بررسی و شناسایی باستان‌شناختی شهرستان درمیان، خراسان جنوبی

محورهای موضوعی : باستان‌شناسی اسلامی

محسن دانا ¹ (دکتری باستان‌شناسی، اداره کل موزه‌ها، معاونت میراث فرهنگی، وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، ایران.)
علی‌اصغر محمودی‌نسب ² (پژوهشگر آزاد)
حسین صدیقیان ³ (گروه باستان‌شناسی، دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران.)
میثم نیکزاد ⁴ (استادیار، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه هنر شیراز، شیراز، ایران.)

تاریخ دریافت : 1402/05/17 تاریخ پذیرش : 1402/07/03 تاریخ انتشار : 1402/11/01

کلید واژه: خراسان جنوبی, دوره اسلامی, بررسی باستان‌شناختی, دوره تاریخی, شهرستان درمیان, دوره پیش از تاریخی,

چکیده مقاله :

شرق ایران به ویژه خراسان جنوبی یکی از مناطقی است که تحقیقات باستان ‌شناسی محدودی در آن انجام شده است و با وجود داشتن آثار تاریخی فراوان، سیمای باستان‌شناسی آن ناشناخته باقی مانده است. شهرستان درمیان یکی از مناطق استان خراسان جنوبی است که نسبت به سایر شهرستان‌ های استان کمتر مورد مطالعه قرار گرفته است. این شهرستان در شرق استان قرار گرفته و هم‌ مرز با کشور افغانستان است. با توجه به بررسی باستان‌ شناسی که در سال ۱۳۹۴ و در سطح شهرستان صورت گرفت، تعداد ۲۱۳ اثر تاریخی در آن شناسایی شد. این آثار شامل محوطه‌ های تاریخی، مسجد، قلعه، برج، حمام، آرامگاه، آسیاب ، آسباد، حوض‌انبار، قبرستان، غار های تاریخی و سنگ‌ نگاره است که قدمت آن‌ها به دوره‌های پیش از تاریخ (هزاره سوم پ.م) تا دوران اسلامی متأخر (پهلوی) باز می‌ گردد. بیشترین تعداد این محوطه‌ ها مربوط به دوران اسلامی بوده و کهن‌ ترین آنها، محوطه شاه‌ولی، مربوط به هزاره سوم پ.م است. نظر به این که بسیاری از آثار تاریخی این شهرستان برای نخستین بار شناسایی شده بودند، ضرورت داشت که در پژوهشی مستقل به بررسی و تحلیل آن‌ها پرداخته شود. بدین سبب، هدف اصلی این پژوهش، بررسی و تحلیل آثار تاریخی شناسایی شدۀ شهرستان درمیان است. روش تحقیق در این پژوهش به صورت توصیفی و تحلیلی بوده که داده‌ های آن از طریق بررسی میدانی و مطالعات کتابخانه‌ ای جمع‌آوری شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که آثار تاریخی این شهرستان، نسبت به برخی از مناطق هم جوار از قدمت کمتری برخوردار است، اما عموماً با حوزه‌ های فرهنگی شمال شرقی و جنوب شرقی ایران ارتباطات نزدیکی داشته است. علاوه بر این، چنین مشخص شد که شهرستان درمیان در دو بازۀ زمانی دورۀ اشکانی و سده‌های میانی اسلامی از اهمیت و رونق زیادی در منطقه برخوردار بوده است.

چکیده انگلیسی:

East Iran, especially South Khorasan Province, is one of the regions of Iran in which limited archaeological activities have been carried out, and despite the many ancient monuments, its cultural material and archaeological sequence remain unknown. Darmian County in South Khorasan Province is one of the areas, where there has been less archaeological research than other counties in the province. This county is located in the east of the province, near the borders of Afghanistan. According to archaeological surveys conducted in Darmian County in 2014, 213 ancient sites were identified. The identified sites include archaeological sites, mosques, castles, towers, baths, tombs, mills and cisterns, reservoirs, cemeteries, caves, and petroglyphs, which date back to the prehistoric era (third millennium BC) to the late Islamic era (Pahlavi). The largest number of these sites is related to the Islamic era, and the earliest of them is the Shah Vali site, which dates back to the third millennium BC. The peak of prosperity and density of settlements in the region is related to the Islamic era, especially the 10th to 13th centuries AH.

