بررسی تحریم ربا به عنوان یکی از راه‌های مبارزه با فقر اقتصادی از منظر قرآن کریم

محورهای موضوعی : دستاوردهای نوین در حقوق عمومی

عبدالکریم گل گون ¹ , هرمز اسدی کوه باد ²

1 - دانشجوی دکترا، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران
2 - دانشیار ، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد رامهرمز، دانشگاه آزاد اسلامی، رامهرمز، ایران،(نویسنده مسئول): [e-mail]

تاریخ دریافت : 1402/10/06 تاریخ پذیرش : 1402/11/07 تاریخ انتشار : 1403/04/13

کلید واژه: فقر, عدالت, ربا, اقتصاد, قرآن کریم,

چکیده مقاله :

پدیده‌ی شوم فقر همواره آثار مخربی در اجتماع داشته و یکی از موانع عمده‌ی سعادت اجتماعات بشری است، قران کریم برای رفع این بلای اجتماعی راه‌هایی ارائه داده و با روش‌های سلبی و ایجابی به مقابله با آن پرداخته است، از یک سو ربا را تحریم و تکاثر ثروت را ممنوع، و از سوی دیگر با وضع تأسیس‌های مهم و تأثیرگذار اجتماعی، همچون، خمس، زکات، قرض، انفاق، وقف وتوصیه به کار و تلاش، برای رفع این بلای خانمان سوز، اهتمام ورزیده است. علی‌رغم این‌که همه مسلمانان نسبت به حرمت ربا در اسلام متفق هستند، اما تعریف دقیقی در میان مسلمین از ربا مورد اتفاق نیست. سابقاً غالب دانشمندان اسلامی همچون مسیحیان، انواع سود و منفعت بر روی پول را معادل ربا می‌دانستند، اما امروزه اکثر علمای اسلامی ربا را نه هر نوع سودی بلکه معادل سود ظالمانه و می‌دانند. موضوع پژوهش ایجاب می‌کند که در سطح ژرفانگر بررسی شود. از این رو؛ طرح تحقیق ژرفا نگرانه موضوع را به وسیله طرح مطالعه‌ی موردی از فن کتابخانه‌ای، به خاطر رجوع به قرآن کریم و تفاسیر معتبر و فن اسنادی، بررسی و به این نتیجه رسیده است که، تحریم ربا یکی از راه‌های مقابله با فقر و حمایت از فقراء است.

چکیده انگلیسی:

The ominous phenomenon of poverty has always had destructive effects on society and is one of the major obstacles to the happiness of human societies. The Holy Quran has provided ways to solve this social scourge and has dealt with it with negative and positive methods. On the one hand, banning usury and prohibiting the reproduction of wealth, and on the other hand, by establishing important and influential social institutions, such as khums, zakat, loans, endowment, endowment, and advice to work and effort, in order to solve this scourge of burning women. has taken care Despite the fact that all Muslims agree on the sanctity of riba in Islam, there is no exact definition of riba among Muslims. In the past, the majority of Islamic scholars, like Christians, considered all kinds of interest on money as equivalent to usury, but today, most Islamic scholars consider riba not just any kind of interest, but equivalent to cruel interest. The subject of the research requires to be investigated at a deep level. therefore; The in-depth research plan of the subject has been investigated by means of a case study plan of library technology, due to the reference to the Holy Quran and authentic interpretations and documentary technology, and it has come to the conclusion that banning riba is one of the ways to deal with Poverty and support for the poor.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم
ابراهیمی، محمد حسین (1374)، ربا و قرض در اسلام، اول، قم، مؤلف.
اردبیلی، احمد (1375)، زبده البیان فی احکام القرآن، اول، قم، سلمان فارسی.
بحرانی، سید هاشم (1389)، تفسیر البرهان، مترجمان: رضا ناظمیان ، علی گنجیان، صادق خورشا، اول، تهران، کتاب صبح.
حویزی، عبد علی ابن جمعه (1415 ق)، نورالثقلین، هاشم رسولی، اول، قم، اسماعیلیان.
خمینی، روح الله (۱۳۶۷ – ۱۳۷۰)، تحریر الوسیله، مترجم محمد باقر موسوی همدانی، اول، قم، دارالعلم.
شهید ثانی، زین الدین الجبعی العاملی (۱۳۶۷)، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، اول، قم، مکتبه آیه¬الله العظمی المرعشی النجفی.
صدر، سید موسی (1383)، مبارزه اسلام با فقر وگرسنگی، مترجمان: طیبی شبستری و محمود حکیمی، اول، قم ، جهان آراء.
طباطبایی، سید محمد حسین (۱۲۸۱ق – ۱۳۶۰ش)، المیزان فی تفسیر القرآن، مترجم: سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
طبرسی، ابوعلی علی الفضل بن الحسن (1378)، تفسیر مجمع البیان، تحیق علی کرمی، اول، تهران، فراهانی.
طوسى، ابوجعفر محمد بن حسن بن على بن حسن معروف به شيخ الطائفة (1387ق)، چاپ سوم، تهران، المكتبة المرتضوية لإحياء الآثار الجعفرية.
عاملی، شیخ حر (1412 ق)، وسائل الشیعه، اول، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی.
عیاشی سمرقندی، محمد بن مسعود (1380ق)، التفسیر، اول، ‌تهران، ‌المطبعة العلمية.
فاضل، مقداد بن عبدالله (1395)، کنزالعرفان فی فقه القرآن، ترجمه عقیقی بخشایشی، اول، تهران، کتاب عتیق.
قرائتی، محسن (1360)، تفسیر نور، هفدهم، تهران، مرکز فرهنگی درس¬هایی از قرآن.
قطب، سید ابراهیم حسین (1360)، مقابله اسلام با سرمایه داری، مترجم: سید محمد رادمنش، چهارم، تهران، بنیاد علوم اسلامی.
گالبریت، جان کنت (1360)، طبیعت فقر توده-ای، مترجم کورش زعیم، اول، تهران، هما.
مجلسی، محمد باقر (1412 ق)، بحارالانوار، دوم، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی.
محسنی، منوچهر(1370)، مقدمات جامعه شناسی، هشتم، تهران، حاذق.
مدیر شانه چی، کاظم (1380)، آیات الاحکام، دوم، تهران، سمت.
مطهری، مرتضی (1370)، مسأله ربا، سوم، تهران، صدرا.
مکارم شیرازی، ناصر (1376)، تفسیر نمونه، بیست و پنجم، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
مورلی، دیوید - هرمیدان لاول (1371)، نام من امروز است، مترجم: سعید پارسا، اول، تهران، اطلاعات.

