān bar asās tahghighāt bāstānshenāsi. Bāstānshenāsi Irān magazine. No2: 46-61.
Modaber, Mahmoud, Teymori, Zakie. (2017/1396SH).Aadad 3 va tāghabol segāne ostore Zahāk., Motāleāt irāni magazine. No31: 203-216
Mrandi, Leilā.(2015/1394SH). Nemādhā vā ramz giāhi dar shāhnāme. Bāharestān sokhan magazine. No28: 181-202.
Nahvi, Akbar(2005/1384SH). Negahi be Raveshhaye Erjae Manabeh dar shahname. Nameh Farhangestan. No 28:33-64.
Nām-var Motlaq, Bahman and Awaz-pūr, Behrūz. (2015/1395SH). Ostūre va Ostūre-šenāsī Nazde Georges Dumezil (Mythology and Mythology by Georges Dumzil). Tehrān: Mūqām.
Nezami Arozi, Ahmad. (2002/1381SH). Chārmāghāle, Tehrān: Jāmi.
Nezāmi Ghanjavi, Elyās.( 1936/1315SH). Haftpeykar. Tehrān: Armāghān.
Nezāmi Ghanjavi, Elyās.( 1937/1316SH). Sharafnāmeh. Tehrān: Armaghan.
Pyamāni, Behnāz.(2008/1387SH). Baresi tahāvolāt eghtesādi dar shāhnāme Ferdowsi. Dāneshkade adbiat magazine, No 60: 13-33.
Riahi, Mohammad Amin.(2003/1382SH). Sarcheshmeh Ferdowsi shenāsi ( Origins of Ferdowsi studies). Tehrān. Pajoheshgāh olom ensāni.
Sālebi, Abdolmalek.(2006/1385SH). Sāhna,e Sāleni, Tr Mahmood Hedayat. Tehrān.Asātir.
Sattārī, Jallāl.(2000/1379SH). Jahāne Ostūre-šenāsī (The world of my thology). Tehrān: Markaz.
Tabarī, Mohammad Ebne Jarīr. (1983/1362SH). Tārīxo al-rosol va al-molūk ( History of the Messenger and the Kings). Tr. by Abo al- qāsem Pāyande. 2nd Vol. 2nd ed. Tehrān: Asātir.
Tafazili, Ahmad.(2012/1391). Minoye Kherad. Tehrān: Tous.
Tafazoli, Ahmad.(1997/1376SH). Dehgān. Nāme farhāngestān. No9: 148-155.
Vāhad Dūst, Mahvaš. (2007/1387SH). Nāhadine asātiri dar shāhnāme. Tehrān: Sorūš.
Yāsemī, Rašīd. (1935/1314SH). Aradaviraf name. , Mehr magazine. No1: 2-41.
Zaree, Aliasghar.(2019/1398SH). Barresi 3 Bezeh Garshāsb vā Tātbighe on bār asās nāzrye Dumezil. Motāleāāt Irāni Magazine. No 36: 49-7.
72
فصلنامه علمی پژوهشی زبان و ادب فارسی - دانشکده علوم انسانی |
دانشگاه آزاد اسلامي واحد سنندج –سال شانزدهم / شماره60/ پاییز1403
Applying George Dumzil's triple theory to the topic
of agriculture in Shahnameh
Omid Massoudifar1
Assistant Professor, Payame Noor University, Iran
Recived:14/5/1402 Accept: 15/3/1403
Abstract
Literature is a reflection of the social and economic situation in every era. Shahnameh as the national epic of Iran in the last two centuries was first subjected to scientific researches in the fields of linguistics, literature, and manuscripts, and then historical, social, and cultural research aspects were also added to these studies. Shahnameh can be used as a source to recognize the economic situation of ancient times and the end of the fourth century, which is the time when this work was written. In this research, agriculture, agriculture and the class of farmers are examined throughout the Shahnameh, and the research method is comparative-analytical and the method of collecting library-documentary information. According to George Dumzil's theory of three actions, it has been shown that agriculture and the class of farmers in Iranian mythology are under the third action, which reflects wealth, fertility and health.In the Shahnameh, agriculture is valued more than other occupations, and the class of farmers was of great importance. In the Shahnameh and historical texts, spreading cultivation and helping to develop agricultural lands and supporting farmers in the event of losses and disasters are among the duties of governments in the ancient era.
Key words: Shahnameh, Three way theory, Social Classes, Dumezil, Agriculture.
Extended Abstracts
1.Introduction, literature review and methodology
The Shahnameh, as the national epic of Iran, has two mythological and historical parts, which are the focus of many researches in the fields of Iranian studies, history, literature, culture, etc. is This work is a source for recognizing the economic situation of ancient times and the end of the fourth century. The sources of Hakim Tous in the creation of this work are the Shahnameh of Abu Mansoori, the God of Names of the Sassanid period, and also oral narratives. According to George Dumuzil's theory of three actions, it has been shown that agriculture and the class of farmers in Iranian mythology are under the third action, which reflects wealth, fertility and health. In this research, the topic of agriculture in Ferdowsi's Shahnameh is analyzed by using the written sources of ritual-mythology of ancient Iran as well as the application of the French mythologist and linguist Dumzeil's theory. Myths and epics reflect the spirit, pasts, failures, victories, hopes and utopias and the history of nations and nations, which are narrated in a part of it with extraordinary and superhuman shaping of the narrative over time. The questions of this research are: 1- What is the reflection of farmer and farmer in Shahnameh? 2- How is the intertextual relationship between the subject of the research and the previous or simultaneous texts of the Shahnameh? 3- Does George Dumouzil's three-act model apply to the structure of classes in Shahnameh and agriculture? In this research, the problem of researching the place of farming and agriculture in the text of the Shahnameh and, accordingly, in the world of sources of the Shahnameh, is the comparative-analytical research method and the method of collecting library-documentary information. The version of the Shahnameh used in this research is the correction of Ustad Jalal Khalghi Mutlaq (4 volumes) published by Sokhon Publications (2014)
2.Discussion
New comparative research about the Shahnameh and the social situation (at the time of the composition of the work or the reference time of the work itself) is at the beginning and the results of this research can be used by researchers in this regard. Each myth contains several layers: reality, meta-reality (superhuman and meta-material aspects of the story), historical and meta-historical expression, education, punishment and finally ideals, which form the narrative system of the epic and the
Myth with a dynamic connection. The division and stratification of society occurs several times in the mythological part of Shahnameh. For the first time, Jamshid did this and then Feridun Shah renewed this classification after the victory over Zahhak and due to the chaos of the classes at that time. The triple pattern of Dumusil's actions can be seen in the division of classes and specifying the duties of each class (based on rulership, valor and production).The three classes of priests, warriors and farmers were the main classes of the society, and later, the classes of nobles, craftsmen and teachers were added to these classifications, especially in the Sassanid period. According to Zoroastrian texts, the society's economy is based on agriculture, and he himself emphasized on cultivation. After reaching puberty, young people are obliged to form a family in order to fight with the devil by farming. Ferdowsi himself belonged to the peasant class of Tus region and was also engaged in agriculture. In the year 401 A.H. due to the extreme cold in Khorasan, agricultural products were damaged and the region suffered from famine the following year. Tus region also suffered from this severe cold, snow and especially hail and finally famine in the following year. Ferdowsi brings the effects and damage of this cold, in the story of the death of Yazdgerd III in Merov, by expressing sadness and complaining about the change of times.In ancient Iran, the economy was based on agriculture, and the spread of agriculture was honored and promoted by the religion of Mazdisna, it was considered one of the duties of the people and it was forbidden to violate it. The cultivator class was known as an independent and separate class. Plants, water and earth were respected in Zoroastrian religious texts, which are rooted in its previous rituals (including the Mehri ritual). The reflection of the pattern of the division of society based on the triple pattern of gods in the Indo-European and Indo-Iranian tribes can be seen in the form of the triple stratification of the ruling class, soldiers and peasants in Iranian society in the mythological and pre-Sasanian era, which is also reflected in the Shahnameh. This trinity is also a symbol of the completeness of the number three in the beliefs of these tirbes. Shahnameh, as a national epic of Iranians, which was formed based on ancient texts, especially during the Sassanid era, is a reflection of honoring the farmers and the peasant class.During the battles, they tried not to damage the agricultural lands on both sides of the conflict. Abandoning agriculture and leaving the working class has been strongly criticized by farmers
3.Results
According to Dumzil theory, Indo-European and Indo-Iranian myths have been formed in the form of triads that have action, which forms the functional structure of myths as well as the cultural structure reflected from those structures in society. These three actions are: governance and ritual, warfare and power, fertility and abundance. The number three in mythology is usually a symbol of completeness, abundance and perfection. In the texts of Mazdasena religion and the mythological part of the Shahnameh, in addition to these three main actions, other triads can be observed, which can be directly or indirectly related to these three actions or be in conflict with the triad. These three symbols usually do not deteriorate in the contradictions between themselves and in some way they are manifested in the later stages of the story or myth. The story of the kingdom of Bahram Gur contains the most verses related to agriculture .According to the Shahnameh, the duties of governments are to support the farming class (especially during financial losses due to drought, locust attack, and wars) and to encourage people to expand cultivation in barren lands, and during battles, they tried to reach the agricultural lands of both sides. Conflict does not hurt.
