معماری اسلامی دارای اصول و مفاهیم ارزشمندی است که در بناهای دوره اسلامی و ایرانی بکار رفته است. یکی از این بناها حمام‌ها (فضاهای بهداشتی) می‌باشد. حمام‌های عمومی در طول دوران اسلامی از جمله عناصر مهم در شکل‌دهی و گسترش محلات و نمادی از آبادانی شهرها و روستاها و توان اقتصادی و پایگاه اجتماعی بانیان و نیز موقعیت آنها از وسعت و نفاست متفاوتی برخوردار بوده‌اند. شهر مذهبی و تاریخی اردبیل با قدمتی طولانی دارای گرمابه‌های تاریخی ارزشمند بوده که اصول معماری اسلامی در طراحی آن نمود پیدا کرده است. بنابراین هدف این پژوهش بررسی تحول فضایی و کالبدی حمام در معماری اسلامی ایران از صفویه تا قاجار در شهر اردبیل می‌باشد. روش تحقیق در این مقاله روشی تاریخی - تحلیلی است و روش گردآوری داده‌ها به صورت کتابخانه‌ای (متون تاریخی، اسناد، گزارش‌ها، آثار مکتوب و...) و میدانی می‌باشد. نتایج این تحقیق نشان داد که تحولات و تغییرات کالبد و فضای حمام‌های تاریخی تحت تاثیر عوامل مختلفی بوده‌اند؛ از جمله عوامل اقتصادی، عوامل حکومتی، عوامل زیبایی‌شناسی، شرایط جغرافیایی و محیطی و... . بعنوان مثال در حمام‌های عصر صفویه ساخت دهلیز و اهمیت به آن رایج نبوده، اما با گذشت زمان و در دوران قاجار ساخت دهلیز رایج بوده است که همین عامل باعث تغییرات در معماری حمام‌ها شده است. همچنین مساحت حمام‌ها در دوران صفویه نسبت به دوران قاجار بیشتر بوده به طوری که حمام ابراهیم آباد با مساحت (105126 مترمربع) بزرگترین حمام عصر صفویه و دوران‌های بعد از خود می‌باشد. معماری و تزئینات در حمام‌ها در دوران صفویه از رونق چشمگیری برخوردار بوده است؛ این مهم در حمام‌های آقانقی و ابراهیم آباد مشهود است. در شهر اردبیل (بخصوص در دوران قاجار) حمام‌های عمومی این فضای مهم کارکردی در جامعه، نه فقط محلی برای استحمام، بلکه مکانی برای استمرار روابط اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی بوده است. پرونده مقاله