بررسی تطبیقی عشق و عقل در اشعار حافظ و آثار فارسی سهروردی

محورهای موضوعی : زبان و ادبیات فارسی

محمد جاوید صباغیان ¹ ( استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران )
ریحانه واعظ شهرستانی ² ( دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران. )

تاریخ دریافت : 1400/02/01 تاریخ پذیرش : 1400/05/07 تاریخ انتشار : 1401/02/01

کلید واژه: عشق, حافظ, سهروردی, عقل, تطبیق,

چکیده مقاله :

یکی از مهمترین مضمون‌های مشترک قابل مقایسه در اشعار حافظ و آثار فارسی شیخ اشراق، مفهوم عشق و عقل است. همان اندازه که سهروردی در جایگاه حکیم در تک تک رساله‌های فارسی خود به عقل پرداخته، در سراسر دیوان خواجۀ شیراز نیز سخن از عشق است و هر دو در آثار خود نظری نیز به مفهوم مقابل آن داشته‌اند. اگر سهروردی حکیمی است که دل هم در گرو عقل دارد و هم عشق، حافظ نیز شاعری اندیشمند است که از مقولۀ عقل غافل نمانده، همواره در اشعارش به نقد آن پرداخته است. در مجموعۀ آثار فارسی سهروردی تنها یک رساله به عشق اختصاص دارد، ولی به جرأت می‌توان گفت، وی حق مطلب را در مورد عشق ادا کرده، به مراحل و مراتب مختلف آن پرداخته و نقش و جایگاه عشق را در حکمت اشراقی به خوبی تبیین کرده است. پژوهش حاضر بیش از سایر رساله‌ها از رسالۀ فی الحقیقه العشق بهره برده است؛ چرا که بیشتر با اشعار حافظ قابل مقایسه و تطبیق است. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی و با ابزار کتابخانه‌ای انجام گرفته است. نتیجه این‌که از نظر شیخ اشراق عقل و عشق لازم و ملزوم یکدیگرند. عشق زادۀ عقل است و برای رسیدن به عقل کل که در نزدیک‌ترین فاصله با نورالانوار است، راهی به جز عشق وجود ندارد. از آن سو، حافظ به‌ندرت از عقل قدسی سخن می‌گوید و به جز ابیاتی چند، هر جا سخن از عقل می‌آورد، منظور او عقل جزئی است و در قیاس میان عقل و عشق آنچه برای او اصالت بیشتری دارد، عشق است. این دو متفکر، با وجود اختلاف نظرهایی، در بیان روشِ نائل شدن به حقیقت و در رجحان عشق بر عقل برای وصول به جمال و کمال مطلق با یکدیگر هم‌رأی و هم‌عقیده هستند.

چکیده انگلیسی:

One of the most comparable common themes in Hafez's poems and Sheikh Ishraq's Persian works is the concepts of love and wisdom. As much as Suhrawardi as a sage has dealt with wisdom in his Persian treatises, the whole Divan of Khajeh of Shiraz is full of love and both, in turn, had an opinion on the opposite meaning. If Suhrawardi is a sage who also depends on wisdom and love, Hafez is also a thoughtful poet who has not neglected the category of intellect and he has always criticized it in his poems. However, in Suhrawardi's collection of Persian works, only one treatise is dedicated to love. It is safe to say that he has completely explained about love and tells about it in different stages and levels and also the role and place of love in enlightened wisdom well. The authors have also used the treatise Fi Al-Haqiqah Al-Eshq (about truth of love) more than other treatises, because it is more comparable and compatible with Hafez's poems. A comparative study of Hafez and Suhrawardi's views on the categories of wisdom and love and discovering their place in cosmology and epistemology are the subject of this research. As a result according to Sheikh Ishraq, wisdom and love are necessary for each other. Love is the offspring of wisdom, and there is no other way than love to reach the whole intellect, which is closest to Nooralanvar. On the other hand, Hafiz seldom speaks of the sacred intellect, and except for a few verses, wherever he speaks of the intellect, he means partial intellect, and in comparison with intellect and love, what is most original to him is love. Despite their differences of opinion, these two thinkers are in agreement with each other in expressing the method of achieving Truth and in the preference of love over wisdom for achieving absolute beauty and perfection.

منابع و مأخذ:

1. 
   

   ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1380). دفتر عقل و آیت عشق. تهران: نشر نو.

   
   

   اسلامی، علی اصغر (1397، تیر ماه). پیوست یا گسست عقل و عشق در غزل حافظ. سومین همایش بین‌المللی ادبیات و زبانشناسی. دانشگاه علامه طباطبایی تهران.

   
   

   پورنامداریان، تقی (1390). عقل سرخ، شرح و تأویل داستان‌های رمزی سهروردی. تهران: سخن.

   
   

   جوادی زاویه، سیده فاطمه (1392). عقل و عشق از دیدگاه ابن‌سینا و سهروردی. (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه باقرالعلوم، قم. ایران.

