تحلیل تطبیقی روش‌شناسی معرفتی در حکمت متعالیه ملاصدرا و تفسیر المیزان
محورهای موضوعی : پژوهشهای معرفت شناختی
1 - هیئت علمی
کلید واژه: تعامل عقل و وحی, تفسیر المیزان, حکمت متعالیه, روش‌شناسی معرفتی, علامه طباطبایی, ملاصدرا.,
چکیده مقاله :
حکمت متعالیه ملاصدرا و تفسیر المیزان علامه طباطبایی، دو قله برجسته در تاریخ اندیشه اسلامی به شمار می‌روند که در آن‌ها تعامل میان عقل، وحی و برهان به اوج کمال خود رسیده است. این پژوهش با تمرکز بر این دو اثر بنیادین، به تحلیل تطبیقی روش‌شناسی معرفتی آن‌ها می‌پردازد. هدف اصلی، تبیین چگونگی تعامل عقل فلسفی (برهان) و معرفت وحیانی (قرآن) در ساختار استدلالی هر یک و شناسایی مبانی، ابزارها و غایات مشترک و متمایز آن‌هاست. برای نیل به این هدف، از روش تحقیق کیفی با رویکرد توصیفی-تحلیلی و تطبیقی استفاده شده که مبتنی بر تحلیل محتوای متون اصلی، به‌ویژه «الاسفار الاربعة» و «تفسیر المیزان» است. یافته‌ها نشان می‌دهد که هر دو اندیشمند در غایت نهایی یعنی اثبات اصول دین و تبیین نظام هماهنگ هستی اشتراک دارند. با این حال، روش‌شناسی‌ها از نقاط عزیمت متفاوتی برخوردارند: ملاصدرا در حکمت متعالیه، یک نظام فلسفی منسجم را بر پایه برهان عقلی بنا می‌کند و سپس به نحو مؤثری وحی و شهود را در آن ادغام می‌نماید؛ در مقابل، علامه طباطبایی در المیزان، از متن وحیانی قرآن آغاز کرده و با بهره‌گیری از روش تفسیری «قرآن به قرآن» و ابزارهای دقیق فلسفی و برهانی، به استخراج و تبیین معارف عمیق آن می‌پردازد. نقطه اوج این تعامل در الهام‌گیری ملاصدرا از آیات قرآن برای تکوین براهینی چون «برهان صدیقین» و استفاده نظام‌مند علامه از مبانی حکمت متعالیه برای تفسیر آیات پیچیده تجلی می‌یابد و از یک رابطه مکمل و دوسویه حکایت دارد.
Mulla Sadra's Transcendent Theosophy (*al-Hikmah al-Muta'aliyah*) and Allamah Tabataba'i's *Tafsir al-Mizan* represent two monumental achievements in Islamic intellectual history where the synthesis of reason, revelation, and demonstration (*burhan*) is perfected. This study presents a comparative analysis of their epistemological methodologies to elucidate how philosophical reason interacts with revealed knowledge in each framework, identifying their shared and distinct foundations and objectives. Employing a descriptive-analytical approach based on a content analysis of *al-Asfar al-Arba'ah* and *Tafsir al-Mizan*, the research finds that while both thinkers aim to demonstrate the principles of faith (*usul al-din*) and explain the harmonious order of existence, their methodologies have different starting points. Mulla Sadra builds a philosophical system on rational demonstration, into which he masterfully integrates revelation and intuition. In contrast, Allamah Tabataba'i begins with the Qur'anic text, using his exegetical method of 'interpreting the Qur'an by the Qur'an' alongside precise philosophical tools to extract its profound insights (*ma'arif*). This complementary relationship is exemplified by Sadra's use of Qur'anic inspiration for philosophical proofs like the *Burhan al-Siddiqin*, and Tabataba'i's systematic use of Sadrian principles to interpret complex verses, revealing a profound, reciprocal dynamic between philosophy and exegesis.
منابع و مآخذ
الف) منابع اصلی (متون بنیادین پژوهش)
1. قرآن کریم
2. طباطبایی، سید محمدحسین (۱۴۱۷ ق). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم. (۲۰ جلد).
3. طباطبایی، سید محمدحسین (۱۳۶۳). اصول فلسفه و روش رئالیسم. با حواشی مرتضی مطهری. قم: انتشارات اسلامی. (۵ جلد).
4. ملاصدرا، (صدرالمتألهین)، محمد بن ابراهیم (۱۳۸۰). الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة. تصحیح غلامرضا اعوانی. تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا. (۹ جلد).
5. ملاصدرا، (صدرالمتألهین)، محمد بن ابراهیم (۱۳۸۶). تفسیر القرآن الکریم. تصحیح محمد خواجوی. قم: انتشارات بیدار. (۷ جلد).
6. ملاصدرا، (صدرالمتألهین)، محمد بن ابراهیم (۱۳۷۸). الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة. با حواشی ملاهادی سبزواری، تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی. مشهد: مرکز نشر دانشگاهی.
ب) پژوهش‌ها و شروح (تحلیل حکمت متعالیه و ملاصدرا)
7. آشتیانی، سید جلال‌الدین (۱۳۷۸). هستی از نظر فلسفه و عرفان. قم: بوستان کتاب.