منابع و مأخذ:

ابن اثیر، عزالدین علی (1371). تاریخ بزرگ اسلام و ایران. تهران: مؤسسه مطبوعات علمى‏.
اصلاح عربانى، ابراهيم‏ (1382). كتاب گيلان. تهران: ناشر گروه پژوهشگران ايران.
بشاش كنزق، رسول (1379). قرائت كتيبه‌هاي كال جنگال خوسف و ریشه نام‌های خوسف و بیرجند. مجله خراسان‌پژوهی،۲(5)، ۹۷-۱۱۰.
بشاش كنزق، رسول (1382). كتيبه‌اي تازه‌يافت‌ به خط پارتي در خوسف بيرجند. نامه پژوهشگاه ميراث فرهنگي، (5)، 56-53.
بشاش كنزق، رسول (1393). نگاهی انتقادی به مقاله کتیبه‌های بازخوانی‌شده سنگ‌نگاره لاخ‌مزار بیرجند توسط لیوشیتس. به کوشش: حسن هاشمی زرج‌آباد و محمدحسین قریشی، مجموعه مقالات برگزیده همایش ملی باستان‌شناسی ایران (دست‌آوردها، فرصت‌ها، آسیب‌ها). بیرجند: چهاردرخت، 76-60.
بی‌نام (1388). فرهنگ آبادی‌های کشور، خراسان جنوبی، شهرستان درمیان. تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، مدیریت اطلاعات جغرافیایی.
جوزجانی منهاج سراج، عثمان ابن محمد (1343). طبقات ناصری. به تصحیح عبدالحی حبیبی. انتشارات انجمن تاریخ افغانستان.
جوينى‏، علاءالدين عطاملك بن بهاءالدين محمد بن محمد (1387). تاريخ جهانگشاى جوينى، مصحح محمد بن عبدالوهاب قزوينى‏. تهران: انتشارات هرمس‏.
خوافی، شهاب الدین عبدالله (1370). جغرافیای تاریخی خراسان در تاریخ حافظ ابرو (قسمت ربع خراسان هرات). تصحیح غلامرضا ورهرام. تهران: انتشارات اطلاعات.
دانا، محسن، زعفرانلو، رقیه (1391). تعیین عرصه و حریم تپه دفت آباد، خراسان جنوبی. چکیده مقاله‌های یازدهمین گردهم‌آیی سالانه باستان‌شناسی ایران. تهران: پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، 184.
دانا، محسن، رافعی، رضا، محمودی‌نسب، علی‌اصغر، صدیقیان، حسین، نیکزاد، میثم (1400). قلعه اسرار: محوطه‌ای نویافته از عصر آهن جدید و هخامنشی در شرق ایران. به کوشش: میثم لباف خانیکی و همکاری محمدمهدی امینی قمی، خراسان نامک: مقالات باستان‌شناسی، تاریخ و معماری خراسان در نکوداشت مقام علمی رجبعلی لباف خانیکی. تهران: خانه اندیشمندان علوم انسانی، 230- 215.
دفتری، فرهاد (1383). تاریخ و عقاید اسماعیلیه. ترجمه فریدون بدره‌ای. تهران: انتشارات فرزان روز.
راوندى، مرتضى‏ (1382). تاريخ اجتماعى ايران. تهران: انتشارات نگاه‏.
رضایی، جمال (1381). بیرجندنامه: بیرجند در آغاز سده چهاردهم خورشیدی. به اهتمام محمود رفیعی. تهران: انتشارات هیرمند.
رضايي، جمال، کیا، صادق (1320). گزارش نوشته‌ها و پيكره‌هاي كال چنگال. مجله ايران كوده، (14)، 15-5.
سروش، محمدرضا، زعفرانلو، رقیه (1392). صوفیانه‌های خاموش- معرفی آثار در ارتباط با تصوف در خراسان جنوبی، اولین همایش ملی باستان‌شناسی. بیرجند: انتشارات چهار درخت.
سروش، محمدرضا، زعفرانلو، رقیه (1394). معرفی چله‌خانه‌های دستکند در شهرستان درمیان استان خراسان جنوبی، به کوشش مهناز اشرفی، مجموعه مقالات دومین همایش بین‌المللی معماری دستکند. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.
سروش، محمدرضا، زعفرانلو، رقیه (1394). از جفای دهر و از بیدادی اورنگ زیب: معرفی آرامگاه فرزند اورنگ زیب در شهرستان درمیان. دور اول سلسله نشست‌های فرهنگی تمدنی از ارگ هرات تا ارگ تبریز.
سروش، محمدرضا، یوسفی، صاحب (1393). محوطه رزه، شاهدی از استقرارهای هزاره سوم تا دوران تاریخی در خراسان جنوبی. چکیده مقاله‌های کوتاه دوازدهمین گردهم‌آیی سالانه باستان‌شناسی ایران. تهران: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، 273-271.