   
   

   حافظ، خواجه شمس‌الدین محمد حافظ (۱۳۲۰). دیوان. به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی. تهران: سینا.

   
   

   خرمشاهی، بهاء‌الدین (1384). ذهن و زبان حافظ. تهران: ناهید.

   
   

   خرمشاهی، بهاء‌الدین (1389)، حافظ‌نامه، تهران: علمی و فرهنگی.

   
   

   رجائی بخارائی، احمدعلی، (1375). فرهنگ اشعار حافظ، تهران: علمی.

   
   

   رحیمی، کبری؛ رحیمی، سعدالله (1397، مرداد ماه). عقل و عشق در رسالۀ عقل سرخ شهاب الدین سهروردی. مجموعه مقالات دومین همایش علمی پژوهشی رهیافت‌های نوین در علوم انسانی ایران. ایلام.

   
   

   روزبه، محمدرضا؛ فلاحی‌نسب، محمد (1392، شهریورماه). تقابل عقل و عشق در اندیشۀ حافظ از منظر ساختگرایی. هشتمین همایش بین‌المللی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران. دانشگاه زنجان.

   
   

   سهروردی، شهاب‌الدین یحیی (1372). مجموعۀ مصنفات. ج. 3. تصحیح و مقدمۀ سید حسین نصر و مقدمه و تحلیل فرانسوی هانری کربن. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

   
   

   علی‌جولا، الهام؛ آشوری، هنگامه (1391). بررسی تطبیقی مفهوم عرفانی عشق در اندیشۀ عطار و سهروردی. نشریۀ زبان و ادب فارسی. 65 (226)، 54-24

   
   

   کمالی‌زاده، طاهره (1389). مبانی حکمی حسن و عشق در رسالۀ فی الحقیقۀ العشق سهروردی. جاویدان خرد. 1 (2)، 43-29.

   
   

   محمدنژاد، یوسف (1373). عقل و عشق در منظومه‌های برجستۀ عرفانی فارسی. (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه شهید چمران، اهواز. ایران.

   
   

   مرتضوی، منوچهر (1388). مکتب حافظ. تهران: توس.

   
   نصر، سید حسن (1394). سه حکیم مسلمان. ترجمۀ احمد آرام. تهران: امیرکبیر.

Alijoula, E.; Ashoori, H. (2010). A comparative study of the mystical concept of love in Attar and Suhrawardi's thought. Journal of Persian Language and Literature. 65 (226), 24-54.

Ebrahimi Dinani, Gh.H. (2001). Manuscript of Wisdom and the Sign of love. Tehran: New publications.

Hafez, Sh.-al-din M. (1995). Divan. Mohammad Qazvini and Qasem Ghani (Ed.). Tehran: Asatir publications.

Islami, A. (2017). Joining or breaking reason and love in Hafez's Sonnet. 3th International Conference of Persian Language and Linguestics. Allameh Tabatabaei University of Tehran.Javadi Zaviyeh, S.F. (2013). Wisdom and love from the perspective of Avicenna and Suhrawardi. (M.A. Thesis). Baqer al-Uloom University. Qom. Iran.

Kamalizadeh, T. (2010). The logic bases of beauty and love in Suhrawardi's manuscript on the genuineness of love. Javidan Kherad. 1 (2), 29-43.

Khorramshahi, B.-al-din (2005). The mind and language of Hafez. Tehran: Nahid publications.

Khorramshahi, B.-al-din (2010). Hafeznameh. Tehran: Scientific and Cultural publications.

Mohammadnezhad, J. (1994). Wisdom and love in the outstanding Persian Mystical Verse works. (M.A. Thesis). Shahid Chamran University. Ahvaz. Iran

Mortazavi, M. (2009). Hafez School. Tehran: Toos publications.

Nasr, S.H. (2015). Three wise Muslims. Ahmad Aram (Trans.). Tehran: Amir Kabir publications.

Pournamdarian, T. (2011). Red Wisdom: Description and interpretation of Suhrawardi's mysterious stories. Tehran: Sokhan publications.

Rahimi, K.; Rahimi, S. (2018). Wisdom and Love in Red Wisdom treatise by Shahab-al-din Suhrewardi. Article Collection of Second Scientific Conference on New Approaches in Iranian Humanities. Ilam.

Rajaei Bukharaei, A.A. (1996). Dictionary of Hafez Poetry. Tehran: Scientific publications.

Rouzbeh, M.R.; Fallahinasab, M. (2013). The opposition of reason and love in Hafez's thought from the perspective of constructivism. 8^th Conference of Persian Language and Literature Promotion Association of Iran. Zanjan University.

Suhrawardi, Sh.-al-din Y. (1993). Collection of Works. Vol. 3. Seyed Hossein Nasr (Ed.). Henry Corbin (Emend.). Tehran: Institute of Cultural Studies and Research.