تحلیل بن‌مایه‌های اسطوره‌ای داستان «شاه اسماعیل و گلزار» بر مبنای روانشناسی تحلیلی یونگ و الگوی «اسطورۀ یگانۀ» کمپبل

محورهای موضوعی : زبان، گویش ها و ادبیات آذری

عاتکه رسمی ¹ (استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان)
سکینه رسمی ² (دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تبریز)

تاریخ دریافت : 1399/02/11 تاریخ پذیرش : 1399/07/23 تاریخ انتشار : 1400/03/01

کلید واژه: اسطوره, یونگ, کهن‌الگو, کمپبل, عاشیق, شاه اسماعیل و گلزار,

چکیده مقاله :

داستان شاه‌اسماعیل و گلزار از مجموعۀ داستان‌های عاشیقلار و متأثّر از داستان شاه اسماعیل صفوی و یکی از مشهورترین داستان‌های آذربایجان است. قهرمان و اسبش قمردایی با سیب اسطوره‌ای و دعای درویش متولد می‌شوند. قهرمان به دور از آفتاب و مهتاب در دنیای تاریکی پرورش می‌یابد، امّا در سن نوجوانی، با قدم گذاشتن به دنیای روشنی به جهت استعداد فردیّت یافتن، به فردانیّت فراخوانده می‌شود.این داستان از جهت کهن‌الگویی و بن‌مایه‌های اساطیری بسیار غنی است و از این‌رو از یک سو با تمام مراحل سفر قهرمان ، جز امتناع از بازگشت مطابقت دارد، و از سوی دیگر با توجه به این ‌که ادبیات عامه، تجلّی‌گاه کهن‌‌الگوهاست، پنج کهن‌الگوی کلیدی روانشناسی تحلیلی یونگ؛ یعنی خود، آنیما، آنیموس، سایه و نقاب در آن کاملاً نمود دارد. این مقاله ضمن رده‌بندی عناصر داستان به شیوۀ آرنه -تومپسون به روش توصیفی- تحلیلی به نقد اسطوره‌ای و روانکاوی می‌پردازد.

چکیده انگلیسی:

The story of "Shah Ismail and Golzar" is one of the collections of "Ashiqlar" stories and is influenced by the story of Shah Ismail Safavi and one of the most famous stories of Azerbaijan. The hero and his horse "Qamardai" were born with the mythical apple and the prayer of the poor man. The hero grows up away from real life in a dark world, but in adolescence, he is called to individuality by stepping into a bright world in order to find the talent for individualism. This story is very rich in archetypes and mythological themes, and therefore corresponds to all stages of the hero's journey, except "refusal to return", and on the other hand, it has given that popular literature was a manifestation of archetypes, five key archetypes. Jung Analytical Psychology, that is, the self, the anima, the animus, the shadow and the mask fully reflected in it. This article analyzes mythology and psychoanalysis while classifying the elements of the story in the Arne-Thompson method in a descriptive-analytical way.

منابع و مأخذ:

1- احمدی، عمار.(1393). «بررسی انسان‌شناسی موسیقی‌ساز عاشیقی آذربایجان در حماسه‌خوانی و حماسه‌نوازی تاریخ مردم معاصر ایران از عصر صفویه تا معاصر»، نشریۀ نامۀ انسان‌شناسی، دورۀ 12، شمارۀ 20، صص 11- 30.

2- افتخاری، محمد. (1377). «بخوان به زخمۀ عشق، عاشیق»، نشریۀ آزما، شمارۀ 1، صص 34-37.

3- ال گرین، ویلفرد.(1370). راهنمای رویکردهای نقد ادبی، ترجمۀ زهرا میهن‌خواه، چاپ اول، تهران:انتشارات اطلاعات.

4- پارسادوست، منوچهر.(1375). شاه اسماعیل اول، پادشاهی با اثرهای دیرپای در ایران و ایرانی، چاپ اول، تهران: انتشارات شرکت سهامی.

5- پورداود، ابراهیم.(1377). یشت‌ها، جلد اول، تهران: اساطیر.

6- حسینی نثار، حسین.(1379). «ادبیات عاشقی را دریابیم»، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، شمارۀ 38، صص 62-67.

7- رسمی، عاتکه، سکینه رسمی.(1396). «بررسی تطبیقی منظومۀ لیلی و مجنون و داستان اصلی و کرم»، ادبیات نمایشی و هنرهای تجسمی، دورۀ 2، شمارۀ 5، صص 5- 19.