متن کامل:



بررسی تحریم ربا به عنوان یکی از راه­های مبارزه با فقر اقتصادی از منظر قرآن کریم

 

 

 

 

 

چکیده:

 پدیده­ی شوم  فقر همواره آثار مخربی در اجتماع داشته و یکی از موانع عمده­ی سعادت اجتماعات بشری است، قران کریم برای رفع این بلای اجتماعی راه­هایی ارائه داده و با روش­های سلبی و ایجابی به مقابله با آن پرداخته است، از یک سو ربا را تحریم و تکاثر ثروت را ممنوع، و از سوی دیگر با وضع تأسیس­های مهم و تأثیرگذار اجتماعی، همچون، خمس، زکات، قرض، انفاق، وقف وتوصیه به کار و تلاش، برای رفع این بلای خانمان سوز، اهتمام ورزیده است. علی­رغم این­که همه مسلمانان نسبت به حرمت ربا در اسلام متفق هستند، اما تعریف دقیقی در میان مسلمین از ربا مورد اتفاق نیست. سابقاً غالب دانشمندان اسلامی همچون مسیحیان، انواع سود و منفعت بر روی پول را معادل ربا می‌دانستند، اما امروزه اکثر علمای اسلامی ربا را نه هر نوع سودی بلکه معادل سود ظالمانه و می‌دانند. موضوع پژوهش ایجاب می­کند که در سطح ژرفانگر بررسی شود. از این رو؛ طرح تحقیق ژرفا نگرانه موضوع را به وسیله طرح مطالعه­ی موردی از فن کتابخانه­ای، به خاطر رجوع به قرآن کریم و تفاسیر معتبر و فن اسنادی، بررسی و به این نتیجه رسیده است که، تحریم ربا  یکی از راه­های مقابله با فقر  و حمایت از فقراء است.

 

کلید واژه­ها: قرآن کریم، فقر، ربا، اقتصاد، عدالت.

 

 

 

 

مقدمه

قرآن کریم برای ایجاد حیات طیبه، تعالیم ویژه­ای مقرر کرده است. در این پژوهش، تحریم ربا به عنوان یکی از راهکارهای  قرآن کریم، برای مقابله با فقر بررسی می­شود. پایگاه تحقیقاتی در این مقاله، پایگاه اثباتی است و نویسنده بر آن است تا فرضیه­ی تحریم ربا را، به عنوان یکی از راه­های  پیش­گیری و رفع فقر، اثبات نماید، و از آنجا که فقر اقتصادی، یکی از علل و عوامل جرم و ناهنجاری­های اجتماعی و مانع عمده­ی سعادت بشری است، و پژوهش درباره­ی رفع این پدیده­ی شوم، در قرآن از اهمیت ویژه­ای برخوردار است، که قرآن  کریم چه راه­هایی برای مقابله با این  پدیده ارائه داده است؟؛ گرچه محققان عرصه­های گوناگون، پژوهش­های متعدد درباره­ی علل و عوامل  فقر و راه­های مقابله با آن انجام داده­اند و مفسران و فقیهان نیز هر کدام از منظر حیطه­ی پژوهشی خود به این مهم پرداخته­اند، ولی این پژوهش، از دیدگاه قرآنی به این امر می­پردازد. زیرا پدیده­ی شوم فقر، زندگی فردی و اجتماعی را تحت تأثیر قرار داده و عواقب ویرانگری دارد و با توجه به تأثیر مخرب آن، فکر و جسم و هستی آدمیان را نشانه می­رود، از سویی دیگر، بیش از یک میلیارد از مردم جهان در فقر مطلق بسر می­برند و سالانه کودکان زیادی در جهان سوم از گرسنگی می­میرند و با توجه به اهداف عالیه قرآن کریم، برای رسیدن به قله­ی منیع صلاح و فلاح، یافتن راهکارهای وحیانی در این باره حائز اهمیت است. 

قرآن کریم کتاب انسان سازی است، و بر پایه­ی فطرت و نیازهای فطری انسان و با توجه به نیازهای روحی و جسمی آدمی و ابعاد و جوانب زندگی بشری، احکام گوناگونی را مقرر داشته است. خلقت جهان را برای آسایش انسان و زمینه­ی رشد و شکوفایی او معرفی کرده و ثروت، خیر و آسایش و رفاه را حق طبیعی آدمیان می­داند، و با همان شدتی که با کفر مبارزه می­کند، با فقر نیز مبارزه می­نماید. از این رو؛ با عوامل و نهادهای اجتماعی که در این مسیر، مانع این هدف متعالی شده است، به شدت مقابله نموده و به شیوه­های گوناگون به ابطال و تحریم آنها پرداخته است و نهادهای مقابل فقرزایی را  تأسیس و تشریع نموده است.

1-شیوه­های مقابله با فقر در قرآن کریم

قرآن کریم برای رهایی از فقر و ناداری، از دو شیوه­ی سلبی- تحریمی و شیوه­ی ایجابی ارائه طریق کرده است:

یکی از راه­های مقابله با ثروت اندوزی و فقر، تحریم ربا است. ربا از نظر اصطلاحیف افزونی بر رأس مال است در دو جنس همگون، که وزنی یا پیمانه­ای است. (فاضل مقداد، 1395: 36)، به معامله ربوی به جهت زیادی، ربوی می­گویند. همان­گونه که اگر کسی پنجاه مَن گندم را به هفتاد مَن گندم معاوضه کند، به چنین معاوضه­ای، ربوی گویند. ربا بر دو گونه است: ربای قرضی و ربای معامله­ای. در ربای قرضی، پول یا کالایی به دیگری قرض داده می­شود تا این­که پس از پایان مدت، بیشتر از آنچه داده است، پس بگیرد. ربای معاملی، فروش یکی از دو جنس مثل هم، با زیادتی، در صورتی که مکیل و یا موزون باشند، که هر دو حرام­اند. ( شهیدثانی، 1367: 38 )