Key words: Shahnameh, Three way theory, Social Classes, Dumezil, Agriculture.
تطبيق نظریه سه گانه ژرژدومزیل بر موضوع كشاورزي در شاهنامه
اميد مسعودي فر2
استادیار گروه كشاورزي، دانشگاه پيام نور، ایران
تاریخ دریافت:14/5/1402 تاریخ پذیرش: 15/3/1403
چکیده
ادبیات بازتاب وضعیت اجتماعی و اقتصادی در هر عصری است. شاهنامه به عنوان حماسه ملی ایران در دو قرن اخیر ابتدا مورد پژوهشهای علمی در زمینه های زبانشناسی، ادبی، نسخه شناسی قرار گرفت و سپس جنبه های پژوهشی تاریخی، اجتماعی و فرهنگی نیز به این بررسی ها افزوده شد. شاهنامه می تواند به عنوان منبعی برای بازشناسی وضعیت اقتصادی دوران باستانی و نیز اواخر سده چهارم یعنی زمان سرایش این اثر باشد. در این تحقیق امر برزیگری، کشاورزی و طبقه کشاورزان در سرتاسر شاهنامه مورد بررسی قرار گرفته و روش پژوهش تطبیقی- تحلیلی وشیوه گرد‌آوری‌اطلاعات کتابخانه‌ای- اسنادی است. بر اساس نظریه سه کنشی(سه بنی) ژرژ دوموزیل نشان داده شده است که کشاورزی و طبقه کشاورزان در اساطیر ایران ذیل کنش سوم که بازتاب ثروت، باروری و سلامت قرار می گیرند. در شاهنامه به امر برزیگری بیش از سایر مشاغل ارج نهاده شده است و طبقه کشاورزان از اهمیت بالایی برخوردار بودند. برشاهنامه و متون تاریخی اشاعه کشت و زرع و کمک برای آباد کردن زمین های زراعی و حمایت از برزیگران در مواقع بروز خسارات و بلایا از وظایف حکومت ها در دوران باستانی منابع شاهنامه شمرده می‌شده‌است.
واژه های کلیدی: شاهنامه، کنش های سه گانه ، طبقات اجتماعی، دومزیل، كشاورزي.
1.مقدمه
شاهنامه بعنوان حماسه ملی ایران هم دارای دو بخش اسطوره ای و تاریخی است که محور پژوهش های زیادی در زمینه‌های ایرانشناسی، تاریخ، ادبیات، فرهنگ و.... است. اين اثر منبعی برای بازشناسی وضعیت اقتصادی دوران باستانی و نیز اواخر سده چهارم باشد. منابع حكيم طوس در آفرينش اين اثر شاهنامه ابومنصوري، خداي نامه هاي دوره ساساني و نيز روايت هاي شفاهي برآورد مي گردد( آيدانلو، 1383: 86، نحوي ، 1384: 32-39).
در جغرافیای اساطیری باستان ممالک به هفت اقلیم یا هفت کشور تقسیم می‌شود که بخش مرکزی و اصلی آن «ایران شهر1 یا چهارم کشور» نامیده می‌شود (ابوریحان بیرونی،1363: 196). آفرینش زمین و هفت اقلیم در آغاز دوره سه هزار سال دوم تاریخ اساطیری انجام می‌پذیرد (آموزگار، 1391: 47). بندهش درباره آفرینش زمین چنین بیان می‌کند:
هنگامی که تیشتر آن باران را ساخت که دریاها از او پدید آمدند، زمین به اندازه نیمه ای در میان و شش پاره دیگر در پیرامون آن قرار گرفت، دارای زیر و زبر و بلندی و نشیب بشد.......آن را که میان ایشان و به اندازه ایشان است، خونیرس خوانند (فرنبغ دادگی، 1390: 70).
بر اساس متون کهن زرتشتی ایران ویج(خاستگاه ایرانیان) است که و در پاره میانه زمین(خونیرس) قرار دارد: 2
نخستین سرزمین و کشور نیکی که من–اهوره‌مزدا- آفریدم، «ایران‌ویج» بودبرکرانه‌ی رود دایتیای نیک.... (مجموعه اوستا، وندیداد، فرگرد 1 فقره 3،1385: 659).
تتبع درتحقیقات تاریخ کشاورزی ایران وحفاریهای انجام شده درمناطق شوش، سیلک کاشان، جیرفت، تخت جمشید، علی‌خوش دهلران، نشان دهنده وجود جوامع بزرگ کشاورزی بین بازه زمانی8000 تا 5000 سال قبل از میلاد در نجد ایران است (مسعودی فر،1396: 47).
در اين پژوهش با استفاده از منابع مكتوب آييني – اسطوره اي ايران باستان و نيز كاربست نظريه دومزيل، اسطوره شناس و زبانشناس فرانسوي، به تحليل موضوع كشاورزي در شاهنامه فردوسي پرداخته مي شود. پرسش‌های این تحقیق عبارتند از:
1- بازتاب کشاورز و برزیگری در شاهنامه چگونه است؟
2- رابطه بینامتنی موضوع تحقیق با متون قبل یا همزمان شاهنامه به چه نحو است؟
3- الگوی سه کنشی ژرژ دوموزیل بر ساختار طبقات در شاهنامه و امر کشاورزی تطبیق دارد؟
روش پژوهش تطبیقی- تحلیلی وشیوه گرد‌آوری‌اطلاعات کتابخانه‌ای- اسنادی است. نسخه شاهنامه مورد استفاده در این تحقیق، تصحیح استادجلال‌خالقی‌مطلق(4جلدی) منتشر‌شده بوسیله انتشارات سخن(1394) است.
1-1.پیشینه پژوهش
بهرامی(1330) به «جایگاه کشاورزی و تاریخ آن در دوران باستان» پرداخت. گرامی (2011) «گل و گیاه و تشبیهات مربوط به آن را در ابیات شاهنامه» تبیین نمود. «تحولات اقتصادی در شاهنامه» بوسیله پیامنی(1387) گزارش می‌گردد که در آن تحقیق به وضعیت زیست اقلیمی موجود در شاهنامه توجه دارد. واحد دوست(1387) به «بن مایه‌ها و جنبه‌های مینوی گیاهان» بخصوص درختان را مورد بررسی قرار داده است.
زارعي (1398) در بررسي «شخصيت گرشاسب ، سه بزه او» را ذيل نظريه سه كنشي دومزيل ، تحليل و تفسير مي كند.
«تحلیل اسطوره ایزد گیاهی و الهه باروری» در اسطوره توفان ایرانی بوسیله اکبری (1398) مورد پژوهش قرار گرفته است. آیدانلو(1393) «تطبیق اسفندیار با یکی از ایزدان گیاهی» را بررسی کرد و مرندی (1394) «نمادها و رمزهای گیاهی» در شاهنامه فردوسی را شرح می‌کند. کریم زاده (2017) به «بررسی ساختاری ابزار کشاورزی و دامپروری در شاهنامه» می‌پردازد. تطبیق «داده‌‌های باستانشناسی پیدایش کشاورزی در ایران با تاریخ اساطیری و باستانی» توسط مسعودی فر(1399) انجام پذیرفت. حلبی( 1399) «کاربست نظریه کنش گرایانه دومزیل را در داستان رستم اسفندیار» بررسی کرد و بر تطابق آن با داستان فوق تاكيد نمود.
