سنگ و کوه در اساطیر و «خسرو و شیرین» نظامی

محورهای موضوعی : زبان و ادبیات فارسی

معصومه محلوجی زاده ¹ , حمید رضا شایگانفر ² , مهرانگیز اوحدی ³

1 - گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1402/01/23 تاریخ پذیرش : 1402/04/19 تاریخ انتشار : 1402/02/01

کلید واژه: خسرو و شیرین, کهن‌الگو, اساطیر, کوه, سنگ,

چکیده مقاله :

کهن‌الکوی سنگ در ادب فارسی نماد نفوذناپذیری و سختی و کوه نماد پایداری و استقامت است. بن‌مایۀ چند وجهی سنگ، در فرهنگ و ادبیات هم جنبۀ مثبت دارد و هم جنبۀ منفی. هم باعث زایش است؛ هم عامل نابودی. این پژوهش با هدف بررسی کهن‌الگوی سنگ و کوه در اساطیر و در خسرو و شیرین نظامی و به شیوة توصیفی- تحلیلی به چگونگی کاربرد آن‌ها می‌پردازد. مثال‌هایی از خسرو و شیرین نظامی با بررسی ریشۀ اساطیری آن مطرح می‌گردد. ابزار اصلی گردآوری اطلاعات برگه‌نویسی از منابع کتابخانه‌ای است. در این پژوهش مشخص شد که بسامد استفاده از واژۀ سنگ و کوه در منظومة خسرو و شیرین زیاد است. در این داستان واژۀ سنگ کاربرد فراوان و کلیدی دارد؛ هم در ساخت آرایه‌های ادبی و هم در بخش‌های مختلف. بررسی و تحلیل نقش اسطوره‌ای قهرمانان اصلی این داستان نیز بدون در نظر گرفتن دو عنصر سنگ و کوه کامل نیست؛ تولد رازآمیز شبدیز، زندگی شیرین در بنایی از سنگ با دسیسۀ زنان قصر خسرو، سنگ تراشی فرهاد برای ایجاد جوی شیر و رساندن نوشیدنی مطلوب شیرین به او و کندن کوه در عشق شیرین از این موارد است که جنبة اساطیری دارد.

چکیده انگلیسی:

In Persian literature, the old rock is a symbol of impenetrability and hardness, and the mountain is a symbol of stability and endurance. The multifaceted nature of stone in culture and literature has both positive and negative aspects. It is also a factor of fertility and destruction. This research aims to investigate the archetype of stone and mountain in mythology and in Nizami's "Khosro and Shirin" in an analytical-descriptive way and how the word "stone" is used. In this regard, examples are presented by examining the mythological roots of "Khosro and Shirin" Nizami. The main tool for collecting information is to get files from library sources. In this research, it was found that the words "stone" and "mountain" are frequently used in military works, especially "Khosro and Shirin". In many places in this story, the word "stone" is used in several key ways, both in the construction of literary arrays and in different parts of the story. Shabdiz's mysterious birth, sweet life in a stone building with the intrigue of Khosrow's palace women, Farhad's stonework to create a milky stream and bring him the desired drink, and digging a mountain for sweet love are among the things. Highlights of this story, which has a mythological aspect. Examining the presence of the main characters of this story is not complete without considering the rock and the mountain.

منابع و مأخذ:

آموزگار، ژاله؛ تفضلی، احمد (1375). اسطورة زندگی زرتشت. چاپ سوم. تهران: نشر چشمه.

آرمسترانگ، کارن (1390). تاریخ مختصر اسطوره. ترجمۀ عباس مخبر. چاپ دوم. تهران: نشر مرکز.

احسانی اصطهباناتی، محمدامین (1398). نقد جامعه‌شناختی شخصیت‌های کلیدی «خسرو و شیرین» نظامی گنجوی. مطالعات زبان و ادبیات غنایی. 9 (33)، 24-9.

الیاده، میرچا (1372). رساله در تاریخ ادیان. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: انتشارات صدا و سیمای جمهوری اسلامی.

الیاده، میرچا (1378). اسطورة بازگشت جاودانه. ترجمۀ بهمن سرکاراتی. تهران: قطره.

الیاده، میرچا (1387). شمنیسم فنون کهن خلسه. ترجمۀ محمد کاظم مهاجری. قم: نشر ادیان.

الیاده، میرچا (1394). تاریخ اندیشه‌های دینی. ترجمۀ مانی صالحی‌علامه. جلد اول و دوم. تهران: نیلوفر.

اورتون، گری (1384). اسطوره‌های اینکا. ترجمۀ عباس مخبر. تهران: نشر مرکز.

ایمانیان نجف‌آبادی، ملیحه؛ حسامی کرمانی، منصور (1397). «طبیعت» تجلی مکان مقدس در نگارگری ایران بازتاب کهن الگوی ایرانی «زمین» و «کوه» در نگارگری ایران با کمک از آرای میرچا الیاده. نگره. 13 (47)، 145- 130.