1-1- ربا و تشدید فقر

 افراد معمولاً، یا هنگام تنگدستی و برای رفع مایحتاج روزمره­ی زندگی خود مجبور به گرفتن جنس یا عین و معامله ربوی شده، یا جهت توسعه زندگی و فعالیت و رشد اقتصادی به این امر تن می­دهند،که در هر صورت، با پرداخت مبالغ افزون بر اصل سرمایه، به او  فشار اقتصادی را تحمیل می­نماید. از آنجا که در جامعه­ی انسانی، بر اساس علل و عوامل عدیده، برخی از برآورد نیازهای ضروری مادی زندگی ناتوان بوده و با پرداخت سودهای کلان، مبلغی را برای رفع نیازهای ضروری خود به ربا دهندگان  پرداخت می­کنند، چنین افرادی، اغلب از پرداخت اصل سرمایه به طلبکار عاجز بوده و تن به سودهای تزایدی می­دهند و هرچه از زمان اخذ اصل سرمایه بگذرد، بر میزان بدهی ربا گیرنده افزوده می­شود و نسل اندر نسل مدیون  بوده، فقر میان فرزندان آنان  دست به دست شده و از رفاه و آسایش محروم می­شوند. از سوی دیگر؛ آنان هم که جهت توسعه­ی زندگی و رشد اقتصادی، اقدام به گرفتن ربا می­کنند نیز، حاصل دسترنج­شان نصیب دیگری می­شود و از این رو، فقیر، فقیرتر و غنی، غنی­تر شده و جامعه دچار رکود اخلاقی و اقتصادی می­شود و در نتیجه، در چنین جامعه­ای، عدالت پایمال می­گردد. پژوهش­گری در این باره می­گوید:  «جامعه­ای که در آن نظام ربوی رواج و شایع گشته، خواه ناخواه، عدالت پایمال می­شود. چون عدالت اقتضاء دارد که ربا نباشد. زیرا ربا «اکل مال بالباطل» است و آثار ظلم اجتماعی، در زندگی ناهماهنگی به وجود می­آورد و امکانات و سرمایه را یکجا جمع می­کند و به دنبال آن، سیاست هم در آن متمایل به پول­دار می­گردد. این آثار اقتصادی، آثار سیاسی هم به همراه دارد. در آن صورت، ظلم اقتصادی و سیاسی جامعه، مظلوم را پایمال می­کند. چون ربا دهنده روز به روز فقیرتر و ربا خورنده ثروتمندتر خواهد شد».(ابراهیمی، 1374: 92)

اگر چه فاصله­ی طبقاتی، علل و عوامل گوناگونی دارد، ولی ربا یکی از مهم­ترین آنهاست، از این رو؛ قرآن کریم به شدت با آن به مقابله پرداخته است. کلمه ربا در قرآن کریم پنج بار آمده است:

1-1-1- آیه 275 سوره بقره: «کسانی که ربا می­خورند (در قیامت) برنمی­خیزند مگر مانند کسی که بر اثر تماس شیطان دیوانه شده (و نمی­تواند تعادل خود را حفظ کند، گاهی زمین می­خورد و گاهی بپا می­خیزد) این، به­خاطر آن است که گفتند: «داد و ستد هم مانند رباست (و تفاوتی میان آن دو نیست) در حالی که خدا، بیع را حلال کرده و ربا را حرام، و اگر کسی اندرز الهی به او برسد، و از (رباخواری) خودداری کند، سودهایی که در سابق (قبل از نزول حکم تحریم) به دست آورده، مال اوست و کار او به خدا واگذار می­شود، اما کسانی که بازگردند (و بار دیگر مرتکب این گناه شوند) اهل آتشند و همیشه در آن می­مانند». فاضل مقداد در ذیل این آیه­ی شریفه آورده است: "ربا، یکی از گناهان کبیره است، چون درآخرآیه، وعده­ی آتش در مقابل آن داده شده است، و در روایتی از امام صادق علیه السلام  آمده است: «یک درهم ربا، پیش خدا بزرگ­تر از هفتاد بار زنا با محارم در بیت الله الحرام است.» و باز فرموده است: «خداوند تحریم ربا را تشدید نمود تا مردم از پذیرفتن قرض، امتناع نورزند.» و رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم در مورد ربا پنج گروه را مورد لعن قرار داده: «خورنده ربا، موکل آن دو، شاهد بر معامله آن، و نویسنده­ی آن»."(فاضل مقداد، 1395: 477)

یکی از پژوهش­گران در ذیل آیه­ی مذکور می­گوید: «به موجب این آیه ربا خوار در حکم مصروعان و دیوانگان است، زیرا شخص عاقل، مهذّب و در مقام توسعه­ی تجارت و تهیه­ی رفاه اجتماعی است و همواره خواهان آن است که با کَدّ یمین و عرق جبین تحصیل معیشت کند و زندگانی­اش مایه­ی خیر و برکت برای اجتماع باشد. در محشر هم این قبیل مردم در حالت صرع، محشور خواهند شد. در پایان آیه، ربا خوار بسیار ناسپاس و گنه­کار معرفی شده است، چه ناسپاسی­ای از این بیشتر که به جای همدردی با مسکینان و مواسات با فقیران و نیازمندان با استقراض، آن­ها را با پرداخت سود­های سنگین از پای درآورد و بر فقر آنان می­افزاید، یا چه گناهی از این بالاتر که رباخواران، وجود خود را در جامعه مانند انگلی سازند و از دسترنج دیگران بهره­مند شوند»؛ (خزائلی، 1353: 253)؛ تحریم ربا پیش از نزول این آیه، در آیه 130 سوره آل عمران تشریع شده بود و اینجا تأکیدی بر حرمت آن حکم، و تشدیدی بر رباخواری است. البته پیش از نزول سوره شریفه آل عمران، سوره روم، که سوره­ای مکی است، نازل شده بود، و در آنجا به نتیجه­ی عکس ربا خواری، یعنی عدم افزایش ثروت به گونه خبری یادآوری شده است، از این رو؛ دانسته می­شود که این کار، از همان بدو بعثت، مذموم و ناپسند قلمداد شده است. ولی در سوره آل عمران به صراحت تحریم شد. علاوه برآن، حرمت ربا  بر اساس حکایت قرآن کریم در یهود نیز شناخته شده بود (واخذهم الربوا وقد نهوا عنه)، نساء/161. علامه طباطبایی (ره) دراین باره            می­فرماید: خداوند سبحان، شدتی که در این آیات درباره ربا خواری به کار برده، درباره­ی هیچ یک از فروعات دین بکار نگرفته است.(طباطبایی، 1360: 628) و با تحلیلی جامعه شناسانه، نتیجه آن را از پیش­گویی­های قرآن کریم در زندگی اجتماعی و سیاسی معرفی کرده و می­فرماید: "ربا خواران به جمع کردن اموال و انباشتن ثروت پرداختند و در راه به دست آوردن جاه و مقام، با یکدیگر مسابقه گذاشتند و همین باعث به راه افتادن جنگ­های جهانی شد، جمعیت دنیا به دو دسته تقسیم گردیده و روبروی هم ایستادند، یک طرف ثروتمندان مرفه و طرف دیگر استثمار شدگان بدبختی که همه چیزشان به غارت رفته بود، و این جنگ­های جهانی، بلایی شد که کوه­ها را ازجا می­کند و زلزله در زمین می­افکند، انسانیت را تهدید و به فنا برد و دنیا را به ویرانه­ای تبدیل نمود."(طباطبایی، 1360: 629)