شاطری، مفید (1391). جغرافیای تاریخی و فرهنگی درخش، چاپ اول. مشهد: انتشارات پاپلی.
شاطری، مفید، رفیعی، مهدی، نجاتی، بهناز (1394). درمیان‌نامه، با اشاراتی به فورگ. بیرجند: انتشارات چهار درخت.
عنانی، بهرام (1391). گمانه‌زنی به منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم تپه حصارکهنه آواز، خراسان جنوبی. چکیده مقاله‌های یازدهمین گردهم‌آیی سالانه باستان‌شناسی ایران. تهران: پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، 343.
فرجامی، محمد (1390). سیستم و ابزار دفاعی در دژهای ایران اسلامی، مطالعه موردی: دژهای اسماعیلیه در منطقه قهستان. فصلنامه مطالعات فرهنگی، اجتماعی خراسان، 5 (3)، 107-139.
فرجامی، محمد (1395). معرفی چند قلعه اسماعیلیه در شهرستان درمیان (قلاع کل حسن صباح، مسلمانان و کافران گرسک) مرکز اسماعیلیان در قهستان. به کوشش محمدحسین قریشی. ارج‌نامه دکتر رفیعی (پزشک خادم فرهنگ). بیرجند: انتشارات رزقی، 305- 327.
فرقانی، محمدفاروق (1381). تاریخ اسماعیلیان قهستان. تهران: انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
لباف خانیکی، رجبعلی، بشاش، رسول (1373). سنگ‌نگاره لاخ‌مزار بیرجند. تهران: انتشارات معاونت معرفی و آموزش سازمان میراث فرهنگی کشور.
مؤلف مجهول (1361). حدود العالم من المشرق الي المغرب. به اهتمام منوچهر ستوده. تهران: انتشارات كتابخانه طهوري.
محمودی‌نسب، علی اصغر، موسوی حاجی، سیدرسول، تقوی، عابد (1400). معرفی و تحلیل معماری آرامگاه سلطان ابراهیم رضا (ع) درمیان و خوانش یادگار نوشته‌های تاریخی آن. مجله مطالعات باستان‌شناسی، 13(4)، 213-189.
مستوفی، حمدالله (1381). نزهة القلوب. به کوشش محمد دبیر سیاقی. قروین: انتشارات حدیث امروز.
مقدسی، محمد بن احمد (1361). أحسن التقاسيم، ترجمه على نقى منزوى. تهران: انتشارات شركت مؤلفان و مترجمان‏.
مکوندی، لیلا، دانا، محسن، رافعی، رضا (1400). چالش‌های گاهنگاری و کاربردی سفال‌های مهرشده، مطالعه موردی نمونه قلعه اسرار قهستان. مطالعات باستان‌شناسی پارسه، ۵(17)، ۹۵-۱۰۹.
نیکزاد، میثم، دانا، محسن، صدیقیان، حسین، محمودی‌نسب، علی اصغر، رخشانی، مرتضی (1396). شاه ولی: حلقه مفقود در باستان‌شناسی هزاره سوم ق.م در شرق ایران. چکیده مقالات همایش بین المللی باستان‌شناسان جوان. تهران: انتشارات پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.
ولادیمیرونا، استروبو لودمیلا، (1386). اسماعیلیان در ایران در سده‌های 5 تا 7 هجری. ترجمه دکتر پروین منزوی. تهران: نشر اشاره.
یوسفی، صاحب (1391 الف). گمانه‌زنی به منظور تعیین حریم تپه خرگوشی طبس مسینا، شهرستان درمیان، خراسان جنوبی. چکیده مقاله‌های یازدهمین گردهم‌آیی سالانه باستان‌شناسی ایران. تهران: پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، 484.
یوسفی، صاحب (1391 ب). گمانه‌زنی به منظور تعیین حریم تپه مبارزی طبس مسینا، شهرستان درمیان، خراسان جنوبی. چکیده مقاله‌های یازدهمین گردهم‌آیی سالانه باستان‌شناسی ایران. تهران: پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، 488.
Willey، Peter (2005). Eagle’s Nest: Ismaili Castles of Iran and Syria. London: I،B،Tauris Publishers.
Altheim, F (1958). The Inscription of Kal-i Jangāl. East and West, 9, 23-26.
Frye, R. N (1966). The Parthian Inscription of Kal-i Janggah. Anjoman Farhang Iran Bastan, 4 (1), 46-51.
Livshits, V. A. (2002). Parthian Joking. Manuscripta Orientalia, 8 (1), 27-35.