همانطور كه مشاهده مي شود تحقيقات تطبيقي جديد درباره شاهنامه و وضعيت اجتماعي ( در زمان سرايش اثر و يا زمان ارجاعي خود اثر) در آغاز راه است و نتايج اين پژوهش نيز مي تواند در اين امر مورد استفاده محققان قرار گيرد.
2-1.مباني نظري پژوهش
اسطوره ها و حماسه ها بازتاب روح، گذشته‌ها، ناکامی‌ها، پیروزی‌ها، آمال و آرمانشهر(اتوپيا) و تاریخ اقوام و ملت‌ها هستند که در بخشی از آن با شکل‌دهی خارق العاده و فرا بشری روایت در طول زمان، نقل می‌شوند. هر اسطوره حاوی چندین لایه است: واقعیت، فراواقعیت(جنبه های فرابشری و فرا مادی داستان)، بیان تاریخی و فرا تاریخی، تعلیم، تنبه ودر نهایت آرمان که با پیوندی پویا (دینامیک) یکدیگر نظام روایی حماسه و اسطوره را شکل می‌دهند. در این ساختار حماسه و اسطوره ای، واقعیت با فراواقعیت، مکان با فرا مکان، زمان با فرا زمان در هم می‌آمیزند و هدف تعلیم، عبرت، انذارو امید به خوانندگان یا شنوندگان است.3 با تحلیل هر کدام از این سطوح و بررسی بینامتنیت آن می توان به جنبه های واقعی و آرمانی مردمان هر عصر و مسائل آن روزگار و منطقه نزدیک شد. در این پژوهش مساله تحقیق جایگاه برزیگری و کشاورزی در متن شاهنامه و به تبع آن در زیست جهان منابع شاهنامه است.
3-1.کنش های سه گانه، ساختار و بازتاب
برای بررسی متون کهن بویژه متون حماسی از دیدگاه اسطوره شناسی معمولا از نظریه هایی که اسطوره شناسان بزرگ مانند کلود لوی اشتراوس، میرچا الیاده، جورف کمپل، ژرژ دومزیل، نورتوپ فرای استفاده می شود که در دو قالب کلی ساختار گرایانه و کارکرد گرایانه قرار می گیرند. در این تحقیق با استفاده از نظریه کنش گرا سه گانه ژرژ دومزیل( 1989-1898 میلادی) اسطوره شناس فرانسوی استفاده شده است. بر اساس این نظریه اساطیر هندواروپایی و هندوایرانی در قالب سه گانه هایی که دارای کنش شکل گرفته اند که ساختار کارکرد اسطوره ها و نیز ساختار فرهنگی منعکس از آن ساختار ها در جامعه را تشکیل می دهد . این سه کنش عبارتند از : حکمرانی و آیین، جنگاوری و قدرت، باروری و فراوانی ( Dumezil، 1971 : 21-65). هر کدام از این سه کنش در سطح ایزدان هندو ایرانی ( در خوانش مزدیسنایی نیز شامل امشاسپندان) و نمایندگان سه گانه آنها در جهان گیتوی دارای دارای خویشکاری های خاص خود می باشند( ستاری، 1379 : 2-36 ، نامور مطلق و عوض پور ، 1395: 41-89).
جدول ذيل نمای کلی از ایزدان ، نمایندگان آنها در جهان و نمونه های آن در داستان های شاهنامه را نشان می دهد:
کنش | ایزد یا امشاسپند | ویژگی | طبقه اجتماعی | نمونه چهره ها در داستان های شاهنامه |
حکمرانی و آیین | اهورا مزدا، ، بغ | حکمت، خردمندی، فرمانروایی، دانایی، شهریاری، وضع قانون، مجازات کردن | شاه و موبدان | جمشید، منوچهر، کیخسرو |
جنگاوری و قدرت | میترا ، وهومن، ورثرغنه | شجاعت، سلحشوری و پهلوانی، نابود کننده اهریمنان ودشمنان، دارای سلاح و اسب، بخشنده | نظامیان و سپه سالاران | رستم، اسفندیار، سیاووش، طوس |
باروری و فراوانی | آناهیتا، اشه وهیشته، امرتات | عفت، تولید غذا و ثروت، زیبایی، زایش | دهقانان و کشارورزان | نمونه : در داستان بیژن و منیژه کشاورزانی که به درگاه شاه از حمله گرازان شکایت بردند |
الگو های سه گانه بر اساس نظریه دومزیل
عدد سه در اساطیر معمولا نماد تمام و فراوانی و کمال است. درمتون آیین مزدیسنا و بخش اساطیری شاهنامه علاوه بر این سه کنش اصلی، سه گانه های دیگری نیز مشاهده می شود که به طور مستقیم یا غیر مستقیم می تواند با این سه کنش مرتبط یا در تضاد سه گانه یاشد که برخی از آنها عبارتند از:
- تقسیم طبقات اجتماعی به سه گروه اصلی توسط جمشید و باز تقسیم آن توسط فریدون
- تقسیم جهان و حکمرانی مناطق بین سه پسر توسط فریدون
- سه پسر زرتشت
- ظهور سه گانه اهریمن بر ضحاک
- دادن سه پر به زال توسط سیمرغ
- سه نوبت دور شدن فره ایزدی از جمشید
- داستان آفرینش در دوره های سه هزار ساله
- تجلی تیشتر در سه پیکر مرد، گاو، اسب
- سه بار گسترش زمین در دوران جمشید
- سه بار فرو شدن افراسیاب در قعر آب بدنبال فره
- سه آتشکده مخصوص برای سه طبقه اجتماعی( آذر فرنبغ، آذر گشنسب، آذر برزین مهر)
- سه اصل هومت( اندیشه نیک)، هوخت( گفتار نیک)، هورشت( کردار نیک) در آیین مزدیسنا
- بستن سه بار کمربند کستی بر دور کمر توسط زرتشتیان
- سه گانه اهور مزدا، میترا و آناهیتا
- سه روزه بودن نبرد تیشتر و اپوش
- ظهور سه منجی اوشیدر، اوشیدر و سوشیانت
- سه مرحله جهان هستی : بندهش، گمیزشن، ویزارشن
- سه سر بودن اژدی هاک
- سه سال پرورش یافتن فریدون در مرغزار و تغذیه از شیر گاو برمایه
- قهرمانان و ضد قهرمانان سه تایی در بخش های مختلف روایات شاهنامه : جمشید، شهرنواز، ارنواز – ضحاک، کاوه، فریدون- ایرج، سلم، تور- رستم، رودابه، سهراب- رستم، گشتاسب، اسفندیار- کیکاووس، سودابه، سیاووش- سام، محراب، سیندخت – رستم، گیو، طوس
- پاس داشتن سه اندام چشم، گوش و زبان ( در ستایش خرد در آغاز شاهنامه)
- چکاندن سه قطره خون جگر دیو سفید در چشم کیکاووس و همراهان برای رهایی از نابینایی
- سه روز و سه شب بودن اکثر نبرد ها در شاهنامه
- سه دختر داشتن پادشاهان مناطق دیگر ( روم و یمن)
- تقسیم بندی لشگریان بر مبنای سه ( سه بخش لشگر، سه هزار نفره بودن ،....)