قرآن کریم با توجه به رواج گسترده­ی ربا خواری در مکه و مدینه، این­گونه به مبارزه­ای جدی با این پدیده اجتماعی، که موجب فاصله طبقاتی بوده است، اهتمام ورزیده است، با تشبیهی بلیغ، ربا خواران را به مصروع و دیوانه تشبیه نموده است، آنسان که تعادل در راه رفتن را از دست داده است، گرچه بیشتر مفسران بر این باورند که این وضعیت رباخواران، در قیامت و به هنگام ورود به محشر است، ولی برخی معتقدند که منظور، تجسم حال آنان در زندگی دنیوی است، زیرا عمل آنان از روی اندیشه و تفکر نیست و پرستش ثروت، آن­چنان چشم عقلشان را کور کرده است که نمی­فهمند استثمار طبقات زیردست و غارت کردن دسترنج آنان، بذر دشمنی را در دلهایشان می­پاشد و به انقلاب­ها و انفجارهای اجتماعی، که اساس مالکیت را به خطر می­افکند، منتهی می­شود، و در این صورت، امنیت وآرامش رخت بر بسته و زندگی خود رباخوار، تحت تأثیر شرایط نابسامان اقتصادی و ناهنجاری­های ناشی از فقر، قرار گرفته وکشتی طوفان زده­ی متلاطم، همه را در قعر دریای دنیا فرو می­ریزد، لذا روش او نیز چون دیوانگان است که در امور خود  تدبیر و آینده نگری و خرد ورزی را دخالت نمی­دهند؛ اما از آنجا که وضع انسان در جهان دیگر، تجسمی از اعمال او در این دنیاست، ممکن است آیه اشاره به هر دو معنای دنیوی و اخروی باشد.(مکارم شیرازی و...، 1377: 367)؛ و در روایات به هر دو معنی اشاره شده است؛ هم آشفتگی این جهانی را در برمی­گیرد، آن­گونه که در روایتی آمده است که: امام صادق علیه السلام فرموده است: «ربا خوار از دنیا نمی­رود، مگر این­که به نوعی جنون مبتلا خواهد شد.» (عیاشی، 1363، ج 1: 152) برخی دیگر، وضعیت ربا خواران در قیامت را هم، مخبوطانه و مصروعانه معرفی کرده­اند،(حویزی، 1415ق، ج ا: 291)، در روایتی در تفسیر البرهان آمده است: «رسول اکرم صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: هنگامی که مرا به آسمان بردند، جماعتی را دیدم که یکی از ایشان می­خواست برخیزد، ولی به خاطر بزرگی شکمش نمی­توانست برخیزد؛ گفتم: ای جبرییل؛ اینها، کی هستند؟ گفت: این­ها همان کسانی هستند که در دنیا ربا می­خوردند و خداوند درباره ایشان فرمود: «الذین یاکلون الربا لایقومون الا کما یقوم الذی یتخبطه الشیطان من المس»، و آنان بر راه فرعون هستند، و صبح و شب در آتش فرو می­روند و می­گویند: پروردگارا! کی قیامت فرا می­رسد؟»(بحرانی،1389، ج1: 784) و هر دو دسته روایات، یک معنا را می­رسانند، زیرا هر دو مربوط به یک حقیقت است، از این رو که با برهم زدن تعادل اقتصادی و به وجود آوردن فاصله طبقاتی، جامعه را از مسیر درست خود به انحراف کشانده و سبب تضاد میان فقر و غنا و دولتمند و درویش شده­اند. شاید هم در فراز پایانی آیه­ی شریفه، با بیان، بخشی از باورهای ربا خواران مبنی بر یکسان انگاری بیع و ربا، به این حقیقت تأکید شده باشد، که این نوع تلقی غلط آنان از رباخواری، موجب وضعیت مخبوطانه و مصروعانه­ی آنان شده است؛ زیرا هر اندیشمند خرد ورزی می­داند که بیع و ربا، دو مقوله­ی علی­حَدِّه بوده و دارای آثار و نتایج و احکام گوناگونی است، و قرآن کریم در اوج معجزه­ی فصاحت و بلاغت و در نهایت ایجاز، معانی بلندی را القاء فرموده است و به جهت شدت وضوح تفاوت این دو پدیده و سطحی بودن استدلال رباخواران، به اجمال، این مهم را یاد آوری کرده است که این حلال و آن حرام است و تفاوت از کجا تا به کجاست؟: (و احل الله البیع وحرم الربوا)، علامه طبا طبایی در این باره می­فرماید: «رباخوار به خاطر خبطی که در روش دارد، می­گوید: خرید و فروش هم مثل ربا است، ... و ظاهر این جمله با نگاهی به تفاوت این دو: «ذالک بانهم قالوا ...»، حکایت حال رباخواران است، نه این­که چنین سخنی را گفته باشند و این­گونه تعبیرات (حال اشخاص، به لسان قال حکایت کردن، معروف، و در بین مردم متداول است.)، (علامه طباطبایی، 1360: 673)؛ در هر صورت، ربا موجب افزایش فقر و تشدید فاصله اجتماعی می­شود، در یکی از کتب تفسیری معاصر به آشکاری نتایج و تفاوت­های این دو تبیین شده است: «اولاً؛ در خرید و فروش معمولی هردو طرف به طور یکسان در معرض سود و زیان هستند، گاهی هردو سود می­کنند وگاهی یکی سود و دیگری زیان می­کند، در حالی­که در معاملات ربوی،  رباخوار هیچ­گاه، زیان نمی­بیند و تمام زیان­های احتمالی، بردوش طرف مقابل، سنگینی خواهد کرد و به همین دلیل مؤسسات ربوی، روز به روز، وسیع­تر و سرمایه­دارتر می­شوند و در برابر تحلیل رفتن طبقات ضعیف، برحجم ثروت آنها، دایماً افزوده می­شود، ثانیاً: در تجارت و خرید و فروش معمولی، طرفین در مسیر تولید و مصرف، گام برمی­دارند، درصورتی که رباخوار، هیچ عمل مثبتی در این زمینه ندارد. ثالثاً: با شیوع رباخواری، سرمایه­ها در مسیرهای ناسالم می­افتد و پایه­های اقتصاد که اساس اجتماع است، متزلزل می­گردد، درحالی که تجارت صحیح، موجب گردش سالم