بررسی انواع تشبیه در غزلیّات و قصاید حکیم نظامی گنجوی

محورهای موضوعی : فصلنامه بهارستان سخن

حسین اسماعیل‌لو ¹ (گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نقده، دانشگاه آزاد اسلامی، نقده، ایران.)

تاریخ دریافت : 1401/10/30 تاریخ پذیرش : 1402/02/07 تاریخ انتشار : 1402/06/22

کلید واژه: تشبیه, علم بیان, دیوان نظامی, مشبّه, مشبّهٌ‌به,

چکیده مقاله :

بین فنون بلاغت، فنّ تشبیه، بیشترین بسامد را از لحاظ تنوّع و کاربرد به خود اختصاص داده است. ابداع تشبیهات غیرتکراری و در عین حال خیال انگیز، در سبک آذربایجانی رونقی گسترده یافته، در دورة سبک عراقی به اوج خود رسیده است. با وجود این که حکیم نظامی گنجوی در خمسة خویش ، این فنّ را در حدّ اعلای آن به خدمت گرفته است؛ متأسّفانه به دلیل شهرت مثنوی‌های عاشقانة او، دیوان اشعارش شامل غزلیّات، قصاید، قطعات و رباعی‌ها؛ کمتر مورد اقبال قرار گرفته است و زیبایی‌های لفظی و معنایی آن، ناشناخته مانده اند. آنچه در این مقاله بدان پرداخته شده است واکاوی مهم‌ّترین رکن از ارکان فنون علم بیان یعنی فنّ تشبیه در دیوان نظامی است. مسألة اصلی این تحقیق، پاسخ به این سؤال است که آیا توفیقی که نظامی در مثنوی‌هایش یافته است در دیوان او نیز قابل مشاهده است؟ بدین منظور، تمام اشعار موجود در دیوان نظامی مطالعه شده، پس از استخراج تمام تشبیهات موجود در دیوان، برای هر یک از انواع تشبیهات موجود در فنّ تشبیه، توضیحات و مثال‌هایی از شواهد مستخرج ارایه شده است.

منابع و مأخذ:

1. ابوهلال حسن بن عبدالله سهل، عسگری، (1372)، معیار البلاغه، ترجمة محمّدجواد نصیری، تهران: دانشگاه تهران.


2. احمدنژاد، کامل، (1382)، معانی و بیان، تهران: زوّار.


3. امین پور، قیصر، (1386)، دستور زبان عشق، تهران: مروارید.


4. پورنامداریان، تقی، (1381)، سفر در مه، تهران: نگاه.


5. تاج الحلاوی، علی بن محمّد، (1383)، دقایق الشعر، به تصحیح و با حواشی و یادداشت‌های سیّد محمّدکاظم امام، تهران: دانشگاه تهران.


6. تجلیل، جلیل، (1385)، معانی و بیان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.


7. ثروتیان، منصور، (1383)، بیان در شعر فارسی، تهران: برگ.


8. جرجانی، عبدالقاهر،(1374)، اسرار البلاغه، ترجمة دکتر جلیل تجلیل، تهران: دانشگاه تهران.


9. حافظ شیرازی، شمس­الدّین محمّد، (1372)، دیوان حافظ، به تصحیح علّامه قزوینی و دکتر قاسم غنی، تهران: نوبهار.


10. خواجوی کرمانی، کمال­الدّین ابوالعطاء، (1369)، دیوان اشعار، به تصحیح احمد خوانساری، تهران: پاژنگ.


11. رنجبر، احمد، (1385)، بیان، تهران: اساطیر.


12. ساوجی، سلمان، (1371)، دیوان اشعار، به تصحیح و مقدّمة ابوالقاسم حالت، تهران: نشر «ما».


13. سپهری، سهراب، (1387)، هشت کتاب، تهران: طهوری.


14. سعدی شیرازی، مصلح­الدّین، (1383)، کلیّات سعدی، به کوشش دکتر مظاهر مصفّا، تهران: روزنه.


15. سنایی غزنوی، ابومجد مجدودبن‌آدم، (1374)، حدیقه الحقیقه، به تصحیح مدرّس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.


16. شفیعی کدکنی، محمّدرضا، (1385)، صور خیال در شعر فارسی، تهران: آگاه.


17. _______________ ، (1386)، آیینه­ای برای صداها، تهران: سخن،.


18. شمیسا، سیروس، (1381)، معانی و بیان، تهران: فردوس.


19. __________، (1383)، بیان، تهران: فردوس.


20. شهریار (بهجت تبریزی)، محمّدحسین، (1374)، دیوان شهریار، با مقدّمة جمعی از اساتید و نویسندگان، تهران: نگاه.


21. عرفان، حسن، (1384)،ترجمه و شرح جواهرالبلاغه، قم: بلاغت.


22. عروضی سمرقندی، ابوالحسن نظام الدّین، (1376)، چهارمقالة عروضی، انتخاب و شرح انزابی‌نژاد- قره بیگلو، تهران: جامی.


23. علوی مقدّم، محمّد و اشرف­زاده، رضا، (1376)، معانی و بیان، تهران: سمت.


24. فرغانی، سیف، (1364)، دیوان اشعار، به تصحیح دکتر ذبیح‌الله صفا، تهران: فردوس.


25. گرکانی، شمس­العلما، (1377)، ابدع­البدایع، به اهتمام حسین جعفری، با مقدّمة دکتر جلیل تجلیل، تبریز: احرار.


26. محبّتی، مهدی، (1390)، بدیع نو، تهران: سخن.


27. مولوی، جلال‌الدّین محمّد، (1383)، کلیّات دیوان شمس، بر اساس نسخه بدیع‌الزّمان فروزانفر، تهران: پژوهش.


28. _______________، (1388)، مثنوی معنوی، با مقدمّة استاد فروزانفر، تهران: راستین.


29. نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف، (1383)، کلیّات(پنج گنج)، به تصحیح و شرح حسن وحید دستگردی، تهران: طلایه.


30. _________، الیاس­بن­یوسف، (1380)، دیوان قصاید و غزلیّات، به کوشش استاد سعید نفیسی، تهران: فروغی.


31. وطواط، رشیدالدّین، (1362)، حدایق السحر فی دقایق الشعر، به تصحیح عبّاس اقبال، تهران: طهوری.


32. همایی، جلال­الدّین، (1370)، معانی و بیان، به کوشش ماهدخت همایی، تهران: هما.


33. ___________ ، (1371)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران: هما.