این نماد های سه گانه معمولا در تضاد های بین خویش زوال قطعی نمی یابند و به نوعی دیگر در مراحل بعدی داستان یا اسطوره تجلی می یابند مانند جدا شدن فره از جمشید و پیوستن فره به گرشاسب .( محمودی ،1384: 150-161،مدبری و تیموری، 1396: 203-217 )
4-1.طبقه اجتماعی کشاورزان
نظم تقسیم طبقاتی مردمان و تاکید بر اجرای آن در شاهنامه مشاهده می‌شود که بازتاب نظام طبقاتی( بویژه در دوره ساسانیان) در خدای نامه‌ها و متون مذهبی پیش از اسلام است ( قاسمی و همکاران، 1396 :155-185). تقسیم و قشر بندی جامعه در بخش اساطیری شاهنامه در چند مرتبه رخ می‌دهد. نخستین بار، جمشید به این امر اقدام نمود و سپس فریدون شاه پس از پیروزی بر ضحاک و به علت آشفتگی طبقات در آن دوران این طبقه بندی را تجدید کرد. فردوسی در وصف رویداد‌های پادشاهی جمشید، این گونه بیان می‌کند که که جمشید خود جوشن و دیگر آلات جنگ بساخت و ریسندگی و بافتن و جامه دوختن به مردم آموخت و مردم را به چهار طبقه تقسیم نمود که این طبقات آتوربان (روحانیان)، تیشتاریان (لشگریان)، بسودی( کشاورزان) و اهتوخشی (پیشه وران) بودند :
ز هر انجمن پیشه‌ور گرد کرد |
| بدین اندرون نیز پنجهی خورد |
نقل طبری از این تقسیم طبقاتی جمشید شاه بدین گونه گزارش می‌شود:
از سال صدم تا صدو پنجاهم مردم را به چهار طبقه کرد: طبقه جنگاوران، طبقه فقیهان، و طبقه دبیران و صنعتگران و کشاورزان، و طبقه ای را نیز به خدمت خویش گرف تو بگفت تا هریک از این طبقات بکار خویش بپردازند (طبری،ج1،1391: 118).
شاهد این تقسیم بندی را از نامه تنسر به شرح زیر است :
بداند که مردم در دین چهار اعضااند، که آن را اعضا اربعه گویند و سر آن اعضاء پادشاه است، عضو اول اصحاب دین و این عضو دگرباره بر اصنافست: حکام و عباد و زهاد و سدنه13 و معلمان، عضو دوم مقاتل یعنی مردان کارزار، و ایشان بر دو قسمند : سواره و پیاده، بعد از به مراتب و اعمال متفاوت، عضو سوم کتاب و ایشان نیز بر طبقات و انواع : کتاب رسایل، کتاب محاسبات، کتاب اقضیه14 و سجلات و شروط، و کتاب سیر، اطبا و شعرا و منجمان داخل طبقات ایشان، و عضو چهارم را مهنه15 خوانند و ایشان برزیگران و راعیان و تجار و سایر محترفه اند و آدمی زاده بر این چهار عضو در روزگار صلاح باشد مدام (ابن اسفندیار، 1354: 55).
در ابیات شاهنامه ویژگی‌های طبقه برزیگران که آنها را بسودی می‌نامد، عبارتند از : تکریم و سپاس همگان نسبت به آنان، به دنبال رفاه جسمانی نبودن و فراغت از سخنان بیهوده شنیدن و گفتن. بازتاب این اندیشه وسخنان در نثر فارسی را، در اثر بی همتا ارشاد الزراعه بدین سان منعکس شده‌است:
وازسخنان عالیجناب، هدایت پناه، سعادت دستگاه سید اسماعیل گرگانی16 است که سبب بقای عالم چهار چیز است: اول امر دهقنت، دوم صنعت اصحاب حرف، سوم سیاست و مهابت ملوک و سلاطین که نظام عالم و عالمیان به شمشیر است، چهارم علم علماء که سویت17 میان خلایق به قلم نگاه دارند و حسابهای تواریخ که کافه خلایق بدان حاجتمند باشند به قلم ایشان باز بسته است، این چهار طایفه سبب بقای عالمند، اما چون به حقیقت نگاه کنی بدانی که دهقان نیز سبب بقای این سه طایفه دیگر است که اگر زراعت از میان بر خیزد حیات جمله حیوانات در چه مستحیل18 گردد. اما اگر این سه گروه دیگر فرض کنیم که نباشند زندگانی در شدت و رنج باشد، اما بکلی حیات منقطع نشود و چون در این باب تامل کرده شود، محقق گردد که زراعت نیکوتر حرفتی است و حراثت بایسته تر صنعتی و آن چه از محصول در افاضت خیرات جانوران تواند رسید از هیچ آفریده، صورت نبندند که در وجود آید جز دهقان را. پس دهقان بدین قضیه از همه اصناف خلق بهتر باشد (ابونصری هروی ،1390: 11-12).
در اینجا الگوی سه گانه کنش های دوموزیل در تقسیم طبقات و مشخص نمودن وظایف هر طبقه ( بر اساس فرمانروایی، سلحشوری و تولید) مشاهده می شود.
به علت غرور جمشید شاه، فره ایزدی از او دور می‌شود، نقصان در حکومت او رخ داده و سرانجام سرنگون می‌شود و ضحاک به قدرت می رسد. در به قدرت رسیدن ضحاک طبقه اجتماعی جنگاوران نقش مهمی داشتند. در اثر ظلم و بیداد حکومت ضحاک، مردمان علیه او قیام می‌کنند و سرانجام به کمک و رهبری کاوه آهنگر و فریدون، حکومت ضحاک سقوط می‌کند و فریدون تاج شاهی را بر سر گذاشته و بر تخت می‌نشیند. نخستین کار‌او بعد از به بند کردن ضحاک، تجدید طبقات اجتماعی و خلع سلاح کردن مردمان به غیر از جنگاوران است:
بفرمود کردن به در بر خروش |
| که ای نامداران بسیار هوش |
دیدگاه گسیختن نظم اجتماعی و بروز نابسامانی ها در اثر تغییر طبقات مردمان در بیت آخر نشان دهنده وظیفه حاکمان در حفظ نظم طبقاتی در آن دوران بوده است که بازتاب آن را در دوره ساسانی در داستان درخواست کفشگر از انوشیروان برای دبیر شدن فرزندش، می‌توان دید که با مخالفت شدید کسری مواجه می‌شود.
در متون آیین مزد یسنا این نوع طبقه بندی اجتماعی نیز توصیف شده‌است:
بیشترین نیروی دین مزداپرستی را آتروبان، ارتشتار، برزیگر ستور پرور همی‌خوانم ( مجموعه اوستا،ویسپرد 3، 1385: 529).
هر اندازه که این کوهها زمین را فرا گرفته است، به همان اندازه آفریدگار، آتروبانان وارتشتاران و برزیگران را از آن ها بهره بخشید (همان،زامیاد یشت : 486).
از بررسی متون مذهبی این آیین مشخص می‌گردد که سه طبقه موبدان، جنگاوران و کشاورزان طبقات اصلی جامعه بوده اند و بعد‌ها، طبقات اشراف، پیشه وران و دبیران به این طبقه بندی‌ها بویژه در دوره ساسانی اضافه شده‌است. هر یک از این سه طبقه نیایشگاه مخصوص خود را داشته اند و آتشکده آذر برزین مهر ویژه برزیگران بوده است که به معنای مهر بلند پایه است.19 این آتشکده در دوره ساسانیان در خراسان جای داشته است (بهار: 116). اندرز نامه مینوی خرد، وظیفه برزیگران را چنین شرح می‌دهد:
پرسید دانا از مینوی خرد که وظیفه هریک از طبقات چیست؟ مینوی خرد پاسخ داد : ... و وظیفه کشاورزان، کشاورزی و آبادانی کردن، جهان را راحتی بخشیدن و آباد داشتن است (تفضلی، 1391: 48).
واژه شناسی برزیگری و کشاورزی در ادبیات فارسی
برای امر کاشت، داشت و برداشت گیاهان در ادبیات فارسی لغات برزیگری، کشاورزی، کشت گری، خیش کاری، دهقنت، فلاحت، حراثت، زراعت بکار رفته است. واژه ورز در زبان پهلوی به معنای کشاورزی و کار استعمال می‌شده‌است (فره وشی،1390: 582). که در تطور زبانی حرف «و» تبدیل به حرف «ب» شده‌است و به صورت برز درآمده است ( مانند وهرام که به بهرام تغییر یافته است). کشاورزی از ترکیب ورز با مصدر مرخم کشت است. بدر الزمان قریب (1377: 161-166) ریشه کلمه کار را نیز به معنای کاشتن بیان می‌کند و واژه «کشاورز» را دخیل از زبان سغدی می‌داند. برزیگری از ترکیب برز با پسوند گر( پسوند شغل و مبالغه) و حرف «ی» حاصل مصدر بوجود آمده است.