8. اعوانی، غلامرضا (۱۳۹۵). تأثیر قرآن بر نظام‌سازی فلسفی ملاصدرا. پژوهشهای فلسفی، سال ۱۰، شماره ۲۳، صص ۱۲۵-۱۴۶.
9. جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۷). منزلت عقل در هندسه معرفت دینی. تحقیق و تنظیم: احمد واعظی. قم: مرکز نشر اسراء، چاپ پنجم.
10. سلیمانی دره باغی، فاطمه (۱۳۹۸). مقایسه کارکردهای عقل از نگاه ملاصدرا با کارکردهای عقل در قرآن. حکمت معاصر، سال ۱۰، شماره ۲، صص ۱۶۵-۱۹۰.
11. مصباح یزدی، محمدتقی (۱۳۸۷). آموزش فلسفه. تهران: شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، چاپ نهم. (۲ جلد).
12. مطهری، مرتضی (۱۳۷۳). مجموعه آثار (بخش فلسفه و حکمت متعالیه). تهران: انتشارات صدرا، چاپ چهارم، ج۵ و ج۱۳.
13. Nasr, Seyyed Hossein (2006). Islamic Philosophy from Its Origin to the Present: Philosophy in the Land of Prophecy. Albany: State University of New York Press.
14. Rizvi, Sajjad H. (۲۰۰۷). Mulla Sadra and Metaphysics: Modulation of Being. London: Routledge.
ج) پژوهش‌ها و شروح (تحلیل تفسیر المیزان و علامه طباطبایی)
15. جوادی آملی، عبدالله (۱۳۹۲). قرآن در قرآن (تفسیر موضوعی قرآن کریم). قم: نشر اسراء.
16. سبحانی، جعفر (۱۳۹۴). عقلی‌گرایی در تفسیر قرآن (با تأکید بر آراء علامه طباطبایی). قم: موسسه امام صادق(ع).
17. طباطبایی، سید محمدحسین (۱۳۹۰). المیزان فی تفسیر القرآن (ترجمه فارسی). ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی. قم: جامعه مدرسین. (انتخاب مجلدات مرتبط).
18. مطهری، مرتضی (۱۳۸۹). آشنایی با قرآن (تفسیر سوره‌های حمد و بقره). تهران: انتشارات صدرا. (منبعی برای درک روش تفسیری متأثر از علامه).
19. یزدان‌پناه، سید یدالله (۱۳۹۱). مبانی و اصول عرفان نظری (با تکیه بر آراء علامه طباطبایی). قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
د) منابع عمومی و زمینه‌ای
20. ابن سینا، حسین بن عبدالله (۱۴۰۴ ق). الشفاء (الإلهیات). تحقیق: الأب قنواتی و سعید زاید. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
21. ابن‌رشد، محمد بن احمد (۱۹۹۹). فصل المقال فیما بین الحکمة و الشریعة من الاتصال. تحقیق: محمد عماره. بیروت: دار و مکتبة الهلال.
22. امین‌استرآبادی، محمد (۱۴۲۳). الفوائد المدنیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ اول.
23. بلاغی، محمدحسین(1394)، دیدگاه اخباریان در مورد کارکردهای مختلف عقل در مباحث دینی، فرهنگ پژوهش، ش94.
24. حائری یزدی، مهدی (۱۳۸۴). کاوش‌های عقل نظری. تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
25. ربانی گلپایگانی، علی (۱۳۸۶). عقاید استدلالی. قم: مرکز نشر هاجر، چاپ اول، ج۱.
26. سهروردی، شهاب‌الدین یحیی (۱۳۷۷). مجموعه مصنفات شیخ اشراق (جلد دوم: حکمة الاشراق). تصحیح و مقدمه: هانری کربن. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
27. غزالی، ابوحامد محمد (۱۹۶۱). تهافت الفلاسفة. تحقیق: سلیمان دنیا. قاهره: دارالمعارف.
28. فخوری، حنا (۱۳۷۷). تاریخ فلسفه در جهان اسلام. ترجمه: عبدالمحمد آیتی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
29. کربن، هانری (۱۳۹۱). تاریخ فلسفه اسلامی. ترجمه: جواد طباطبایی. تهران: انتشارات کویر.
30. کلینی، محمد بن یعقوب (۱۴۰۷). الکافی. تصحیح علی اکبر غفاری، تهران: دار الکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، ج۱.
31. مطهری، مرتضی (۱۳۷۲). عدل الهی. تهران: انتشارات صدرا.
32. معرفت، محمدهادی (۱۳۸۲). آموزش علوم قرآن. ترجمه: ابومحمد وکیلی، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ج۱.
33. نصر، سید حسین (۱۳۹۱). تاریخ فلسفه اسلامی. ترجمه: گروهی از مترجمان. تهران: انتشارات حکمت.
34. Adamson, Peter (2013). Interpreting Avicenna: Critical Essays. Cambridge: Cambridge University Press.
35. Fakhry, Majid (2004). A History of Islamic Philosophy. New York: Columbia University Press, 3rd ed.
36. Leaman, Oliver (2002). An Introduction to Classical Islamic Philosophy. Cambridge: Cambridge University Press, 2nd ed.