بررسی لایة ایدئولوژیک سبک شعر حافظ با تأمل بر طنز (از منظر تحلیل گفتمان انتقادی)
محورهای موضوعی : متون زبان و ادبیات فارسی
1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، ایران.
کلید واژه:
چکیده مقاله :
موضوع طنز در شعر حافظ، بارها مورد بررسی و تحلیل پژوهشگران قرار گرفته است اما هدف این مقاله آن است که نشان دهد، شعر حافظ از جمله، متون گفتمانی است که حامل ایدئولوژی است و در مواضعی چون طنز، این ایدئولوژی پنهان، بیشتر آشکار می‌گردد. پرسش اساسی که پژوهش حاضر به آن می‌پردازد، این است که تقابل دال‌های مرکزی شعر حافظ چون رند و صوفی در قالب طنز، چگونه به کشف لایة ایدئولوژیک سبکِ شعر او کمک می‌کند؟ این مقاله، بر این فرض استوار است که میان کاربرد ساختار بلاغی طنز در شعر حافظ با گفتمان حاکم روزگار، رابطة مستقیمی وجود دارد. در این مقاله، پس از تأمل بر روی چیستی لایة ایدئولوژیک سبک و معرفی نظریة تحلیل گفتمان، به عنوان ابزار تحلیل ایدئولوژی در متن، نشان داده‌ایم که یکی از مواضعی که ایدئولوژی در کلام حافظ، به طور کامل نمود می‌یابد، موضع طنزهای اوست. سپس به باز نمود طنز در شعر حافظ پرداخته‌ایم و برآن بوده‌ایم که طنزهای حافظ، با دو شیوة ناسازگاری واژگانی و ناسازگاری گفتمانی خلق شده‌اند. در پایان، این مقاله به این نتیجه می‌رسد که طنزهای ایدئولوژیک حافظ، اقتداربخش و تقویت کنندة گفتمان آزاد منشی‌اند. این مقاله، به روش تحلیلی-توصیفی با استفاده از مطالعات کتابخانه‌ای به انجام رسیده است.
The issue of humor in Hafez's poem has been studied by the researchers ferequently but the purpose of this article is to show that Hafez's poetry is a discursive texts and carries an ideology and in positions like humor, this hidden ideology becomes more evident. The fundamental question that the present study deals with it, is that the contrast between the central slabs of Hafez's poetry like Rand and Sufi in the form of satire, how can help for discovering of the ideological layer of his poetry style ? This article is based on this assumption that there is a direct relation between the use of humor rhetorical structure in Hafez's poetry and the dominant discourse of the time. In this article, after hesitating on what ideological layer and the introduction of the theory of discourse analysis, as a tool for analyzing ideology in the text, we have shown that one of the positions where ideology is fully reflected in the words of Hafez is his humorous position. Then we are contemplating the humor position and its depiction in the Hafez's poem and we have shown that Hafez's humor was created by two methods of lexical incompatibility and discursive incompatibility. In the end, this article concludes the Hafez's ideological humor is authoritative and booster of free discourse. This paper has been done by analytical-descriptive method using library studies.
کتاب ها
آرین پور، یحیی (۱۳۷۹) از صبا تا نیما، ج ۲، چ هفتم، تهران: زوار.
اگیلتون، تری (1383) مارکسیسم و نقد ادبی، ترجمه اکبر معصوم بیگی، تهران: دیگر.
انوری، حسن (۱۳۶۸) یک قصه بیش نیست، ج اول، تهران: موسسه مطبوعاتی علمی.
اسلامی ندوشن، محمد علی (۱۳۸1) چهار سخنگوی وجدان ایران، تهران: قطره.
بشیریه، حسین (1381) دیباچه‌ای بر جامعه‌شناسی ایران، تهران: نشر نگاه.
پین، مایکل (1382 ) فرهنگ اندیشۀ انتقادی، ترجمه پیام یزدانجو، تهران: مرکز.