واژه «خیش» از تبدیل حرف «ت»به «خ»در کلمه «تیش» پدیدار شده‌است که به معنای ابزار شکافتن و تبر است ( فره وشی، 1390: 1376: 554). دهقنت از واژه «دهقان» که معرب کلمه «دهیگان» (همان،ص 145) به معنای صاحب زمین کشاورزی، ده بان، کدخدا است. دهقانان در دوره ساسانی طبقه ای از زمین داران بودند که اداره امور محلی را بر عهده داشتند ( تفضلی، 149) که آزادگان نیز نامیده می‌شدند ( آبادی، 1356: 64). و درقرون اولیه بعد اسلام، دهقانان معمولا میراث دار فرهنگ پیشین بودند:
ز گفتار دهقان یکی داستان |
| بپیوندم از گفته باستان |
در این فصل فرخ ز نو تا کهن |
| ز تاریخ دهقان سرایم سخن |
سه واژه فلاحت، زراعت و حراثت از زبان عربی وام گرفته شده‌است که در متون فارسی استفاده گردیده است و هر سه به معنای کشاورزی است. فلاحت از ریشه فلح به معنای لب شکافته شده و حراثت از ریشه حرث به معنای زمین شخم خرده و کشت شده، زراعت از ریشه زرع به مفهوم زمین کشت شده و فرزند است( قیم، فرهنگ معاصر)
برزیگری در آیین مزدیسنا
بر اساس متون زرتشتی اقتصاد جامعه بر اساس کشاورزی است و خود او بر کشت و زرع تاکید داشته است. جوانان پس از رسیدن به بلوغ موظف به تشکیل خانواده بوده تا از راه اشتغال به کشت وزرع به نبرد با اهریمن بپردازند. در این آیین، ایرانیان دشمن خشکی، خرابی و دوستدار آبادی و کشاورزی بوده اند. گروهی از دشمنان زرتشت بر اساس این آیین کسانی هستند که از کار کشاورزی گریزان بوده و به شکارورزی علاقه‌مند داشته‌اند (بهرامی، 1330: 20). فقره‌هایی از تکریم برزیگری در متن‌های اوستایی بشرح زیر است:
ای دادار جهان استومند6، ای اشون7، کجاست سومین جایی که زمین در آنجا بیشتر از همه شادکام شود؟ اهوره مزدا پاسخ داد: ای سپیتمان8 زرتشت، چنین جایی آن جاست که اشونی هرچه بیشتر گندم، گیاه ودرختان میوه بکارد، جایی که چنین کسی زمین های خشک را آبیاری و زمین های تر را زه کشی کند ( مجموعه اوستا، وندیداد، فرگرد3 ، 1385: 676).
زمینی که دیر زمانی کشت نشده باشد و بذری برآن نیفشانند، ناشادکام است و برزیگری را آرزو کند، همچون دوشیزه ای خوش اندام که دیر زمانی بی فرزند مانده و شوهری خوب آرزو کند (همان، ص 681).
کسی که غله بکارد، اشه می‌کارد. او دین مزدا را برتر و برتر می‌رویاند، او دین مزدا را چندان نیرومند می‌کند که با صد نیایش توان کرد، که با ده هزار پیشکشی توان کرد ( همان، فقره 31، 682).
ای دادار جهان استومند، ای اشون، کدام است خورامی که دین مزدا را سیر کند؟ اهوره مزدا پاسخ داد: ای اسپیتمان زرتشت، کشت گندم است و دیگر باره و دیگر باره (همان، فقره 30، 682).
هنگامی که جو به بار آید، دیوان از جا بر می‌جهند،هنگامی که گندم فراوان بروید، دل دیوان از هراس می‌لرزد. هنگامی که گندم آرد شود، دیوان ناله بر می‌آورند. هنگامی که گندم خرمن شود، دیوان نابود می‌شوند و در خانه ای که گندم این چنین به بار آید، دیوان پیش نمی‌پایند. از خانه ای که گندم در آن چنین به بار آید، دیوان دور رانده می‌شود. هنگامی که در خانه ای انباری از گندم نباشد، چنان است که آهن سرخ در گدازان در گلوگاه دیوان به گردش درآید ( همان، ، 683).
امرداد امشاسپند9 را می‌ستاییم، گله پروری و کشتزار گندم سودبخش را می‌ستاییم (همان: 283).
در تیر یشت ، ایزد تیشتر (که نگهبان باران است) پس از پیروزی بر دیو اپوش (دیو خشکسالی) این چنین سخن می‌گوید:
خوشا به روزگار شما ای آب‌ها، ای گیاهان ، خوشا به روزگار تو ای دین مزدا پرستی، خوشا به روزگار شما ای کشور‌ها، از این پس بی هیچ بازدارنده ای، آب در جوی‌های شما با بذر های درشت دانه به سوی کشتزار‌ها، و با بذر‌های ریز دانه به سوی چراگاهها، به همه سوی جهان استومند روان گردد (همان،تیر یشت : 336) .
بر اساس ارداویراف نامه، پاد افره (مجازات) فردی در جهان دیگر که به علت عدم کشاورزی و گفتن دروغ که زمین برای کشت مناسب نبوده و اقدام به کاشت بذر ننموده، به این صورت تصویر شده‌است:
دیدم روان مردی که زبان بریده و به موی همی‌کشند، و مردار همی پاشند، و به قفیز10 اندازه گیرند، پرسیدم این مرد چه گناه کردکه روانش این گونه پادافره می‌گردد؟ سروش و آذر ایزد گفتند: این روان آن بد کیش مرد است که در جهان بذر را ستد و گفت افشانم و نیافشاند و خورد و زمین اسپندارمذ را دروغ بست (ادراویراف نامه، 1314: 470).
برزیگری جزئی از خویشکاری پیروان این آیین برای نبرد با اهریمن است. از آنجا که منابع شاهنامه خدای نامه‌ها، متون نگارش یافته بوسیله موبدان آیین مزدیسنا و نقل‌های طبقه دهقانان است (ریاحی، 1382: 157) ، می‌توان انعکاس‌امر کشاورزی را در بخشهای مختلف شاهنامه مشاهده‌کرد.
2. برزیگری در شاهنامه
در بخش اساطیری شاهنامه فردوسی، کشف آتش، پیدایش کشت و زرع بعد از کشف واستخراج آهن وساختن ابزار برنده فلزی در زمان حکومت هوشنگ و بدست اوست :
سر مایه کرد آهن آبگون |
| کزان سنگ خارا کشیدش برون | |||
|
| ||||
از ابیات شاهنامه که در بالا ذکر شد، مشاهده توصیف کشاورزی بعد استخراج آهن و ابزار سازی( عصر آهن) توصیف می‌شود. امام المورخین ابوجعفرمحمد بن جریر طبری، در باب حکومت هوشنگ این چنین می‌نگارد:
وی اول کس بود که در ملک خویش آهن درآورد، و برای صناعت از آن ابزار ساخت، و آب به خانه‌ها برد، ومردم را به کشت و زرع و درو ترغیب کرد، و بفرمود تا حیوانات درنده را بکشند و از پوست آن لباس و فرش کنند ( طبری، ج1، 1391: 112).
ثعالبی در شرح احوال سلاطین( شاهنامه ثعالبی) این موضوع را چنین شرح می‌دهد:
نام این پادشاه را ایرانیان هوشنگ و اعراب او را شهنج ضبط کرده اند و طبق غالب روایات پسر سیامک بن کیومرث بوده و بر هفت اقلیم حکومت داشته. گویند تمام جنبندگان را مطیع و جهان را آباد کرده و نخستین کسی است که آهن استخراج و بدان ادوات صنعتی ساخته و به آبیاری اراضی پرداخته و نیز مردم را بزراعت زمین و اهلی کردن حیوانات و حفر قنوات و غرس اشجار و کشتن درندگان و استفاده از پوست آنان برای تهیه لباس و پلاس و کشتن گاو و گوسفند و خوردن گوشت آنها وادار کرده است (ثعالبی ،1385 : 2-3).
