معرفی و بررسی ویژگی های سبکی سه رساله از سید محمد نوربخش خراسانی

محورهای موضوعی : متون زبان و ادبیات فارسی

نرگس افروز ¹ , علی اصغر حلبی ² , احمد رنجبر ³

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران مرکز، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2 - استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد تهران مرکز، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
3 - استاد گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد تهران مرکز، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

تاریخ دریافت : 1399/02/20 تاریخ پذیرش : 1399/07/08 تاریخ انتشار : 1402/04/01

کلید واژه: ویژگی های سبکی, معراجیه, تلویحات, سید محمد نوربخش, فواید, نسخه های خطی,

چکیده مقاله :

نسخه های خطی معراجیه، تلویحات و فواید سه رساله از آثار منثور عرفانی تعلیمی دورۀ تیموری است که در قرن هشتم و نهم توسط سید محمد نوربخش خراسانی از صوفیان و عارفان این دوره به نگارش در آمده است. سبک نثر رساله های مذکور بیشتر نثر فنی است، چرا که نویسنده از تعداد بیشتر کلمات و ترکیبات عربی، آیات و احادیث، اطناب، آرایه های ادبی مثل سجع، موازنه، مراعات النظیر، اشتقاق، ترادف، واج آرایی، تضاد، تلمیح و تشبیه در این رسالات استفاده کرده است. وی در رسالۀ معراجیه، معراج پیامبر اکرم (ص) را به روش عرفانی تشریح کرده و معتقد است که پیامبر اکرم (ص) با جسد مثالی، در حالت غیبت به این سفر روحانی رفته و هر آنچه مشاهده کرده، همه صورت های مثالی بوده است. از این رساله ۱۱ نسخه در کتابخانه های ایران موجود است. رسالۀ تلویحات و فواید تک نسخه ای هستند. موضوع رسالۀ تلویحات مقام انبیاء و اولیاء، تفاوت ها و شباهت های نبی و ولی، اعتقادات غلط علمای ظاهر و عوام ا لناس دربارۀ انبیاء و اولیا، اثبات اوصاف بشری برای اولیای الله، خوارق عادت، ریاضت های جوکیان هندی، اهمیت مقام صحو و محبت در حق اولیای‌الله، رسالۀ فواید دربارۀ آثار گناه و ظلم، تهذیب نفس، توسل به اولیای الله، نقد عقاید افراطی اهل ظاهر دربارۀ تصرفات اولیای الله، صحت علم نجوم و تنزلات عالم غیب است. نویسنده در این پژوهش، به روش کتابخانه ای و تحلیلی توصیفی ضمن اشارۀ مختصر به زندگی سید محمد نوربخش خراسانی، نسخه های معراجیه، تلویحات و فواید را معرفی و ویژگی های رسم الخطی و سبکی این آثار را از لحاظ زبانی، بیانی و فکری بررسی کرده است.

چکیده انگلیسی:

The manuscripts of Me’rajiye, Talvihat and Favayed are three dissertations among the mystical and educational prose works of the Timurid period written by Mohammad Nourbakhsh. The prose style of the mentioned treatises is mostly technical since the author has employed more Arabic compounds , Ayas, haiths, literary devices such as rhyme, parallelism, derivations, synonyms, alliterations, paradoxes , allusion and similes. In the Meʼrajiye dissertation, the Miraj of the Holy Prophet (PBUH) was explained through a mystical method. Nourbakhsh Khorasani believed that holy prophet Mohammad travelled to Me’raj in an exemplary body. He also had observed everything in their exemplary shapes. There are 11 surviving copies of this manuscript preserved in the libraries of Iran. It is worth noting that Talvihat and Favayed are single-copy dissertations. The Talvihat concerns the position of prophets and, the differences and similarities between the Prophet and the saints, the erroneous beliefs of the superficial scholars and the common people about the prophets and the saints, unusual habits, the austerity of Indian yogis, the raising consciousness and love for the saints of God . The Favayed includes the influences of sin and oppression on humankind, the self-purification, appealing to the men of God, criticizing the extremist views of the superficial people on the boundaries of knowledge, facilities and possessions of the saints of God, the truth of astronomy and the descents of unseen world. Using a library, analytical and descriptive methods, this research briefly refers to the life of Seyyed Mohammad Nourbakhsh Khorasani and introduces the Me’rajiye, the Talvihat, and the Favayed dissertations. The stylistic characteristics of these works are also investigated in terms of language, expression, and thought.

منابع و مأخذ:

کتاب‌ها

انوشه، حسن (1376) فرهنگنامۀ ادبی فارسی: گزیده اصطلاحات، مضامین و موضوعات ادب فارسی، دانشنامة ادب فارسی (2)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.