خرمشاهی، بهاءالدین (۱۳۷۱) حافظ نامه، ج 1، چ اوّل، تهران: سروش، علمی فرهنگی.
خرمشاهی، بهاءالدین (1382) حافظ حافظه ماست، تهران: قطره.
سلطانی، علی اصغر (1384) قدرت، گفتمان و زبان، تهران: نشر نی.
غنی، قاسم (1375) بحث در آثار و افکار و احوال حافظ، تهران: زوار.
فتوحی، محمود (1390) سبک شناسی نظریه ها، رویکردها و روش ها، تهران: سخن.
فرکلاف، نورمن (1387) تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمۀ فاطمه شایسته پیران و دیگران، تهران: وزارت فرهنگ ارشاد اسلامی، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.
مقدادی، بهرام (۱۳۷۸) فرهنگ اصطلاحات ادبی از افلاطون تا عصر حافظ، تهران: فکر روز.
مرتضوی، منوچهر (۱۳۷۰) مکتب حافظ، تبریز: ستوده.
مکاریک ،ایرنا ریما (1383) دانشنامۀ نظریه های ادبی معاصر، ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: آگه.
ون دایک، تئون (1382) مطالعاتی در تحلیل گفتمان از دستور متن تا گفتمان کاوی انتقادی، ترجمۀ گروه مترجمان، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها.
یارمحمدی، لطف اله(۱۳۸۳) گفتمان شناسی رایج و انتقادی، تهران: هرمس.
مقالات
آقاگل زاده، فردوس(۱۳۸۶) تحلیل گفتمان انتقادی و ادبیات، ادب پژوهشی، شمارۀ اول، بهار ۸۶، صص17-27.
انوری، حسن (1386)طنز حافظ، ماهنامه فردوسی، شمارۀ 53-52، صص20-22.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1384) طنز حافظ، ماهنامۀ حافظ، شمارۀ19، مهر84، صص39-42.
صادقزاده، محمود (1389 ) بررسی گونه‌ها و شیوه‌های طنزپردازی حافظ، فصلنامۀ تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادبیات فارسی، شماره 5، پاییز 89 ، صص75-114.
فاضلی، محمد (۱۳۸۳) گفتمان و تحلیل گفتمان انتقادی، پژوهشنامۀ علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه مازندران، سال چهارم، شمارۀ 14، صص81-107.
میرچناری، عبدالله (۱۳۸۴) طنز در شعر حافظ، مجلۀ شناخت، بهار و تابستان شمارۀ ۴۵ و ۴۶، صص39-52.
مهربانی، امین (1392) زیرساخت‌های الهیاتی طنز حافظ، کتاب ماه ادبیات، مرداد92 ، صص41-46.
یارمحمدی، لطف‌اله، مرتضی یمینی و لیلا قنبری (۱۳۸۹) مقایسۀ تحلیل انتقادی گفتمان داستان های کوتاه معاصر بزرگسالان و داستان های کوتاه معاصر نوجوانان، مجلۀ علمی پژوهشی مطالعات ادبیات کودک، سال اول، شمارۀ اول بهار و تابستان ۸۹، صص143-166.
پایان نامه ها
خلجی، عباس (۱۳۸۶) ناسازه های نظری و ناکامی های سیاسی گفتمان اصلاح‌طلبی، رساله دکتری، دانشگاه تهران.
منابع انگلیسی
Birch, D (1989) Literature and critical practice, London, Rout Ledge.
Fair clough, N ( 1995) Critical discourse Analysis, the critical study of Language, London. Longman
Holliday, M.A.K (1985) An Introduction to functional Grammar, Arnold, London
Holliday, M.A.K (1992) Discourse and social change, London, polity press in association with Black Well publishing ltd
Fawler, Rager (1996) Linguistic criticism, Oxford, Oxford university press.
Manheim, k (1971) the Idelogy and sociological interpretation of in tellectual phena, Newyork: oxpard university press.
_||_