برزیگری در بخشهای دیگر شاهنامه بشرح زير است:
1. داستان فرود سیاوش
کیخسرو پس از نشستن به تخت پادشاهی لشگری به فرماندهی سپهدار طوس، بسوی مرز توران برای نبرد بخاطر کین سیاوش، می‌فرستد و او را دستور می‌دهد که از راه کلات که مقر حکومت فرود، فرزند سیاوش ( که مادرش جریره، دختر پیران ویسه بود) و برادر ناتنی پادشاه ایران است، مسیر را طی نکند و طوس به فرمان شاه در مسیر توجه نمی‌کند و از راه کلات رفته و داستان به گونه ای تراژیک پیش می‌رود که در نهایت به کشته شدن فرود سیاووش منجر می‌شود. در ابیات ابتدای داستان کیخسرو در ابیات زیر تاکید بر فرمانبرداری لشگر ایران از طوس(که معمولا خود را از سایر سرداران ایرانی بالاتر و هم رده شاه تصور می‌کرده است) و فرمانبرداری طوس از پادشاه می کند و می‌گوید که در مسیر حرکت بسوی نبرد با تورانیان نباید باعث آزار کسی شوید، کشاورزان و پیشه وران جز لشگریان نیستند مبادا آنها را آسیب رسانید(باد سرد) و نبرد فقط با هماوردان خود کنید که آیین پادشاهی کیانیان چنین است که این دنیا بر کسی باقی نمانده است و ناپایدار است.
کشاورز گر مردم پیشه‌ور |
| کسی کو به لشکر نبندد کمر |
| ||
|
در اینجا مشاهده می‌شود لزوم برکنار بودن غیر نظامیان (از هر دو طرف) از نبرد‌ها و عدم آسیب به مشاغل وکشاورزی (حتی در جبهه دشمنان) هنگام جنگ یکی از اصول نبرد‌های پادشاهی کیانیان بوده است.
2. داستان خاقان چین
در نبرد‌های ایرانیان و تورانیان بعد از کشته شدن سیاووش، خاقان چین که هم پیمان افراسیاب بوده است به دست سپاه ایران اسیر می شود، بعد از آن پولادوند که امیر بخشی از چین بوده، به مصاف ایران و رستم آمد. او ابتدا طوس، بیژن و رهام را شکست می‌دهد، آنگاه به نبرد تهمتن می‌آید. در نبرد نخست که با کمند و عمود صورت می‌گیرد، پولادوند علی رغم ضربه شدید رستم، جان به در می‌برد وجهان پهلوان بعد از مشاهده این امر ( عدم کارگر شدن ضربه اش بر فرق پولادوند) غمین شده و به درگاه یزدان پناه برده و می‌گوید در اثر شکست او ایران دچار آسیب می‌شود:
که گر من شوم کشته بر دست اوی |
| بدایران نماند یکی جنگجوی | |||
|
|
| |||
سرانجام در نبرد دوم، که به صورت کشتی بین دو طرف است، رستم چنان او را بر خاک فرو می‌آورد که پولادوند بیهوش می‌شود و رستم گمان می‌برد که جان ندارد ، بعد از به هوش آمدن، پولادوند زبونانه از میدان نبرد می‌گریزد.
از این بخش چنین استباط می‌شود در صورت شکست نظامیان از دشمن و سرنگونی یک حکومت، کشاورزان و پیشه وران اولین گروه‌های غیر نظامی هستند که دچار نقصان و آسیب می‌شوند.
3. جنگ بزرگ کیخسرو با افراسیاب
در انتهای بخش نبرد بزرگ کیخسرو با افراسیاب، بعد از پیروزی کیخسرو بر تمامی دشمنان و بدخواهان و به زیر فرمان گرفتن ممالک چین، روم ، هند و توران، با خود می‌اندیشد که کین سیاووش را ستاندم و هر آرزو که داشتم، یزدان برآورده کرد، حال بر خود بیمناک است که همچون جمشید و ضحاک، او را غرور فراگیرد و روانش «من» گفتن را بر او چیره گرداند و آنگاه بر یزدان ناسپاس شده، به کژی گراید و سرانجام فره ایزدی از او دور شود. لذا مرگ اندیش گردیده و مدتی را به نیایش صرف می‌کند ،آنگاه تصمیم به ترک قدرت و سلطنت می‌گیرد.
رسیدیم و دیدیم راز جهان |
| بد و نیک، هم آشکار و نهان |
|
کشاورز و پادشاهان در این جهان همه در آخر به گذرگاه رفتن از این دنیا می‌رسند. کشاورز نماد زندگی و پادشاه نماد قدرت است، اما سرانجام همه صید مرگ خواهند گشت.
4. پادشاهی گشتاسب
پس از پیروزی گشتاسب بر ارجاسب و تورانیان ، اسفندیار را تاج زرین بخشید و از او خواست تا هنگامی که گاه پادشاهیش فرا رسد به کشورهای گوناگون برود و مردم را به دین بهی فرا خواند. اسفندیار راهی روم و هند شد و از دریاها و تاریکی‌ها عبور کرد و همه او را فرمانبردار شدند. سپس او به پدر چنین گزارش می‌دهد:
فرسته فرستاد سوی پدر |
| که ای نامور شاه پیروزگر |
| ||
| ||
| ||
| ||
|
در این ابیات معلوم می‌گردد که همراه دین بهی، کشاورزی نیز گسترش می‌یابد که از دستورات این دین(مزدیسنا) هستند. یکی از نشانه های آبادی دایر شدن زمین های بایر است که اسفندیار به آن اشاره می‌کند و در فقرات مربوط به برزیگری در اوستا، اهتمام این آیین به این امر مشاهده گردید. در بخشی دیگر از این داستان، هنگامی که اسفندیار در «گنبدان دژ» بخاطر سعایت حاسدان در بند گشتاسب است، و سپاه ایران در ضعف، جاماسب، وزیر دانا، از طرف گشتاسب به دیدن اسفندیار می‌رود تا با استمالت از او بخواهد برگردد و فرماندهی سپاه و نجات ایران و دین بهی را بر عهده گیرد که سرانجام بعد گفتگویی پر تنش با جاماسب، اسفندیار قبول می‌نماید و همانجا نذر می‌کند که اگر پیروز شود، کینه پدر را بر دل نگیرد، صد آتشکده بسازد، صد رباط در بیابان بسازد، صد هزار چاه آب حفر کند و کشاورزان (مردم خیش کار) را توانگر کند:
پذیرفتم از داور دادگر | که کینه نگیرم ز بند پدر |
می‌توان تصور نمود که منظوراز صد هزار چاه همان شبکه قنات‌های ایران است که ساکنان ایران زمین مبدع آن برای غلبه بر خشکی، جلوگیری از تبخیر آب و تولید محصول در این شرایط بوده اند.
5. پادشاهی اسکندر
اسکندر پس از بیماری و نزدیک دیدن مرگ شروع به وصیت می‌کند و نامه ای به مادر خود می‌نویسد که یکی از درخواستهای او بخشش صد هزار دینار به کشاورزان (مردم خیش کار) است:
مرا مرده در خاک مصر آگنید |
| ز گفتار من هیچ مپراگنید |
|
6. پادشاهی اردشیر
در دوران زمامداری اردشیر بابکان، روزی بهمراه فرزندش شاهپور بقصد شکار به نخجیرگاه می‌روند، شاهپور و گروهی از بزرگان در اثر خستگی به خانه کدخدای ده فرود می‌آیند، دختر مهرک که پدرش از دشمنان اردشیر بود در این خانه به صورت ناشناس و تحت عنوان دختر مهتر ده روزگار می‌گذرانید، شاهپور از چهره ورفتار دختر هنگام آب کشیدن از چاه دریافت که او نمی بایست کشاورز زاده باشد، گفتگو شاهزاده و آن دختر ماهرو را فردوسی چنین به نظم آراسته است:
بدو گفت شاپور کای ماهرو |
| سخن هرچ پرسم تورا، راست‌گوی | |||
|
|
| |||
در ادامه پس از امان دادن توسط شاهپور، دختر مهرک راز خود رابرای او آشکار می‌سازد. در اینجا انتظار دختری چنین داشتن یک کشاورز برای شاپور در نظام طبقاتی آن دوران دشوار وغیر قابل باور بوده است و او را به اندیشه و شک در این مورد رهنمون ساخته است. در عهد اردشیر در اندرز و وصایای او به طبقه اجتماعی کشاورزان اشاره شده‌است:
هر کس از شما که پس از من فرمانروا شود، مردم بر این چهار گروه باشند: یک دسته اسواران اند و یک دسته موبدان و نیایشگران و پرستاران آتشکده ها، و یک دسته دبیران و اخترشماران و پزشکان و یک دسته کشاورزان و صنعتگران و بازرگانان ( عباس ،1348: 78).
