نوآوری‌های ادبی و بلاغی در منظومۀ عاشقانۀ «دول‌رانی و خضرخان» امیرخسرو دهلوی

محورهای موضوعی : زبان و ادبیات فارسی

مریم کارگر ¹ (دانشجوی دکتری، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد سیرجان، دانشگاه آزاد اسلامی، سیرجان، ایران.)
ماندانا منگلی ² (استادیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.)
آسیه ذبیح نیا عمران ³ (دانشیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، ایران.)

تاریخ دریافت : 1401/02/12 تاریخ پذیرش : 1401/06/11 تاریخ انتشار : 1401/08/01

کلید واژه: مثنوی, امیرخسرو, منظومۀ عاشقانه, دولرانی و خضرخان,

چکیده مقاله :

امیر خسرو دهلوی از عارفان و شاعران مشهور پارسی‌گوی هندوستان، در نیمۀ دوم قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری است. او مرید نظام اولیا (متوفی ۷۲۵ ه.ق) بود و تربیتی که از او یافت، در حوزۀ تصوف به او مقام و مرتبه‌ ویژه‌ای بخشید. منظومۀ عاشقانۀ ‌دُوَل‌رانی و ‌خَضِر‌خان در قالب مثنوی و به بحرهزج مثمن مقصور یا محذوف در 4519 بیت سروده شد. موضوع این مثنوی عاشقانه، در حکایت واقعی عشق خضر‌خان، پسر علاء‌الدیّن‌ محمّد‌شاه‌خلجی با دیول‌دی دختر راجه‌گجرات است. مقالۀ حاضر با روش توصیفی-تحلیلی به این پرسش اصلی پاسخ می‌دهد که با وجود تقلیدی بودن منظومۀ غنایی دولرانی و خضرخان از خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی گنجوی، برجسته‌ترین ابداعات و نوآوری‌های امیرخسرو در این اثر غنایی کدام است؟ براساس دستاورد تحقیق مهم‌ترین ابداعات امیرخسرو در این منظومۀ عاشقانه، کاربرد استعارات نو و تشبیهات تازه، هنجارشکنی در به‌کارگیری التزام بی‌بدیل، ده‌نامه نویسی عاشقانه و اجرای طرحواره قالب قصیده و غزل در قالب مثنوی دولرانی و خضرخان است.

چکیده انگلیسی:

Amir Khosrow Dehlavi is one of the famous Persian mystics and poets of India, in the second half of the seventh century and the early eighth century AH. He was a disciple of the saints (d. 725 AH) and the education he received from him gave him a special position in the field of Sufism. The love poem "Dawelrani and keZrkan " was composed in the form of Masnavi and Bahr-e-Hazj of Muthanm Maqsoor or Mahzouf in 4519 verses. The subject of this romantic Masnavi is in the true story of the love of Khidr Khan, the son of Alaa al-Din Muhammad Shah Shah Khalaji, with "Diwaldi", the daughter of Rajah Gujarat. The present article answers the main question with a descriptive-analytical method that despite the imitation of the lyrical system of Dolarani and Khezr Khan by Khosrow, Shirin, Lily and Majnoon Nezami Ganjavi, what are the most prominent innovations and innovations of Amir Khosrow in this work? According to the research, the most important innovations of Amir Khosrow in this lyrical system are the use of new metaphors and new similes, breaking the norm in using irreplaceable obligation, writing ten letters and executing the schema of ode and lyric in the form of Masnavi Dolarani and Khezr Khan.

منابع و مأخذ:

منابع

امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود (1988). دول‌رانی خضر خان. دهلی: اداره ادبیات.

امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود (1917). دول‌رانی خضرخان. (نسخه خطی با مقدمه‌ای به زبان اردو). دهلی: (بی نا).

امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود (1975). متن انتقادی دول‌رانی و خضرخان. به کوشش محمدوفا بقایوف. با مقدمه عبدالغنی میرزا یوف. تاجیکستان: دوشنبه.