ثروت است؛ رابعاً: رباخواری منشاء دشمنی­ها و جنگ­های طبقاتی است، در حالی که، تجارت صحیح، چنین نیست و هرگز جامعه را به زندگی طبقاتی و جنگ­های ناشی از آن سوق نمی­دهد.» (مکارم شیرازی، 1376: 369) و در فراز بعدی آیه، به اصل مهم و همه عصری و همه مصری «عطف به ماسبق نشدن قانون»، رباخواری­های پیش از این قانون را بخشیده وکسانی که این حکم الهی را گردن ننهاده و به رباخواری خود استمرار دهند، مشمول: (ومن عاد فاولیک اصحاب النار هم فیها خالدون)، معرفی می­کند و از این رو؛ دیده می­شود که شدیدترین تعابیر در روایات در نکوهش رباخواری آمده است، که در باره­ی هیچ­کدام از گناهان کبیره و جرایم فردی و اجتماعی نیامده است؛ آن­گونه که لرزه بر اندام انسان می­اندازد، و باتوجه به واژه­ی خبط در این عبارت آیه­ی شریفه (الذین یاکلون الربا لایقوم الا کما یقوم الذی یتخبطه الشیطان ...) که به معنای کج و معوج و غیر طبیعی و نامنظم راه رفتن است، و اتصاف رباخواران به این ویژگی، با بلاغتی تام در استعمال مجازی خبط در این باره برجسته است، و رباخواران، با توجه به پندارشان در برابر یکسان دانستن بیع و ربا، به مخبوطان، تشبیه شده­اند، و عملکرد آنان را با توجه به عواقب اجتماعی رباخواری، خلاف سیره­ی عقلا و فطرت بشری دانسته است، علامه طباطبایی در این باره می­فرماید: "این عمل، برخلاف فطرت آدمی است، چون فطرت که پایه و اساس زندگی اجتماعی بشر را تشکیل می­دهد،  حکم می­کند که آنچه را که آدمی دارد و از آن بی نیاز است، با آنچه که دیگران دارند و او به آن نیازمند است، معاوضه کند، (آن مقدار که از مال خود می­دهد به همان مقدار از مال دیگران گرفته، جای خالی را پرکند، نه بیشتر بگیرد و نه کمتر)"، (مکارم شیرازی، 1376: 630). وی سپس در تبیین نتیجه­ی عکس این فرآیند می­فرماید:" این حکم خلاف فطرت است و اساس اجتماع را تباه می­سازد، ... و رباخواری موجب کاهش بنیه­ی مالی یک عده، و ضمیمه شدن اموال آنان به اموال رباخوار است، و این کاهش و نقصان، از یک طرف، و تکاثر اموال از طرف دیگر، که به مرور زمان و روز به روز خرج بدهکار و مصرف او بیشتر می­شود و با زیاد شدن احتیاج و مصرف، و نبودن، درآمدی که آن را جبران کند، روز به روز خرج بیشتر می­شود و ربا نیز تصاعد می­یابد و این تصاعد از یک طرف و نبودن جبران از طرف دیگر، زندگی بدهکار را منهدم می­سازد و این خود خبطی است که رباخوار مبتلای به آن است، مانند خبطی که جن زده، مبتلا به آن است، برای این­که معاملات ربوی، او را در آخر، دچار این خبط می­کند، آن­گونه که فرقی میان معامله­ی مشروع، یعنی خرید و فروش، و معامله نامشروع، یعنی ربا نگذارد، وقتی به او می­گویند دست از رباخواری بردار و به خرید و فروش بپرداز، می­گوید: چه فرقی است میان ربا و بیع؟ لذا خدای تعالی به همین سخن رباخواران (چه فرق است میان بیع و ربا ؟)، استدلال برخبط آنان کرده است، و این استدلالی است قوی و بجا، برای این­که ربا، تعادل و موازنه ثروت را در جامعه به هم می­زند و آن نظامی که فطرت الهی، به آن راهنمایی می­کند و باید در جامعه حاکم باشد، مختل می­سازد.)"، (مکارم شیرازی، 1376: 631) و استعمال مجازی واژه­ی خبط که از دید فنون بلاغت، گونه­ای از اعجاز قرآن کریم است، به لحاظ جامعه­ شناسی سیاسی نیز قاعده­ی بنیادین اجتماعی را مبنی بر ایجاد نا امنی و تزلزل و ناهنجاری­های اجتماعی و واکنش­های جبران ناپذیر طبقه­ی محروم و ربا دهنده را در پی خواهد داشت. به همین جهت است که برخی معتقدند که:  هنگامی که توازن سازمان وجود انسانی به هم می­خورد یا به مغز و خرد او آسیب وارد آید، به سان کسی می­شود که شیطان صحنه­های هراس انگیزی را در نظر او مجسم می­سازد و یا چنین شرایط و مناظری را به وسوسه در نظر او پدید می­آورد.(طبرسی، 1378: 102)؛ ازسوی دیگر، با توجه به روایاتی که درباره­ی فلسفه تحریم ربا وجود دارد، علاوه براین­که؛ ترویج رباخواری باعث می­شود که سرمایه­ها در جهت تولید و اشتغال­زایی به­کارگرفته نشوند، موجب می­شود که مردم از نیکوکاری و قرض الحسنه بازداشته و به زراندوزی و تکاثر ثروت روی آورند. آن­گونه که در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است: «...یمتنع الناس من اصطناع المعروف قرضا و رفدا».(حر عاملی،1412ق: 12) و شاید شدت تقبیح آن در روایات، حاکی از این امر مهم بوده است که مکتب رهایی بخش اسلام، نتیجه­ی، این پدیده­ی منهی­عنه را گسترش فقر و پیش­گیری از پیامدهای هنجارشکنانه و آسیب­های جبران ناپذیر آن دانسته است. امیر المومنین علی علیه السلام در این باره می­فرمایند: «لعن رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم، فی الربا خمسه: آکله و موکله و شاهدیه وکاتبه.» (شیخ طوسی، 1387ق، ج 15: 15) و در تفسیر مجمع البیان در ذیل این فراز آیه­ی شریفه 276 سوره­ی بقره «والله لایحب کل  کفار اثیم» آمده است:

مفهوم این جمله، آن است که هرکس نعمت­های خدا را ناسپاسی کند و آنها را در راه ظالمانه بکار گیرد و ربا را روا پندارد و از این طریق در گمراهی خویش بکوشد و در گناه خود فرو رود، باید بداند مورد خشم خدا است.(طبرسی، 1378،ج1: 111).  

1-1-2- آیه­ی 276 سوره­ی بقره: «خداوند ربا را نابود می­کند و صدقات را افزایش می­دهد و خداوند هیچ انسان ناسپاس گنه­کاری را دوست نمی­دارد». در این آیه­ی شریفه، دو عمل حقوقی و مالی با هم مقایسه و نتیجه هر کدام  بیان شده است؛   برخلاف گمان رباخواران، ربا محکوم به محو، و صدقه موجب افزایش و فزونی است، با این­که ظاهر قضیه، بر خلاف این است، به حقیقت امر اشاره می­شود که رباخوار به وسیله­ی ثروتی که در دست دارد و حاصل دسترنج طبقه­ی زحمت­کش را جمع می­کند و گاه به این وسیله، به هستی و زندگی آنان خاتمه می­دهد و یا لااقل بذر دشمنی وکینه در دل آنان می­پاشد، به­طوری که تدریجاً تشنه­ی خون رباخوار می­گردند و جان و مالش را در معرض خطر قرار می­دهد. قرآن می­فرماید: «خدا سرمایه­های ربوی را به نابودی سوق می­دهد»، این نابودی تدریجی که برای افراد رباخوار است، برای اجتماع رباخوار نیز تحقق می­یابد، در مقابل،کسانی که با عواطف انسانی و دلسوزی در اجتماع گام می­نهند و از سرمایه و اموالی که تحت اختیار دارند، انفاق می­کنند و در رفع نیازمندی­های مردم می­کوشند، با محبت و عواطف عمومی مواجه می­گردند و سرمایه­ی آنان نه تنها در معرض خطر نیست، بلکه با همکاری عمومی، رشد طبیعی خود را می­نماید، این است که قرآن کریم می­فرماید: «و انفاق­ها، مال را افزایش می­دهد.» این حکم در فرد و اجتماع یکی است، در اجتماع که به نیازمندی­های عمومی رسیدگی شود، قدرت فکری و جسمی طبقه­ی زحمت­کش و کارگر که اکثریت جامعه را تشکیل می­دهد، به­کار می­افتد و به دنبال آن، یک نظام صحیح اقتصادی که برپایه­ی همکاری عمومی و بهره­گیری عموم، استوار است، پدید می­آید.(مکارم شیرازی، 1376: 371)، و با توجه به دو واژه­ی «کفار» و «اثیم» در این فراز آیه­ی شریفه که مبالغه در ناسپاسی و گناه را می­رسانند، «رباخواران نه تنها با ترک انفاق و قرض الحسنه و صرف مال در راه نیازمندی­های عمومی، شکر نعمتی که خداوند به آنان ارزانی داشته به جا نمی­آورند، بلکه آن را وسیله­ی هرگونه ظلم و ستم و گناه و فساد قرار می­دهند و طبیعی است که خدا چنین کسانی را دوست نمی­دارد.» (مکارم شیرازی، 1376: 371)، علامه طباطبایی نیز در این باره می­فرماید: «هم­چنان که یکی از خصوصیات صدقات این است که نمو می­کند، و این رشد و نمو، لازمه­ی قهری صدقه است و از آن جدا شدنی نیست، چون باعث جلب محبت و حسن تفاهم و جذب قلوب و امنیت است و دلها را از این­که به سوی غصب و دزدی و افساد و اختلاس بگراید، باز می­دارد و نیز باعث اتحاد و مساعدت و معاونت گشته و اکثر راه­های فساد و فنای اموال را می­بندد و همه­ی اینها باعث می­شود که مال آدمی در دنیا زیاد و چند برابر شود. هم­چنین یکی از خواص ربا، کاهش مال و فنای تدریجی آن است، چون ربا باعث قساوت قلب و خسارت می­شود و این باعث بغض و عداوت و سوء ظن می­گردد و امنیت و مصونیت را سلب نموده، نفوس را تحریک می­کند تا از هر راهی و وسیله­ای که ممکن است باعث  می­شود که دو گروه رباخوار و ربا خور از یکدیگر انتقام بگیرند و همه­ی اینها باعث تفرقه و اختلاف می­شود و راه­های فساد و زوال و تباهی مال را می­گشاید و کمتر مالی از آفت و یا خطر زوال محفوظ می­ماند، هدف اینها برای این است که صدقه و ربا هردو با زندگی طبقه محروم و محتاج تماس دارد، زیرا احتیاج به ضروریات زندگی، احساسات باطنی آنان را تحریک کرده و در اثر وجود عقده­ها و خواسته­های ارضاء نشده، آماده دفاع از حقوق زندگی خود گشته و هر طور شده در صدد مبارزه بر می­آیند. اگر در این هنگام به ایشان احسان شده وکمک­های بلا عوض شود، احساساتشان تحریک می­شود تا بر احسان و حسن نیت خود، آن احسان را تلافی کنند و اگر در چنین وضعی در حق آنان با قساوت و خشونت رفتار شود، به­طوری که بقیه مالشان هم از بین برود و آبرو و جانشان در خطر افتد، با انتقام مقابله خواهند کرد و به هر وسیله­ای که دستشان برسد، طرف مقابل را منکوب می­سازند وکمتر رباخواری است که از آثار شوم این مبارزه محفوظ بماند، بلکه آنهایی که سرگذشت رباخواران را دیده­اند، همه از نکبت و نابودی اموال آنان و ویرانی خانه­ها و بی ثمر ماندن تلاش­هایشان از قهر فقرا خبر می­دهند.» (علامه طباطبایی، 1360: 643) و در آیه­ی بعدی با توصیف مؤمنان، نیکوکاران، نمازگزاران و پرداخت کنندگان زکات به این­که نزد یروردگار، دارای اجر و پاداش هستند، عدم خوف و حزن آنان از آینده و گذشته را معلول عملکرد اجتماعی اقتصادی آنان در دنیا و برپایی نماز معرفی می­فرماید؛ و از آن رو که آیات پیشین، تزلزل و اضطراب رباخواران در زندگی اجتماعی را معلول عدم تعادل و ناهنجاری ناشی از ایجاد فاصله­ی طبقاتی و شکاف اجتماعی معرفی فرموده است و برپایه­ی تحلیل اجتماعی و روان­شناسی که مفسران عظام از آن آیت رحمانی بیان کرده­اند که: «خداوند ربا را نابود می­کند و صدقات را فزونی می­بخشد و خداوند هیچ کفران کننده­ی گنه­کاری را دوست ندارد»؛ که رباخواران را با صیغه­ی مبالغه­ی کفران و اثیم یاد کرده است، در این آیات؛ ایمان ، عمل صالح، برپایی نماز و ایتاء زکات در اوج صفات انسانی و از  فضلیت­های والای معنوی که موجب دورکردن خوف و حزن و  پاداش نزد پرودگار بی همتا، توصیف شده است و از این مقابله عواقب رباخواری و نتایج احسان و نیکوکاری در زنگی اجتماعی، استنباط می­شود که نخستین موجب فقر و فلاکت و در نتیجه این ناسپاسی (عدم استفاده درست از اموال)؛ گناه بزرگ و موجب نابسامانی اجتماعی و خبط شده و جامعه را از تعادل و هماهنگی باز می­دارد و دومین موجب آسودگی اجتماعی و پیش­گیری از حزن و خوف ناشی از عواقب فقر شده و جامعه را به سوی فلاح و صلاح و آرامش سوق می­دهد. فاضل مقداد در این باره می­گوید: "خداوند متعال در مورد حرمت ربا تنها به وعده­ی آتش بسنده ننموده است، بلکه فرموده است: خیری درآن نیست و اعتبار و شرف را از بین می­برد. ربا از بین می­رود ولی صدقات باقی می­ماند، چون فرموده است: «یمحق الربا ویربی الصدقات»؛ «محق» عبارت از نقصان تدریجی چیزی است تا از بین برود، و در پایان افزوده است: «خداوند هیچ گناهکار پوشاننده­ی گناه را دوست نمی­دارد». این کلام الهی، در مورد تغلیظ شأن رباست، چون گیرنده­ی آن، همانند کافر، بسیار معصیت­کار است و خلود در آتش نصیب او می­شود که از احکام کفار                   می­باشد."(فاضل مقداد ، 1395: 477).