7. پادشاهی بهرام گور
بهرام گور بعد از مدت‌ها دوری از ایران، با از سرگذراندن ماجرا‌های بسیار و بدست آوردن پیروزی‌های بزرگ به همراه سپینود، دختر شنگل پادشاه هند، که او را به زنی گرفته بود به ایران زمین باز می‌گردد و کشور را سراسر آذین می‌بندند. او به تخت نشسته و بار می‌دهد و به بزرگان نصیحت می‌کند که ترس از دل بیرون کنند، نیایش یزدان کنند و ترس از او داشته و رفتار نیکو داشته باشند. او تاکید می‌کند تمامی اقشار بویژه کشاورزان هنگام اجرای عدالت برای او یکسان هستند. کلیه اعمال خود را در امر پادشاهی را اراده خداوند در اثر دادگری و بخت خود می‌داند.
ز دلها همه ترس بیرون کنید |
| همه نیکویی ها بدافزون کنید |
|
آن گاه به آتشکده آذرگشسب رفته و سپسنود همسر خود را، به آیین زرتشتی در می‌آورد. این ابیات نشان از آن دارد که بهرام اقشار کشاورز جامعه را، برای اجرای داد و بردن تظلم خواهی، پیش خود فرا می‌خواند که نشانه اهمیت راس حکومت به طبقه کشاورزان بوده است و می‌گوید دهقان و کشاورزان زیر دست دهقانان، در اجرای داد برای او یکسانند. در اواخر عمر و حکومت بهرام گور در اثر آسان‌گیری حکومت در ستاندن باج، او ناچار شد روزی یکساله مردمان را بدهد، کار آگهان او را خبر دار می‌سازند که کسی به کار برزیگری نمی‌پردازد، گاوان کاری پراکنده شده‌اند و علف هرز در تمامی کشت زار‌ها رسته است. آنگاه بهرام فرمان داد تا همگان نیمی از روز را به کار کشاورزی پردازند و بی کاری را از بی دانشی بشمردند:
نبشتند پاسخ که از داد شاه |
| نگردد کسی گرد آیین و راه |
| ||
| ||
| ||
| ||
|
درادامه ابیات، بهرام دستور می‌دهد تا چنانچه کشاورزی در اثر تغییرات آب و هوایی یا به آفت ملخ دچار آسیب شد، از خزانه دولت خسارت کشاورز پرداخت شود و فرمان می‌دهد کسانی که از کشت و زرع بر زمینهای خود، امتناع می‌کنند، بشدت مجازات شوند حتی اگر از دست پروردگان شاه باشند. در اینجا هم لزوم دایر نگاه داشتن زمینهای بایر برای امر کشاورزی دیده می‌شود.
گر ایدون که باشد زیان از هوا |
| نباشد کسی بر هوا پادشا |
|
|
|
درهمین دوران درویشان به پیش شاه شکایت می‌برند که توانگران هنگام سر خوشی ما تهی دستان را به چیزی نمی‌شمارند و ما هنگام شادنوشی بی‌ساز و آواز هستیم. بهرام درنامه ای از شنگل پادشاه هند درخواست می‌کند تا ده هزار مطرب مرد و زن هندی که به آنان لوریان می‌گفتند را به ایران بفرستاد تا برای مردمان اقشار پایین بساط شادی را فراهم سازند. پس از رسیدن آنان به ایران بهرام فرمان داد تا هر یک را گاوی و خری دادند، هزاران خروار گندم به آنان داد تا از راه کشاورزی روزگار گذرانند، نان خویش را بدست آورند و در همان حال برای اقشار پایین نغمه سرایی کنند.اما این گروه گاو اهدایی و گندم را به مصرف خوراک خود رسانیده وبه امر زراعت نپرداختند. پادشاه فرمود که کشاورزی کار شما نیست و بر همان خران در گرد ایرانشهر بگردید و برای مردمان نغمه سرایی کنید:
چو لوری بیامد به نزدیک شاه |
| بفرمود تا برگشادند راه | |||
|
| ||||
|
| ||||
|
| ||||
|
| ||||
|
| ||||
|
| ||||
|
| ||||
از این ابیات مشخص می‌شود که برزیگری کار هر فرد یا گروهی در آن دوران نبوده و هم اکنون هم نمی‌باشد حتی اگر ابزار و امکانات آن را هم داشته باشند.
بیشترین مقدار ابیات از میان تمامی ابیاتی که در شاهنامه که به موضوع کشاورزی اختصاص دارد مربوط به زمان پادشاهی بهرام گور است.
8 . پادشاهی کسری نوشین روان
انوشیروان فرزند قباد بعد از آن که به تخت شاهی نشست فرمان‌هایی را برای اجرا داد صادر کرد. از جمله این دستورات، معافیت کشاورزان آفت زده یا دچار خشکسالی شده، از مالیات بود. و از جمله دیگر فرمان‌ها آبادانی و کشت زمین های بایر است :
همین نامه و رسم بنهید پیش |
| مگردید ازین فرخ آیین و کیش
|
همانطور که مشاهده می‌شود در آن روزگار هم تنش خشکی و باد های گرم آن که امروزه به آن «باد زدگی» می‌گویند و تنش سرما، یخبندان و نیز آفت ملخ که کل گیاه را به تمامی می‌خورد، از مشکلات زارعان بوده است و امروزه هم این آسیب‌ها همچنان وجود دارند. در آن دوران کشاورزانی که دچار این بلایا شوند از پرداخت مالیات (خراج یا باژ) طبق این دستور انوشیروان معافند. زمینهای که صاحبان آنها در گذشته‌اند و وراث ندارند، نمی‌بایست بدون کشت رها شوند و ذیل حمایت پادشاه در امر برزیگری قرار می‌گیرند.
لازم بذکر است که تغییری در نحوه ستاندن خراج و مالیات از کشاورزان در دوره قباد و انوشیروان رخ می‌دهد به این نحو که به جای محاسبه خراج بر اساس سرانه افراد، میزان آب یا محصول تولیدی کشاورز و ستاندن خراج به میزان یک سوم تا یک ششم محصول برداشت شده، مساحت زمین یا تعداد درخت باغ را معیار محاسبه خراج قرار گرفته است و این خود نشان از آن دارد که دایر نگاه داشتن زمین و کشت و کار مداوم یکی از اهداف این تغییر راهبرد مالیاتی بوده است. این موضوع در تاریخ طبری و بلعمی این گونه تشریح گردیده است:
پیش از پادشاهى انوشیروان، شاهان پارسى به نسبت آبادى و آبگیرى، از ولایتی یک سوم خراج مى گرفتند و از ولایتى یک چهارم و از ولایتى یک پنجم و از ولایتی یک ششم، و باج سرانه مقدار معین بود. و شاه کواد(قباد) پسر پیروز در اواخر پادشاهى خویش بگفت تا زمین را از دشت و کوه مساحى کنند تا خراج آن معین باشد و مساحى شد ؛ ولى کواد از آن پیش که کار مساحى به سر رسد بمرد ( طبری،ج2، 1391: 702).
