مادّه تاریخ در قطعات و رباعیات میرزا سیّد یحیی مدرّس متخلّص به فدایی یزدی

Subject Areas : Persian Language and Literature

Fateme  Chashnigir ¹ (Ph.D. Student, Faculty of Literature and Humanities, Yazd Branch, Islamic Azad University)
Azizollah  Tavakoli Kafiabad ² (Assistant Professor, Faculty of Literature and Humanities, Yazd Branch, Islamic Azad University)
Mahmoud  Sadeghzadeh ³ (Associate Professor, Faculty of Literature and Humanities, Yazd Branch, Islamic Azad University)

Received: 2023-03-13 Accepted : 2023-08-16 Published : 2024-06-01

Keywords: فدایی یزدی, رباعی, حروف ابجد, قطعه, مادّه تاریخ,

Abstract :

توجه به حروف الفبا برای ترتیب و تنظیم مادّه تاریخ و محاسبات نحوی به حساب جمّل و حروف ابجد از دیرباز مورد توجه و استفاده بوده است. استفاده از حروف الفبا برای انعکاس و بیان موّاد تاریخ نیازمند به هنرمندی و تسلّط خاصی است. یکی از شاعران صاحب ذوق که در دیوان ارزشمند خود به آن نظر داشته است میرزا سیّد یحیی مدرّس متخلّص به فدایی یزدی (ف 1282ه.ق)از شاعران دوره بازگشت است. هدف از نگارش این مقاله آشنایی با تاریخچۀ مادّه تاریخ، سپس محاسبۀ آن در دو قالب قطعه و رباعی با ذکر مثال‌هایی از آن در دیوان فدایی یزدی است. این پژوهش به شیوۀ تحلیلی و با ابزار کتابخانه‌ای انجام شده و محدودۀ مورد مطالعۀ آن در قالب قطعه از نسخۀ خطّی معتبری به خط خود شاعر محفوظ در کتابخانۀ شخصی سیّد یحیی مدرّسی وامق و در قالب رباعی از نسخۀ خطّی معتبر در کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی استفاده شده است. فدایی یزدی در تاریخواژه‌های منظوم خود از اشکال کاربرد مادّه تاریخ به ذکر تاریخ درجمله‌ها و واژه‌های معنی‌دار پرداخته و آن را برای بیان موضوعاتی چون ولادت، ساخت بنا، تألیف کتاب، ذاکری و ارتحال اشخاص به کار برده است که در این میان نخست مادّه تاریخ دربارۀ ارتحال اشخاص به خصوص فوت علما و بعد ولادت بسامد بالایی دارد. وی از مجموع 88 قطعه، در 32 قطعه به آوردن مادّه تاریخ نظر داشته و کاربرد آن در قالب رباعی اندک است.

References:

منابع
انوری، حسن (1381)، فرهنگ بزرگ سخن، ج 7، تهران: سخن، ص 6510.
بستانی، بُطرُس (1876)، دایرۀ المعارف بستانی، ج 1، بیروت، ص 198.
بیرونی، ابوریحان (1351)، التفهیم لاوايل صناعه التنجیم به تصحیح جلال‌الدّین همایی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ص 52.
حسینی، سیّد احمد (1367)، فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانۀ عمومی آیت‌الله مرعشی نجفی، ج 15، قم: چاپخانۀ خیّام، ص 342.
دادبه، اصغر (1394)، «ادبیات ایران در عصر صفویان» تاریخ جامع ایران، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 16، ص 59.(مقاله)
درایتی، مصطفی (1391)، فهرست نسخه‌های خطّی (فنخا)، ج 15، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه‌های ملّی جمهوری اسلامی ایران، ص 658.
دهخدا، علی اکبر (1373)، لغت‌نامه، ج 12، تهران: مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ص 17591.
شریفی، محمّد (1387)، فرهنگ ادبیات فارسی، ج 12، تهران: معین، ص 1250.
شیرسلیمیان، علی اکبر (1388)، تاریخواژه‌های یزد، یزد: ادارۀ کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد، صص 451 و107 .
شیروانی، محمّد (1350)، فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانۀ وزیری یزد، تهران: انجمن آثار ملّی، ص 1750.
غلامرضایی، محمّد (1394)، روش تحقیق و شناخت مراجع ادبی، چ سوم، تهران: زوّار، ص 22-20.
فتوحی رود معجنی، محمود (1385)، بلاغت تصویر، تهران: سخن، ص 22.
فراهی، ابونصر (1402 ق)، نصاب الصبیان، تهران: انتشارات مجمع علمی اسلامی، ص 157.
مصاحب، غلامحسین (1378)، و دیگران، دایره المعارف فارسی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ص 5.
منّانی، مسعود (1385)، بررسی مادّه تاریخ در ادب فارسی (قرن نهم تا سیزدهم)، صص 38-37.(پایان نامه)
میرصادقی، میمنت (1373)، واژه‌نامۀ هنر شاعری، تهران: کتاب ممتاز، ص 227.
نخجوانی، حسین (1343)، موّادالتواریخ، تهران: انتشارات ادبیه، ص (ص-ط).

References
Anuri, Hassan (1381), Farhang Bozor Sokhn, Volume 7, Tehran: Sokhn, p. 6510.
Bostani, Botrus (1876), Bostani Encyclopedia, vol. 1, Beirut, p. 198.
Biruni, Aburihan (1351), Al-Tafhim Lavail Sanaa al-Tanjim edited by Jalaluddin Homai, Tehran: Tehran University Press, p. 52.
Hosseini, Seyyed Ahmad (1367), list of manuscripts of Ayatollah Murashi Najafi Public Library, vol. 15, Qom: Khayyam Printing House, p. 342.
Dadba, Asghar (2014), "Literature of Iran in the Safavid Era", comprehensive history of Iran, under the supervision of Kazem Mousavi Bejnordi, Islamic Encyclopedia Center, vol. 16, p. 59. (Article)
Draiti, Mustafa (2011), list of manuscripts (Fankha), vol. 15, Tehran: Organization of National Records and Libraries of the Islamic Republic of Iran, p. 658.
Dehkhoda, Ali Akbar (1373), Dictionary, vol. 12, Tehran: Tehran University Publishing and Printing Institute, p. 17591.
Sharifi, Mohammad (1387), Dictionary of Persian Literature, vol. 12, Tehran: Moin, p. 1250.
Shirsalimian, Ali Akbar (1388), History of Yazd, Yazd: General Administration of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism of Yazd Province, pp. 107 and 451.
Shirvani, Mohammad (1350), list of manuscripts of the ministerial library of Yazd, Tehran: National Antiquities Association, p. 1750.
Gholamrezaei, Mohammad (2014), research method and recognition of literary references, third chapter, Tehran: Zovar, pp. 20-22.
Fatuhi Roud Mojni, Mahmoud (2006), The Rhetoric of Image, Tehran: Sokhn, p. 22.
Farahi, Abu Nasr (1402 AH), Nisab al-Sabian, Tehran: Islamic Scientific Council Publications, p. 157.
Musaheb, Gholamhossein (1378), and others, Persian Encyclopedia, Tehran: Scientific and Cultural Publishing Company, p. 5.
Mannani, Masoud (2006), review of the subject of history in Persian literature (ninth to thirteenth century), pp. 38-37. (dissertation)
Mirsadeghi, Mayment (1373), Dictionary of poetic art, Tehran: Kitab Mumtaz, p. 227.
Nakhjavani, Hossein (1343), Moadald al-Tavarikh, Tehran: Adabieh Publications, p.