8- رسمی، عاتکه، سکینه رسمی.(1396). «بن‌مایه‌های داستان اصلی و کرم»، فصلنامه فرهنگ و ادبیات عامه، سال 5، شمارۀ 12، صص 41- 63.

9- رضی‌نژاد، محمد؛ رسولی، نادر؛ طوسی نصرآبادی، محمدرضا.(1396). «وزن در منظومۀ ترکی آذربایجانی اصلی و کرم»، نشریۀ ادبیات و زبان‌های محلی، شمارۀ پیاپی 15،صص 6-47.

10- رئیس‌نیا، رحیم.(1377). کوراوغلو در افسانه و تاریخ، چاپ سوم، تبریز: انتشارات نیل.

11- زرین‌کوب، عبدالحسین.(1378). آشنایی با نقد ادبی، چاپ پنجم، تهران: سخن.

12- ساعی، عاشیق حسین.(1396). تورک عاشیق داستانلاری، 2 جلد، چاپ اول، تبریز: آذر تورک با همکاری انتشارات نباتی.

13- سرکاراتی، بهمن. (1378). سایه‌های شکار شده، تهران: قطره.

14- سفیدگر شهانقی، حمید، (1380). «عاشیق کیست»، کتاب ماه هنر، شمارۀ 39-40، صص 92-93.

15- سیاسی، علی‌اکبر.(1379).نظریه‌های شخصیت یا مکاتب روانشناختی، تهران: دانشگاه تهران.

16- شولتز،دوان، سیدنی الن شولتز.(1370). تاریخ روانشناسی نوین، ترجمه علی اکبر سیف، تهران: رشد.

17- صبری، مریم. (1393). «عاشیق‌های آذربایجان در گذر تاریخ»، پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، دروۀ 4، شمار 1، صص 69-88.

18- عالم‌آرای شاه اسماعیل.(1384). به تصحیح اصغر منتظر صاحب، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

19- فوردهام، فریدا.(1374). مقدمه‌ای بر روان‌شناسی یونگ، ترجمۀ حسین یعقوب‌پور، تهران،‌: اوجا.

20- قاسمی حسینی گنابادی. (1387). شاه اسماعیل‌نامه، مقدمه و تصحیح و تحشیۀ جعفر شجاع کیهانی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

21- قاضی‌زاده، علی‌اکبر؛ عباس‌خانی، روح‌اله.(1382). «صدای عاشیقی، موسیقی عاشیقی»،مقام موسیقایی، شمارۀ 21، صص 52-56.

22- قائم‌زاده، محمد.(1389). افسانه‌های ایرانی، چاپ اول، تهران: هیرمند.

23- کمپبل، جوزف.(1396). قهرمان هزار چهره، چاپ هشتم، مشهد: نشر گل آفتاب.

24- کوپر،جی‌.سی.(1380). فرهنگ مصوّر نمادهای سنتی، ترجمۀ ملیحه کرباسیان، تهران: فرشاد.

25- کوپر، جی‌.سی.(1392). فرهنگ نمادهای آیینی، ترجمه رقیه بهزادی، تهران: نشرعلمی.

26- مارزلف، اولریش.(1389). طبقه‌بندی قصّه‌های ایرانی، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران:انتشارات صدا و سیمای جمهوری اسلامی (سروش).

26- محجوب، محمدجعفر.(1371). ادبیّات عامیانۀ ایران، تهران: کتاب مهناز

27- مورنو، آنتونیو. (1376). یونگ، خدایان و انسان مدرن، ترجمۀ داریوش مهرجویی، تهران، : مرکز.

28- ویشلقی، جمیل.(1386). «بررسی انواع شکل(فرم) اشعار عاشیق‌های آذربایجان»، نشریۀ فرهنگ مردم ایران، شمارۀ 10، صص 139- 164.

29- هدایت، صادق.(1356). نیرنگستان، چاپ دوم، تهران:جاویدان.

30- یاوری، حورا.(1370). روانکاوی و ادبیات (دو متن، دو انسان، دو جهان)، تهران:نشر تاریخ ایران.

31- یونگ، کارل گوستاو.(1381). انسان و سمبول‌هایش، ترجمۀ محمود سلطانیه، تهران:جامی.

32- یونگ، کارل گوستاو.(1385). روان‌شناسی ضمیر ناخودآگاه، ترجمۀ محمدعلی امیری، تهران:علمی و فرهنگی.