بهار، محمد تقی (1337) سبک‌شناسی، جلد ۳، تهران: انتشارات امیرکبیر.

حلبی، علی اصغر (1377) مبانی عرفان و احوال عارفان، تهران: انتشارات اساطیر.

حلبی، علی اصغر (1386) تاریخ فلسفه در ایران و جهان اسلامی، تهران: اساطیر.

خزائلی، محمد (1379) شرح بوستان سعدی، تهران: انتشارات فخر رازی.

خطیبی، حسین (1366) فن نثر در ادب فارسی، تهران: انتشارات زوّار.

درایتی، مصطفی (1393) فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا)، جلد ۳۶ و ۳۰، تهران: سازمان اسناد و کتابخانة جمهوری اسلامی ایران.

درایتی، مصطفی (1393) فهرست‌وارة دست‌نوشت‌های ایران (دنا)، جلد ۷ و ۳، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه جمهوری اسلامی ایران.

شایگان، داریوش (1387) هانری کربن: آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی، ترجمۀ باقر پرهام، تهران: نشر و پژوهش فرزان روز.

شمیسا، سیروس (1379) سبک‌شناسی نثر، تهران: انتشارات میترا.

شوشتری، نورالله (1392) مجالس المومنین، تصحیح ابراهیم عرب‌پور و دیگران، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.

شیبی، کامل مصطفی (1396) تشیع و تصوف تا آغاز سدة دوازدهم هجری، ترجمة علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران: انتشارات امیرکبیر.

صدقیانلو، جعفر (1351) تحقیق در احوال و آثار سید محمد نوربخشی اویسی، بی‌جا: بی‌نا.

صفا، ذبیح الله (1383) تاریخ ادبیات در ایران، تهران: انتشارات فردوس.

عطار نیشابوری، محمد بن ابراهیم (1378) منطق‌الطیر، به کوشش صادق گوهرین، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

عطار نیشابوری، محمد بن ابراهیم (1385) دیوان عطار نیشابوری، به سعی و اهتمام پروین قائمی، تهران: نشر پیمان.

کربن، هانری (1395) تخیل خلاق در عرفان ابن عربی، ترجمۀ انشالله رحمتی، تهران: جامی.

مایل هروی، نجیب (1369) نقد و تصحیح متون، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.

مشرف، مریم (1389) جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، تهران: انتشارات سخن.

نسفی، عزیزالدین (1390) مجموعه رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، تصحیح و مقدمه ماریژان موله، تهران: انتشارات طهوری.

نوربخش خراسانی، سید محمد، معراجیه، نسخۀ خطی به شمارة ۱۵/ ۱۰۱۹۷، کتابخانة مجلس شورای اسلامی.

نوربخش خراسانی، سید محمد، معراجیه، نسخۀ خطی به شمارة ۱۹/۵۴۷، کتابخانة مجلس شورای اسلامی.

نوربخش خراسانی، سید محمد، تلویحات، نسخۀ خطی به شمارة ۷/۳۹۳۹، کتابخانة مجلس شورای اسلامی.

نوربخش خراسانی، سید محمد، فوائد، نسخۀ خطی به شماره ۸/۳۹۳۹، کتابخانة مجلس شورای اسلامی.

همایی، جلال‌الدین (1389) فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران: انتشارات اهورا.

مقالات الگار، حامد. (1391). نوربخشیه. ترجمۀ محمودرضا اسفندیار و جمشید جلالی شیجانی. اطلاعات حکمت و معرفت، 7(4)، 54-56.

جلالی شیجانی، جمشید. (1390). تأثیر آراء ابن‌عربی بر تفکر عرفانی سیدمحمد نوربخش. ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، 7(23)، 30-50. 20.1001.1.20084420.1390.7.23.2.2: dor

جلالی شیجانی، جمشید. (1394). خاتم الاولیا از دیدگاه ابن عربی و سید محمّد نوربخش. پژوهشنامه ادیان، 8(16)،1-31. 20.1001.1.20080476.1394.8.2.1.8: dor

حاجیان‌پور، حمید، حکیمی‌پور، اکبر. (1391). کارکردهای اجتماعی طریقت نوربخشیه از آغاز تا عصر صفوی. پژوهش‌نامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، 1(1)، 25-46.

رحیم‌پور، فروغ السادات، شکری، محمود. (1396). مراتب جسم انسان از نگاه صدرالمتالهین، قبسات، 22(83)، 211- 194.

مولوی، محمد شفیع. (1372). نوربخشیان. ترجمة سید محمد مهدی، معارف، 9(3)، 77-108.

Books

Anoushe, Hassan (1997) Dictionary of Persian literature: a selection of terms, themes and subjects of Persian literature, Dictionary of Persian literature (2), Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance, Printing and Publishing Organization.

