تحیر و تداعی های آن در غزلیات بیدل دهلوی

محورهای موضوعی : زبان و ادبیات فارسی

منصوره بصیرپور ¹ (دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران.)
ایرج مهرکی ² (دانشیار زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران)

تاریخ دریافت : 1396/12/12 تاریخ پذیرش : 1397/06/15 تاریخ انتشار : 1397/11/15

کلید واژه: عرفان, تصویر, بیدل دهلوی, تداعی, تحیّر,

چکیده مقاله :

نوع عناصری که شاعر حول موتیف (Motif) یا بن‌مایه‌های تصویرساز فرامی‌خواند، تا صورت‌های ذهنی (Image) را ترسیم کند، بستگی به قدرت و وسعت خیال شاعر دارد. بیدل از جمله شاعرانی بود که توانست با قدرت خیال خویش، عناصری پیرامون بن‌مایه‌های تصویرساز فراخواند، که در ظاهر ارتباطی میان آن عناصر و تداعی‌ها وجود نداشت؛ ولی در قلمرو خیال شخصِ بیدل، سبب خلق تصویرهای بدیع می‌شد؛ تجربه‌هایی که بیدل از عرفان و تصوف داشت، زمینۀ تصویرهای دور از ذهن را فراهم ساخت؛ و شاعر را در عصری که یافتن مضامین و معانی بیگانه هنر محسوب می‌شد، یاری کرد. حیرت حالتی بود که از راه تصوف و تفکر در دل شاعر عارف درآمد و راه را برای خلق مضامین بدیع و تداعی‌های دور و غریب هموار کرد. چنین حالتی برای بیدل چنان ارزشمند بود که رمز دو جهان را در متحیّر شدن خلاصه‌ کرد. مقالۀ حاضر که با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای و به شیوۀ توصیفی- تحلیلی است، درصدد آن است تا با آوردن تداعی‌ها حول محورعنصر تصویرساز حیرت، صورت‌های ذهنی بیدل را در رابطه با این عنصر نشان دهد و خواننده را در یافتن معنایی واحد یاری کند.

منابع و مأخذ:

1. دهخدا، علی اکبر،(1377)، لغت نامه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم.

2. بیدل دهلوی، ابوالمعانی عبدالقادر، (1376) کلیات بیدل، تصحیح اکبر بهداروند، پرویز عباسی داکانی، تهران: نشر الهام، چاپ اول.

3. ــــــــــــــــــــــــــــــــ، (1392)، چهار عنصر، بازنوشته­ای از سیّد ضیاء الدین شفیعی، تهران: انتشارات بین المللی الهدی، چاپ اول.

4. رضازادۀ شفق، صادق، (1352)، تاریخ ادبیات ایران، تهران: انتشارات دانشگاه پهلوی، چاپ اول.

5. زرین کوب، عبدالحسین، (1374)، دفتر ایّام (مجموعه گفتارها، اندیشه­ها، جستجوها)، تهران: انتشارات علمی، چاپ سوم.

6. سجادی، سیّد جعفر، (1383)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: طهوری، چاپ هفتم.

7. سدارنگانی، هرومل، (2435)، پارسی گویان هند و سند، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

8. سعید، علی احمد (آدونیس)، (1380)، تصوف و سوررئالیسم، ترجمه حبیب الله عباسی، تهران: روزگار، چاپ اول.

9. سلجوقی، صلاح الدین، (1388)، نقد بیدل، کابل: عرفان، چاپ سوم.

10. شاهزاده، محمددارا شکوه (ترجمه از متن سانسکریت)، (1356)، اوپانیشاد، با مقدمه و حواشی به اهتمام تارا چند و سید محمد رضا جلالی نائینی، تهران: طهوری، چاپ دوم.

11. شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1384)، شاعر آینه­ها، تهران: آگه، چاپ ششم.

12. فتوحی، محمود، (1386)، بلاغت تصویر، تهران: سخن، چاپ اول.

13. کاظمی، محمد کاظم،(1393)، کلید در باز (رهیافت‌هایی در شعر بیدل)، تهران: سورۀ مهر، چاپ دوم.

14. گوهرین، سیّد صادق، (1376)، شرح اصطلاحات تصوّف، تهران: زوّار، چاپ دوم.

15. لودی، شیرعلی خان، (1377)، تذکرۀ مرآت الخیال، به اهتمام حمید حسنی و همکاری بهروز صفر زاده، تهران: روزنه، چاپ اول.

16. مظاهری، عبدالرضا، (1385)، شرح نقش الفصوص، قم: خورشید باران، چاپ اول.

17. موسوی، جمال،(1377)، «نخستین مراحل ورود اسلام به هند»، مجله مقالات و بررسی­ها(پژوهشکدۀ علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی، دفتر64، صص 115-131.