ادامه کار در دوره انوشیروان تکمیل شد :
موبدان موبد و وزیران همراه کواد(قباد) به وي پیشنهاد دادند که زمینهای همه مملکت و رزها مساحت کنى تا همه چند جفت بود، و درختان بارور بشمارى تا چند بود . پس بر هر جفتى زمین یک درم یا دو درم و سه درم کم و بیش چنانکه واجب آید ، به حکم تنگى زمین و نزدیکى و دورى آب تا هر چه خواهند کنند . وظیفت بر ایشان درم بود ؛ هر گه که خواهد بستاند . کواد گفت : چنین کنید، و به خانه شد و مساحان را گرد کرد تا همه پادشاهى را مساحت کنند، و این به آخر عمر کواد بود، و او را مرگ فراز آمد و مساحت هنوز تمام نکرده بود . پس چون دانست که پیر شد و بخواهد مردن، انوشروان را بفرمود به وصیت که این مساحت را تمام کن و این وظیفت خراج بر نه ( بلعمی،ج 2، 1353: 679).
در سفری که کسری به ساری، گرگان و آمل داشت، مردمان از حمله و دست اندازی الانان، به آن نواحی در رنج بودند و شکوه به او بردند. انوشیروان فرمان داد سد بر کنار دریا برآورند تا مردمان بخصوص کشاورزان و دهقانان از مزاحمت آنان در امان باشند:
همانا که سازیم زین گونه بند |
| ز دشمن بد ایران نیاید گزند | |
|
| ||
9. پادشاهی یزدگرد
درانتهای کار ساسانیان و زوال آنها، رستم هرمزد فرمانده سپاه ایران که هم جنگاوری دلیر و هم ستاره شمری بینا بود، در نامه ای به برادر خود فرخ زاد، از پیش بینی اش در شکست سپاه ایران و وضعیت آینده می‌نویسد، در بخشی از نامه آمده است:
پیاده شود مردم جنگجوی |
| سوار آن که لاف آرد و گفت وگوی | |
|
| ||
پیش بینی او این است که با فروپاشی ساسانیان، نظام طبقاتی جامعه (درباریان،موبدان، نظامیان، کشاورزان، پیشه وران) نابود می‌گردد وکشاورزان از طبقه خود خارج شده وسلاح نظامیان بدست خواهند گرفت. در اینجا هنر به معنای قدرت بدنی، سلحشوری و فنون رزمی است (نه به معنای امروزه آن یعنی Art).
گیاهان در شاهنامه
در شاهنامه طیف وسیعی از گیاهان خودرو طبیعی، باغی، میوه‌ها، سبزیجات زراعی و درختان آمده است : گندم، پنبه، جو، زعفران، کدو، لاله، نخل، نرگس، نیل، پسته، بنفشه ،آبنوس، هوم، انار، ارغوان، به، بید، ترنج، تره، حنظل، رز، ساج، سرو، گز، سندروس، شنبلید، عناب، عود، فندق ، کافور، بادام، زیتون، سپند، سیب، صنوبر، نسترن
در این ارتباط دکتر بهرام گرامی، مقاله تفصیلی ارزنده ای را نگاشته است که برای مطالعه به آن رجوع می دهم (بهرامی،2011) و فقط ابیات مربوط به گیاهان زراعی برای شاهد مثال آورده می‌شود:
گندم :
به خروار زان پس ده و دو هزار |
| به خوشه درون گندم آرد ببار |
جو :
ز پویندگان هر که بد نیک رو |
| خورش کردشان سبزه و کاه و جو |
پنبه :
وزآن پنبه هرچند کردی فزون |
| برشتی همی دختر پرفسون |
زعفران:
همه جام بود از کران تا کران |
| پر از مشک و دینار و پر زعفران |
فردوسی و خسارت زدگی محصولات کشاورزی
فردوسی خود از طبقه دهقانان منطقه طوس بود و به امر کشاورزی نیز مشغول بوده است. نظامی عروضی تقریر کرده است:
استاد ابوالقاسم فردوسی از دهاقین طوس بود، از دیهی که آن دیه را باژ خوانند و از ناحیت طبران است. بزرگ دیهی است و از وی هزار مرد بیرون آید. فردوسی در آن دیه شوکتی تمام داشت، چنان که به دخل آن ضیاع از امثال خود بینیاز بود (نظامی عروضی، 1381: 74).
در سال 401 هجری قمری به علت سرمای زیاد در خراسان، محصولات کشاورزی خسارت می‌بینند و منطقه درسال بعد دچار قحطی می شود و محصول چندانی از غلات به عمل نمی‌آید. ابن فندق در کتاب تاریخ بیهق، از بارش 67 بارش برف در نیشابور و قحطی یاد می‌کند:
در سنه أربعمائة، شست و هفت نوبت برف افتاد.......و آن قحط كه در سنه احدى و اربعمائه افتاد در نیشابور از این سبب بود كه غله را آفت رسید از سرما، و این قحط در خراسان و عراق عام بود و در نیشابور و نواحى آن سختتر، آنچه به حساب آمد كه در نیشابور هلاك شده بود از خلایق صد و هفت هزار و كسرى خلق بود، چنانكه ابوالنصرالعتبى در كتاب یمینى بیارد، گوید جمله گورها باز كردند و استخوانهاى دیرینه مردگان بكار بردند، و به جایى رسید حال كه مادران و پدران، فرزندان را بخوردند، و امام ابوسعد خرگوشى در تاریخ خویش اثبات كند كه هر روز از محله وى زیادت از چهارصد مرده به گورستان نقل افتادى (ابن فندق، 1317: 176).
منطقه طوس نیز دچار این سرمای شدید، برف وبه ویژه تگرگ و نهایتا قحطی در سال بعد شد. فردوسی اثرات و آسیب های این سرما را، در سرایش داستان مرگ یزدگرد سوم در مرو، با اندوه و شکایت از تغییر روزگار چنین می‌آورد:
تگرگ آمد امسال بر سان مرگ
|
| مرا مرگ بهتر بدی زان تگرگ | |||
|
|
| |||
نتیجه
در ایران باستان، اساس اقتصاد بر محور کشاورزی بوده است و گسترش برزیگری توسط دین مزدیسنا تکریم و ترویج گردیده، از وظایف مردمان شمرده شده و تخطی از آن مضموم بوده است. طبقه کشتگران بعنوان یک طبقه مستقل و جداگانه شناخته می‌شدند گیاه، آب و زمین در متون دینی زرتشتی مورد احترام بوده که ریشه در آیین‌های قبل آن (از جمله آیین مهری) می‌برد. بازتاب الگوی تقسیم بندی جامعه بر اساس الگوی سه گانه ایزدان در اقوام هندو اروپایی و هندو ایرانی به صورت قشر بندی سه گانه طبقه حاکمه، نظامیان و دهقانان در جامعه ایران در دوران اساطیری و قبل ساسانی مشاهده می گردد که در شاهنامه نیز انعکاس یافته است. این سه گانه بودن نیز نمادی از کامل بودن عدد سه در عقاید این اقوام می یاشد. در شاهنامه بعنوان حماسه ملی ایرانیان، که بر اساس متون باستانی بویژه دوره ساسانی شکل گرفته است انعکاس تکریم برزیگری و طبقه کشاورز نمایان است. داستان پادشاهی بهرام گور حاوی بیشترین ابیات دارای مربوط به امربرزیگری است. بر طبق شاهنامه وظایف حکومت‌ها، حمایت از طبقه کشاورز ( به‌ویژه هنگام ضرر مالی به علت خشکسالی ، حمله آفت ملخ و جنگ‌ها) وتلاش برای تشویق مردمان برای گسترش کشت و زرع در زمینهای بایر است. در هنگام نبرد‌ها سعی می‌شده تا به زمینهای زراعی دو طرف منازعه آسیبی نرسد. رها نمودن کشاورزی و ترک طبقه کاری توسط کشاورزان بشدت نکوهیده بوده است.
پی نوشت‌ها
1. در شاهنامه به علت وزن بحر متقارب ابیات، ایرانشهر به صورت شهر ایران در اشعار بکار می رود، نمونه :
[1] . omassoudifar@pnu.ac.ir
[2] . omassoudifar@pnu.ac.ir