Atar Neishabouri, Mohammad Bin Ibrahim (1999) Al-Tir Logic, by Sadegh Goharin, Tehran: Scientific and Cultural Publications.

Attar Neishabouri, Mohammad bin Ibrahim (2015) Attar Neishabouri's Diwan, by Parvin Qaemi, Tehran: Peyman Publishing House.

Bahar, Mohammad Taqi (2013) Stylistics, Volume 3, Tehran: Amirkabir Publications.

Draiti, Mustafa (2013) Catalog of Iranian Manuscripts (DANA), Volumes 7 and 3, Tehran: Documents and Library Organization of the Islamic Republic of Iran.

Draiti, Mustafa (2013) Indexes of Iranian Manuscripts (Fankha), Volumes 36 and 30, Tehran: Document and Library Organization of the Islamic Republic of Iran.

Halabi, Ali Asghar (1998) Fundamentals of Mysticism and The Mystical World, Tehran: Asatir Publications.

Halabi, Ali Asghar (2007) History of Philosophy in Iran and the Islamic World, Tehran: Asatir.

Homayi, Jalaluddin (2009) Rhetoric Techniques and Literary Industries, Tehran: Ahura Publications.

Karbon, Henry (2015) Creative Imagination in the Mysticism of Ibn Arabi, translated by Inshallah Rahmati, Tehran: Jami.

Khatibi, Hossein (1987) The Art of Prose in Persian Literature, Tehran: Zovar Publications.

Khazaeli, Mohammad (2000) Description of Saadi’s Bostan, Tehran: Fakhr Razi Publications.

Mile Heravi, Najib (1990) Criticism and Correction of Texts, Mashhad: Astan Quds Razavi Islamic Research Foundation.

Musharraf, Maryam (2010) Essays in Iranian Educational Literature, Tehran: Sokhon Publications.

Nasfi, Azizuddin (2011) A Collection of Letters Known as Kitab al-Insan al-Kamal, edited and introduced by Marijan Moleh, Tehran: Tahori Publications.

Nourbakhsh Khorasani, Seyyed Mohammad, Fawaid, manuscript number 8/3939, Islamic Council Library.

Nourbakhsh Khorasani, Seyyed Mohammad, Marajieh, manuscript number 15/10197, Library of the Islamic Council.

Nourbakhsh Khorasani, Seyyed Mohammad, Marajieh, manuscript number 547/19, Library of the Islamic Council.

Nourbakhsh Khorasani, Seyyed Mohammad, Talvihat, manuscript number 7/3939, Islamic Council Library.

Safa, Zabihullah (2004) History of Literature in Iran, Tehran: Ferdous Publications.

Sedghianlou, Jafar (1972) Research on the Status and Works of Seyyed Mohammad Nurbakhshi Owaisi, No place: No publisher.

Shamisa, Siros (2000) Prose stylistics, Tehran: Mitra Publications.

Shaygan, Dariush (2008) Henry Carbone: Horizons of Spiritual Thought in Iranian Islam, Trans. Baqir Parham, Tehran: Farzan Rooz Publishing and Research.

Shibi, Kamel Mustafa (2016) Shiism and Sufism until the beginning of the twelfth century, Trans. Alireza Zakavati Qaragozlu, Tehran: Amir Kabir Publications.

Shushtri, Nurullah (2012) Majlis al-Mu'minin, edited by Ibrahim Arabpour and others, Mashhad: Islamic Research Foundation.

Articles

Elgar, H. (2011). Illuminations.Trans. Mahmoudreza Esfandiar and Jamshid Jalali Shijani. Information on Wisdom and Knowledge, 7(4), 54-56.

Hajian Pour, H., Hakimi Pour, A. (2012). Social Functions Nurbakhshieh Path from Start to Safavid. Pažuheš-Nâme-ye Târix-e Ejtemâ’i va Eqtesâdi (Socio Economic History Studies), 1(1), 25-46.

Jalali Sheyjani, J. (2015). The Seal of Sainthood from the Points of View of Ibn cArabÊ and Siyyid MuÈammad Nårbaksh. Journal of Religious Studies, 8(16), 1-31. dor:20.1001.1.20080476.1394.8.2.1.8.

Jalali Shijani, J. (2011). The Influence of Ibn Arabī’s Thoughts on Seyyed Mohammad Noorbakhsh. Mytho-Mystic Literature, 7(23), 30-50. dor: 20.1001.1.200 84420.1390.7.23.2.2.

Molavi, Mohammad Shafi. (1993). Nurbakhshian Trans. Seyyed Mohammad Mahdi, Ma'arif, 9(3), 77-108.

Rahimpour, F, Shokri, M. (2017). The Levels of the Human Body from the perspective of Sadrul Matalhin, Qabasat, 22(83), 211-194.