باباصفری، علی اصغر (1392). فرهنگ داستان‌های عاشقانه در ادب فارسی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

براون، ادوارد (1351). تاریخ‌ ادبی ایران از سعدی تا جامی‌. ترجمه و حواشی علی‌اصغر حکمت. تهران‌: امیر‌کبیر.

بقایوف، محمد وفا (1957). داستان دول‌رانی و خضرخان. مجلۀ شرق سرخ. 2 (5-6)، 97-84.

تهرانی، آقابزرگ (1355). الذریعه الی تصانیف شیعه. نجف: دارالکتب العلمیه.

خراسانی، محبوبه؛ داودی مقدم، فریده (1390). تحلیل ده‌نامه ادب فارسی از دیدگاه انواع ادبی. متن پژوهی ادبی. 15 (50)، 36 -9.

دولتشاه سمرقندی، امیر(1386). تذکره‌ الشّعرا‌. مقدمه و توضیح فاطمه علاقه. تهران‌: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ذبیح نیاعمران، آسیه؛ کریمی نژاد، نجمه (1398). دلایل رویکرد امیرخسرو دهلوی در غزل به وقوع گویی و واسوخت سرایی. پژوهشنامه نقد ادبی و بلاغت. 8 (2)، 134-119.

ذبیح نیا عمران، آسیه (1400). علل رویکرد تعلیمی در منظومۀ دول‌رانی و خضرخان امیرخسرودهلوی. مطالعات شبه قاره. 13 (40)، 20-1. 

ذوالفقاری، حسن (1392). یکصد منظومۀ عاشقانه فارسی. تهران: نشرچرخ.

رازی، شمس قیس رازی (1360). المعجم فی معاییر اشعار العجم. به کوشش محمد قزوینی. تهران: کتاب‌فروشی زوار.

ریاض، محمد (1366). دیباچه دواوین امیرخسرو دهلوی. اسلام آباد: مجله دانش.

زرین‌کوب، عبد‌الحسین (1373). با کاروان حله. تهران‌: انتشارات علمی

شفیعیون، سعید (1389). سراپا یکی از انواع ادبی غریب فارسی. جستارهای ادبی. 43 (170)، 173-147.

شمیسا، سیروس (1381). انواع ادبی. تهران‌: فردوس.

صفا، ذبیح الله (1351). تاریخ ادبیات ایران. جلد سوم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

قاطعی هروی (1979). تذکره مجمع الشعرای جهانگیرشاهی. به تصحیح محمد سلیم اختر. کراچی: مؤسسه تحقیقات علوم آسیای میانه غربی.

کارگر، مریم؛ منگلی، ماندانا؛ ذبیح نیا عمران، آسیه (1399). بررسی رویکرد عرفانی امیرخسرو دهلوی در منظومۀ دولرانی و خضرخان براساس دیدگاه هوش معنوی رابرت ایمونز. عرفان اسلامی (ادیان و عرفان). 17 (66)، 792-173.

محمدصادقی، ریحانه (1395، آبان ماه). بررسی برخی از عناصر داستان در منظومۀ دولرانی و خضرخان امیرخسرو دهلوی. همایش ملی ادبیات غنایی. نجف آباد، گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد.

مجتبایی، فتح‌الله (1346). حافظ و خسرو. آینده. 11 (1-3)، 23.

مشار، خان بابا (1337). فهرست کتاب‌های چاپی فارسی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

مشایخ فریدونی، محمدحسین (1365). پیوستگی‌های اردو با فارسی دری. نشر دانش. 7 (34)، 17-4.

نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف (1351). کلیات خمسه. تهران: امیرکبیر.

همایی، جلال‌الدین (1367). فنون بلاعت و صناعات ادبی. تهران: مؤسسة نشر هما.

Amir Khosro Dehlavi, Kh.M. (1988). Dolrani Khizr Khan. Delhi: Department of Literature.