1-1-3 -آیه­ی 278 سوره بقره: «ای کسانی که ایمان آورده­اید از خدا بپرهیزید و آنچه از ربا باقی مانده رها کنید، اگر ایمان دارید». علامه طباطبایی در ذیل این آیه­ی شریفه آورده است: «این که جمله را با قید (اگر مؤمن هستید) مقید کرده است، به منظور اشاره به این است که ترک رباخواری از لوازم ایمان است و نیز برای این است که جمله­ی (من عاد ...) و جمله­ی (والله لایحب کل کفار ...) تأکید کند. (علامه طباطبایی، همانجا: 647)؛ این جمله تعلیلی است که ثواب صدقه دهندگان و کسانی را که به خاطر نهی خدا، دست از رباخواری بر نمی­دارند، به وجهی عام بیان می­کند که هم شامل این دو مورد می­شود، و هم غیر این دو.(علامه طباطبایی، 1360، ج 2: 647)، آری اگر به خدا ایمان دارید، دستور او این است و کسی که ایمان نداشته باشد، با خدا در پیکار است، برخی بر این باورند که این دستور خداست، اگر به راستی حرمت ربا و تباهی­های بسیار این آفت اجتماعی را باور دارید، و آن را گواهی می­کنید، از رباخواری دست بردارید. (طبرسی، همانجا: 114)، فاضل مقداد در ذیل این آیه­ی شریفه آورده است: «ان کنتم مؤمنین» مبالغه دیگری است در تشدید امر ربا؛ یعنی اگر به آن چیزی که بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم نازل شده، ایمان آورده­اید، ملتزم به احکام ایمان گردید، که از جمله­ی آن معتقدات، تحریم ربا است. (فاضل مقداد، 1395: 478)، محقق اردبیلی در استدلالی در این باره آورده است: «و هذه مبالغه مشهوره فی افاده منع العالم عن خلاف ما یقتضی علمه».(محقق اردبیلی، 1375 :551)

1-1-4- آیه­ی 289 سوره بقره: «اگر چنین نمی­کنید، بدانید خدا و رسولش با شما پیکار خواهند کرد و اگر توبه کنید، سرمایه­های شما از آن شماست، نه ستم می­کنید و نه بر شما ستم وارد می­شود».

حرب، به معنی جنگ است و نکره آوردن این کلمه، دلالت بر تعظیم و مبالغه می­کند (یعنی جنگ سخت)، در این آیه از رباخواری به شدیدترین وجه منع شده است و این شدت از جهات ذیل است: 1- تعبیر از ادامه­ی رباخواری به اعلام جنگ با خدا و رسول. 2- نسبت بی ایمانی به رباخواری که از جمله­ی «ان کنتم مومنین» مفهوم می­شود. 3- از «و ان تبتم» مفهوم می­شود که ارتکاب ربا گناه است، و باید از آن توبه کرد. 4- از اخذ ربا تعبیر به ظلم شده است که از جمله­ی «لاتظلمون» مفهوم می­شود و می­دانیم که ظلم، عقلاً و نقلاً حرام است. (مدیر شانه چی، 1380: 172)، محقق اردبیلی در ذیل این آیه­ی شریفه جنگ با رباخواران را جایز دانسته و می­گوید: فدلت علی جواز قتال المسلم علی ترک الربا حتی یرجع مثل قتال مانع الزکاه. (محقق اردبیلی، 1375: 551)، وی در تفسیر جمله­ی «و ان تبتم»، با تأیید نظرات قاضی بیضاوی مؤلف انوارالتنزیل و اسرار التاویل و جارالله زمخشری مؤلف الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل، تفسیر آن را به برگشت از اعتقاد به حلیت، تعبیر کرده است، (محقق اردبیلی، 1375: 552)، و این شدت بیان با توجه به واژگان «حرب من الله ورسوله»، «ان تبتم»، «لا تظلمون» را برخی از مفسران چون زمخشری و قاضی بیضاوی، چنین تفسیر کرده­اند: کسانی که از رباخواری توبه نکنند و بر حلیت آن اصرار کنند، مرتد شده و مالشان بر مسلمانان مباح می­شود. (فاضل مقداد، 1395: 478)، گرچه انتساب ارتداد به رباخواران با توجه به مبانی کلامی و اصولی، صحیح به نظر نمی­آید، ولی این تلقی، حاکی از شدت وحدت و آثار این فعل حقوقی منهی­عنه، در ایجاد ناهنجاری­های اجتماعی است.