بهار، مهرداد (1375). پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: نشر آگه.

پاریندر، جئوفری (1374). اساطیر آفریقای جنوب صحرا. ترجمة محمد حسین باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

پیگوت، ژولیت (1373). اساطیر ژاپن. ترجمۀ باجلان فرخی. تهران: گلشن.

پین‌سنت، جان (1380). شناخت اساطیر یونان. ترجمۀ باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

دهخدا، علی‌اکبر (1379). امثال و حکم. چاپ یازدهم. تهران: امیرکبیر.

رضی، هاشم (1382). زرتشت در گاثاها. تهران: سخن.

رضی، هاشم (1389). سوشیانت/سوشیانس، موعود مزدیسنان زرتشتی و حوادث آخر زمان. تهران: بهجت.

روزبهانی، رویا؛ موسوی‌لر، اشرف السادات (1398). کهن الگوی کوه در شعر استاد شهریار. مطالعات شهریار پژوهی. 5 (21-20)، 548 - 529.

سِرلو، خوان ادواردو (1392). فرهنگ نمادها. ترجمۀ مهرانگیز اوحدی. چاپ دوم. تهران: دستان.

سعدی، مصلح بن عبدالله (1379). کلیات سعدی. تصحیح بهاالدین خرمشاهی. تهران: دوستان.

شمیسا، سیروس (1387). فرهنگ اشارات. تهران، نشر میترا.

شمیسا، سیروس (1396). شاهِ‌نامه‌ها. تهران: انتشارات هرمس.

شوالیه، ژان؛ گربران، آلن (1382). فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضائلی. تهران: جیحون.

طغیانی، اسحاق؛ جعفری، طیبه (1388). رویکردی اساطیری و روان‌شناختی به تولد نمادین شبدیز خسرو و شیرین نظامی. بوستان ادب. 1 (1)، 134-119.

فریزر، جیمز جرج (1384). شاخۀ زرین، پژوهشی در جادو و دین. ترجمۀ کاظم فیروزمند. چاپ دوم. تهران: آگاه.

قرشی، امان‌الله (1380). آب و کوه در اساطیر هند و ایرانی. تهران: هرمس.

کارنوی، آلبرت جوزف (1383). اساطیر ایرانی. ترجمۀ احمد طباطبایی. چاپ دوم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

کریستی، آنتونی (1373). شناخت اساطیر چین. ترجمۀ باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

کمبل، جوزف (1394). تو، آن هستی. ترجمۀ مینا غرویان. تهران: نشر دوستان.

کمبل، جوزف (1395). زندگی در سایۀ اساطیر. ترجمۀ هادی شاهی. تهران: دوستان.

کمبل، جوزف (1398). سفر قهرمان. ترجمه عباس مخبر. تهران: نشر مرکز.

کمبل، جوزف (1400). الهه‌ها اسرار الوهیت زنانه. ترجمۀ عباس مخبر. تهران: نشر مرکز.

کوپر، جی. سی (1379). فرهنگ مصوّر نمادهای سنتی. ترجمۀ ملیحه کرباسیان. تهران: فرشاد.

گریمال، پیر (1391). فرهنگ اساطیر یونان و رم. ترجمۀ احمد بهمنش. دورۀ دو جلدی. تهران: دانشگاه تهران.

لوفر-دلاشو، مارگریت (1366). زبان رمزی قصه‌های پریوار. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: توس.

مصطفوی، علی‌اصغر (1369). اسطورۀ قربانی. تهران: بامداد.

مولوی، جلال‌الدین محمد (1391). کلیات شمس تبریزی. تهران: آدینۀ سبز.

نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف (1378). کلیات خمسة نظامی. مطابق نسخۀ دستگردی. به اهتمام پرویز بابایی. چاپ سوم. تهران: نگین.

نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف (1376). خسرو و شیرین. تصحیح برات زنجانی. تهران: دانشگاه تهران.

ورمازرن، مارتین (1387). آئین میترا. ترجمۀ بزرگ نادرزاد. تهران: چشمه.

ویسپرد (1381). ترجمه و حواشی ابراهیم پورداود. چاپ دوم. تهران: اساطیر.

هومر (1378). الف، اودیسه. ترجمۀ سعید نفیسی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

هومر (1378). ب، ایلیاد. ترجمۀ سعید نفیسی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

یسنا (2536). گزارش ابراهیم پورداود. به کوشش بهرام فره‌وشی. بخش دوم. چاپ دوم. تهران: دانشگاه تهران.

یشت‌ها (2536). تفسیر و تألیف ابراهیم پورداود. چاپ سوم. تهران: دانشگاه تهران.

یونگ، کارل‌گوستاو (1377). انسان و سمبول‌هایش. ترجمۀ محمود سلطانیه. تهران: جامی.