نقش خاندان‌های حکومتگر در دوره‌ ساسانیان با تکیه بر آثار باستان‌شناسی

محورهای موضوعی : باستان‌شناسی تاریخی

ایرج رجبی ¹ , شهرام جلیلیان ² , جواد سخا ³ , مهناز سرپیشگی ⁴

1 - گروه تاریخ، داشکده علوم انسانی ،دانشگاه ازاد اسلامی، ابهر
2 - گروه تاریخ، دانشگاه شهید چمران، اهواز،ایران
3 - گروه تاریخ، دانشگاه ازاد، ابهر،ایران
4 - گروه تاریخ، دانشگاه ازاد، ابهر،ایران

تاریخ دریافت : 1402/08/07 تاریخ پذیرش : 1402/09/15 تاریخ انتشار : 1403/04/31

کلید واژه: اسپاهبد, اسپندیاد, زیک, ساسان, سورن پهلو, کارن پهلو, مهران,

چکیده مقاله :

شاهنشاهی ساسانی نه تنها از نظر ساختار اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و دینی دارای ویژگی‌های منحصر به فردی بود، بلکه از لحاظ شرایط جغرافیایی و وسعت قلمرویش نیز برجسته بود. بر طبق گزارش‌های تاریخی، پس از سقوط اشکانیان و به قدرت رسیدن ساسانیان، تمام ساختار اجتماعی ـ سیاسی جامعه و نیز نظام خاندانی، به‌عنوان یکی از نمادهای اصلی تداوم قدرت خاندان‌های حکومتگر، به عصر ساسانی منتقل شد. طی دوران اشکانی و ساسانی، اداره تمام امور کشور در دست «هفت خاندان» بود. این خاندان‌ها به‌عنوان اصلی‌ترین پایه‌های حفظ، پایداری و استمرار حاکمیت سیاسی در ایران محسوب می‌شدند. حوزه نفوذ سیاسی این خاندان‌ها در دوران باستان بسیار گسترده و قابل توجه است، به نحوی که نه تنها در بسیاری از مواقع، عزل و نصب پادشاهان به دست آن‌ها انجام می¬شد، بلکه گاهی تشکیل حکومت نیز توسط این خاندان‌ها صورت می¬گرفت. پژوهش حاضر در صدد است، به بررسی نقش خاندان¬های حکومتگر در دوره¬ ساسانی بپردازد. آثار باستان‌شناسی و گزارش‌های تاریخی مبنای این مطالعه بوده است. تاکنون پژوهش جامع و مستقلی دربارة خاندان¬های حکومتگر، جایگاه اجتماعی ـ سیاسی و تأثیرات آن‌ها در تحولات دوره ساسانی انجام نشده است و لذا اطلاعات بسیار اندک و پراکنده‌ای دربارة آن‌ها و عملکردشان در دستگاه سیاسی ایران وجود دارد.

چکیده انگلیسی:

The Sassanid Empire not only had unique characteristics in terms of social, political, cultural, and religious structure but also in terms of geographical conditions and the extent of its territory. According to historical reports, after the fall of the Parthians and the coming to power of the Sassanids, the entire socio-political structure of the society as well as the clan system, as one of the main symbols of the continuation of the power of the Ruling Families, was transferred to the Sassanid period. During the Parthian and Sassanid eras, the administration of all the affairs of the country was in the hands of the "Seven Families". These dynasties were considered as the main foundations of maintaining, stability and continuity of political sovereignty in Iran. The sphere of political influence of these Families in ancient times is extensive and significant, in such a way that not only in many cases, the removal and installation of kings done by them, but sometimes the government was also formed by these Families. The present study aims to examine the role of ruling Families in the Sasanian period. Archaeological works and historical reports have been the basis of this study. So far, comprehensive and independent research has not been done about the Ruling Families, their socio-political position, and their effects on the developments of the Sassanid period, and therefore there is very little and scattered information about them and their performance in the political system of Iran.

منابع و مأخذ:

ابن اثیر، عزالدين ابی الحسن(1374). تاریخ کامل، جلد 2، ترجمه محمد حسین روحانی. تهران : اساطیر.
ابن اعثم کوفی، ابو محمد احمد. (1372). الفتوح، ترجمه محمد بن احمد مستوفی هروی، به تصحیح غلامرضا طباطبایی. تهران : انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
ابن بلخی. (1374). فارسنامه، تصحیح گاي لسترنج و رینولد آلن نیکلسن، توضیح و تحشیه از منصور رستگار فسایی. شیراز: بنیاد فارس شناسی، چاپ اول.
ابن مسکویه، احمد بن علی. (1369). تجارب الامم، جلد اول، ترجمه ی ابوالقاسم امامی. تهران: نشر سروش.
بلعمی، ابوعلی. (۱۳۷۸) تاریخ نامه طبری، جلد ۱-۲، مصحح محمد روشن. تهران: نشر سروش.
بویس، مری. (۱۳۹۱). زرتشتیان باورها و آداب دینی آنها، مترجم: عسکر بهرامی. تهران: انتشارات ققنوس.
بیانی، شیرین. (1384). تاریخ ایران باستان (2) از ورود آریایی‌ها به ایران تا پایان هخامنشیان. تهران.
بیانی، شیرین. (1383). شامگاه اشکانیان و بامداد ساسانیان. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
بیوار، ا.د. (۱۳۸۷). تاریخ سیاسی ایران در دوره اشکانیان، تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانی، جلد سوم، قسمت اول، پژوهش دانشگاه کمبریج، گردآورنده: احسان یارشاطر، ترجمه حسن انوشه. تهران: انتشارات امیر کبیر.
پروکوپیوس (۱۳۹2). جنگ‌های پارسیان ایران و روم، مترجم: محمد سعیدی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
پیگولوسکایا، ن.و. (۱۳۹۱). ایران و بیزانس در سده‌های ششم و هفتم میلادی، ترجمه کامبیز میربهاء. تهران: انتشارات ققنوس.
ثعالبی، ابو منصور محمد بن عبدالملک. (1328). شاهنامه ثعالبی، ترجمه محمود هدایت. تهران: وزرارت فرهنگ.
خالقی مطلق، جلال (۱۳۹۰). فردوسی و شاهنامه سرایی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
خواندمیر، غیاث الدین (۱۳۸۰). تاریخ حبيب السير، جلد اول. تهران: نشر خيام.
دریایی، تورج (1383). شاهنشاهی ساسانی، ترجمه مرتضی ثاقب فر. تهران: ققنوس.
دریایی، تورج (1391). ناگفته‌های امپراتوری ساسانیان، ترجمه آهنـگ حقـانی، محمـود فاضـلی بیرجندی. تهران: کتاب پارسه.
دیاکونوف، میخائیل میخائیلوویج (۱۳۹۰). تاریخ ایران باستان، ترجمه روحی ارباب. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
دینوری، احمدبن داود (۱۳71). اخبار الطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی. تهران: نشر نی.
رجبی، پرویز (1383). هزاره‌های گمشده، جلد پنجم. تهران: انتشارات توس.
رستگار فسائی، منصور (۱۳۸۸). فرهنگنامه¬ای شاهنامه. تهران: نشر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ریپکا، یان (۱۳۸۱). تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان تا قاجاریه، ترجمه عیسی شهابی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
زرین کوب، عبدالحسين (1377). تاریخ مردم ایران (۱) ایران قبل از اسلام. تهران: انتشارات امیر کبیر.
شوشتری (مهرین)، عباس (۱34۲). ایران نامه ( کارنامه ایرانیان). تهران: آسیا ، ج 4.
شهبازی، شاهپور (1389). تاریخ ساسانیان، ترجمه بخش ساسانیان از کتاب تاریخ طبری و مقایسه آن با تاریخ بلعمی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
طبری، محمد بن جریر (1352). تاریخ طبری، جلد دوم، مصحح: ابوالقاسم پاینده،ج2. تهران: بنیاد فرهنگ ایران، چاپ اول.
فرای. ریچاردنلسون (1383). تاریخ سیاسی ایران در دوره ساسانیان، تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانی، جلد سوم، قسمت اول. پژوهش دانشگاه کمبریج، گردآورنده: احسان یارشاطر، ترجمه حسن انوشه. تهران: انتشارات امیر کبیر.
فرای، ریچاردنلسون (1383). تاریخ باستانی ایران، ترجمه¬ مسعود رجب نیا. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
فرح، کاوه (۱۳۹۲). سواره نظام زبدهی ساسانی، ترجمه میثم علیئی. تهران: انتشارات امیر کبیر.
کریستن سن، آرتور (1378). ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی. تهران: انتشارات صدای معاصر.
کریمان، حسین (1354). ری باستان، ج1. تهران: دانشگاه ملی ایران چاپ دوم .
کسروی، احمد (۱۳۸۸). شهر یاران گمنام. تبریز: انتشارات آیرین.
کولسنیکف، الى ایوانوویچ (۱۳۸۹). ایران در آستانه سقوط ساسانیان. مترجم: محمدرفیق یحیایی. تهران: انتشارات کندو کاو.
لوکونین، ولادیمیر گریگووریویچ (۱۳۸4). ایران ساسانی، ترجمه ی عنایت الله رضا. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
محمود آبادی، سیداصغر (۱۳۹3). تاریخ ایران در عهد ساسانیان. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه.
مستوفی، حمدالله (۱۳۸۷). تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی. تهران: انتشارات امیر کبیر.
مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (۱۳65). التنبيه و الاشراف، مترجم ابو القاسم پاینده. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
مشکور، محمدجواد (۱۳۶۷). تاریخ سیاسی ساسانیان، ج 1، تهران« دنیای کتاب، چاپ دوم.
موله، م. (1356). ایران باستان، ترجمه ژاله آموزگار. تهران: دانشگاه تهران، چاپ اول.
مهرآبادی، میترا (1372). خاندان‌های حکومتگر، با مقدمه دکتر محمد جواد مشکور و دکتر احسان اشراقی. تهران: انتشارات فتحی.
میر احمدی، مریم (۱۳۹۰). تاریخ تحولات ایرانشناسی پژوهشی در تاریخ فرهنگ ایران در دوران باستان. تهران: انتشارات طهوری.
نصرالله زاده، سیروس (۱۳۸4). نام تبارشناسی ساسانیان از آغاز تا هرمز دوم. تهران: سازمان میراث و فرهنگی کشور.
نفیسی، سعید (۱۳۸4). تاریخ تمدن ایران ساسانی. تهران: انتشارات اساطیر.
نولدکه، تئودور (1388). تاریخ ایران و عربها (تاریخ طبری)، ترجمه عباس زریاب خویی. تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ورداسپی، ابوذر (1357). ایران در پویه تاریخ. تهران: انتشارات قلم،
ویسهوفر، یوزف (1393). ایران باستان، ترجمه مرتضی ثاقب فر. تهران: ققنوس.
هرتسفلد، ارنست (۱۳۸۱). ایران در شرق باستان، ترجمه همایون صنعتی زاده. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
یاقوت حموی، یاقوب بن عبدالله (۱۳۸3). معجم البلدان، ترجمه علی نقی منزوی. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور.
یعقوبی، احمد بن اسحاق (۱۳66). تاریخ یعقوبی، جلد ۱ و ۲، مترجم محمدابراهیم آیتی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.