Amir Khosro Dehlavi, Kh.M. (1917)0. Dolrani Khizr Khan. (Manuscript with an introduction in Urdu). Delhi: (N.P.).

Amir Khosro Dehlavi, Kh.M. (1975). Critical Text of Dolrani Khizr Khan. Mohammadova Baghayov (Effo.). Abdul Ghani Mirza Yuf (Intro.). Tajikistan: Monday.

Babasafari, A. (2012). The Culture of Love Stories in Persian Literature. Tehran: Research Institute of Humanities and Cultural Studies.

Baghayof, M. (1957). The Story of Dolrani and Khizr Khan. Sharq Sork Magazine . 2 (5-6), 84-97.

Brown, E. (1972). Literary History from Saadi to Jami, Ali Asghar Hekmat (Trans.). Tehran: Amir Kabir.

Dolatshah Samarqandi, A. (2008). Tezkerat Al-Shaara, Fateme Asafal (Intro. & Expl.). Tehran: Institute of Humanities and Cultural Studies.

Homai, J. (1988). Art of Speech and Literary Industries. Tehran: Homa publishing institute.

Kargar, M.; Mangali, M. and Zabihnia Emran, A. (2019). An examination of the mystical approach of Amir Khosrow Dehlavi in the system of Davalrani and Khezr Khan based on the perspective of spiritual intelligence of Robert Emmons. Islamic Mysticism (Religions and Mysticism). 17 (66), 173-192.

Ghattari Heravi (1979). Tezker of the Jahangirshahi Poets’ Assembly. Muhammad Salim Akhtar (Ed.). Karachi: Middle West Asian Science Research Institute.

Khorasani, M. and Davoudi Moghadam, F. (2013). Analysis of ten letters of Persian literature from the perspective of literary types. Literary Research Text. 15 (50), 9-36.

Mashaikh Fereydoni, M. (1986). Connections of Urdu with Dari Farsi. Nasher Danesh. 7 (34), 4-17.

Mashar, Kh. (1958). List of Persian Printed Books. Tehran: Translation and Publishing Company.

Mohammad Sadeghi, R. (2015, November). Examination of some story elements in Dolarani and Khizr Khan Amir Khosrow Dehlavi’s system. National Conference of Lyrical Literature. Najafabad. Department of Persian Language and Literature. Islamic Azad University, Najafabad Branch.

Mojtabai, F. (1967). Hafiz and Khosrow. Indeh. 11 (1-3), 23.

Nizami Ganjavi, E-Ibn-Y. (1972). Khamsa. Tehran: Amir Kabir.

Riaz, M. (1987). Foreword to Amir Khosrow Dehlavi’s Dovain. Islamabad: Danesh Magazine.

Safa, Z. (1972). History of Iranian Literature. Vol. 3. Tehran: Tehran University Press.

Shafiyoun, S. (2010). Serapa, one of the strange Persian literary types. Literary Queries. 43 (170), 147-173

Shamisa, S. (2001). Literary Genres. Tehran: Ferdous.

Razi, Sh.Q. (1981). Al-Maajm fi Ma’Ayir Al-Shaar Al-Ajm. Mohammad Qazvini (Eff.). Tehran: Zovar Bookstore.

Tehrani, A. (1976). Al-Zariyah to the Works of Shia. Najaf: Dar al-Kitab al-Alamiya.

Zabihnia Emran, A. (2021). Reasons of educational approach in the system of Dolarani and Khizr Khan Amir Khosrow Dehlavi. Subcontinent Studies. 13 (40), 1-20

Zabihnia Emran, A. and Kariminejad. N. (2018). Reasons of Amir Khosrow Dehlavi’s approach to occurrence and Allegoricalism in Ghazal. Journal of Literary Criticism and Rhetoric. 8 (2), 119-134.

Zarin Koob, A. (1994). With the Caravan of Hella. Tehran: Scientific Publications.

Zulfiqari, H. (2012). One Hundred Persian Romantic Poems. Tehran: Nesharcherkh.