در مجمع البیان ذیل آیه­ی شریفه آمده است: و اگر فرمان خدا را نپذیرفتید و به دستورات او در وانهادن ربا خواری- این بلای اجتماعی، گردن ننهادید- یقین داشته باشید که این عمل زشت شما، بسان اعلان جنگ با خدا و پیامبر است.(طبرسی، 1378: 114)، این آیه­ی شریفه، رباخواری را یک جرم سنگین معرفی کرده است، به همین جهت برخی برای آن به مجازات اعدام نظر داده­اند و معتقدند که رباخوار را پیشوای عادل ، به توبه فرا می­خواند و پس از تبیین این جرم، او رها کرده و در صورت تکرار این جرم به قتل می­رسد، مرحوم طبرسی در این باره می­فرماید: «رباخوار را باید پس از روشن شدن گناه رباخوارگی، تأدیب کرد و رها ساخت، آنگاه اگر برای بار دوم به کار زشت و ظالمانه­ی خود روی آورد، دگر باره روشن­گری کرد و وی را تأدیب کرد، اما اگر بار سوم به بهره­کشی ظالمانه­ی خویش باز گشت، باید او را به شدیدترین کیفر، مجازات کرد»، (طبرسی، 1378: 115) و در تفسیر قمی روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است که: «آکل الربا یودب بعد البینه، فان عاد، ادب و ان عاد، قتل»، (علی بن ابراهیم قمی، 1313ق: 93)، و باتوجه به این مجازات سنگین و دستوری که در آیه بعدی مبنی بر مراعات بدهکاران تنگدست صادر شده است: «و ان کان ذو عسره فنظره الی میسره» (بقره/ 280) و توصیه به بخشش، «و ان تصدقوا خیر لکم ان کنتم تعلمون» (بقره/280) و امر به پرهیز کاری و یاد آوری بازگشت به خدا: «واتقوا یوما ترجعون فیه الی الله ثم توفی کل نفس ما کسبت و هم لایظلمون» (بقره/281)؛ استنباط می­شود که قرآن کریم به فقراء و نتایج ناشی از فقر و پیش­گیری از این ناهنجاری اجتماعی با دستورالعمل­های و حیانی حکم ربا را تشریع فرموده است.

1-1-5- آیه 130 سوره آل عمران: «ای کسانی که ایمان آورده­اید ربا را چند برابر نخورید، و از خدا پروا کنید، تا رستگار شوید».

در این آیه­ی شریفه نیز نهی بر رباخواری تکرار  شده است، و شاید تکرار برای تأکید و مبالغه در تحریم و تصریح بر نهی است، در زبده البیان آمده است: «قد مر مضمونها وهو تحریم الربا و لعل التکرار، للتأکید، والمبالغه فی التحریم، و ایضا لتصریح النهی فان الذی مضی کان بحسب الظاهر خبرا او لعظم ذنب هذا الفرد و هو الاکل اضعافا مضاعفه و کان الواقع کان کذلک، و لکثره ضروره علی الناس.» (محقق اردبیلی، 1375: 554)، علامه طباطبایی ذیل آیه شریفه مذکور آورده است: «بدیهی است که لازمه­ی انفاق و نیکی، ترک رباخواری است، لذا آیات، دعوت خود را به خیر و نیکی با نهی از ربا شروع کرده است». (طباطبایی، 1360: 29)، فاضل مقداد در ذیل این آیه می­گوید: در آن زمان با رسیدن زمان  باز پرداخت پول؛ چیزی به آن می­افزودند و مدتی مهلت می­دادند و هنگامی که وقت مهلت می­رسید، باز چیزی اضافه کرده و به مهلت بعدی موکول می­نمودند و به همین ترتیب با پول اندک، تمام امکانات و هستی بدهکار را می­گرفتند. خداوند متعال نیز از این وضع نهی و جلوگیری نمود.(فاضل مقداد، 1395: 480)

1-1-6- آیه 39 سوره روم: «آنچه به عنوان افزایش مال به دیگران می­دهید به قصد آن­که در اموال مردم دیگر برای شما افزایش حاصل شود، بدانید که این کار در نزد خداوند موجب برکت و افزون مال نیست»، در تفسیر این آیه­ی شریفه در روایات، دو نظر وجود دارد، برخی ربا را سود­های مجاز و هدایایی می­دانند که اهداء می­شود، زیرا نه مشمول ثواب است و نه مستوجب عقاب، ولی برخی دیگر بر این باورند که مفهوم آیه، همان معنای آیه­ی «یمحق الربا و یربی الصدقات» است که خداوند از برکت ربا می­کاهد و بر صدقات می­افزاید؛ (طبرسی، 1378: 147)؛ و با توجه به تفسیری که در ذیل آیه­ی شریفه­ی اخیر گفته شد، این نظر مقرون به صحت است؛ و شاید این­که در روایات آمده است که پرداخت زکات و حقوق محرومان و انفاق به فقیران، از سرمایه نمی­کاهد، اشاره به آثار فقر و فاصله طبقاتی و خطرات ناشی از طغیان طبقات ضعیف و استثمار شده است، علامه طباطبایی در این باره می­فرماید: "ربا از یک سو مستلزم نابودی طبقه­ی فقیر است و از سوی دیگر جمع شدن اموال نزد طبقه­ی سرمایه دار ... و نتیجه­ی آن، دشمنی طبقه­ی فقیر نسبت به طبقه­ی ثروتمند است، او را وا می­دارد تا به منظور دفاع از خود و از زندگی تلخ­تر از زهرش و به هر طریقی که دستش برسد از آن طبقه، انتقام بگیرد، و هرج و مرج و فساد نظام زندگی بشر و به دنبالش هلاکت بشریت و نابودی تمدن، از همین­جا شروع می­شود ... و طغیان، و فقر عمومی در میان بشر گسترش یافته، و ثروت در انحصار اقلیتی قرار می­گیرد و هرج و مرج اجتماعی پدید می­آید.(علامه طباطبایی، 1360: 660)، معظمٌ­له یکی از آثار زیانبار فاصله­ی طبقاتی و شکاف فقر و غنای ناشی از ربا و تکاثر ثروت در دوران معاصر را، شیوع کمونیست، دانسته و می­فرماید: دانشمندان اقتصاد شکی در این ندارند که تنها علت شیوع کمونیست در جهان و پیشرفت مرام اشتراکی همین تراکم فاحش ثروت نزد افرادی انگشت شمار است، ... که آتش کینه­ی محرومان را تیزتر می­کند، محرومینی که اکثریت بشر را تشکیل می­دهند و از حیاتی­ترین نیازهای زندگی بی­بهره­اند.(علامه طباطبایی، 1360: 661)

علت سخت­گیری قرآن کریم به ارتکاب این فعل، مقابله با ثروت اندوزی و فقر است، علامه طباطبایی در این باره می­فرماید: «خداوند در این آیات نسبت به ربا سخت­گیری­هایی نموده که مانند آن­ها را در هیچ یک از فروع دین جز درباره­ی دوستی با دشمنان دین، نکرده است. تعبیراتی که درمورد سایرکبائر است، مانند زنا و شرب خمر و قمار و حتی قتل نفس، گرچه خیلی شدید­اللحن است، ولی به پایه­ی تشدید­هایی که در مورد این دو امر شده، نمی­رسد»(طباطبایی، 1360: 240)، از این­رو؛ با توجه به این­که شدت تقبیح و مجازات، بیانگر تأثیر منفی فعل منهی­عنه بر جامعه و منافی با مصالح و اهداف عالی شریعت است، دانسته می­شود که شارع مقدس برای پیش­گیری از فقر و نابسامانی­های اجتماعی ناشی از آن، در شدت مقابله با ربا دستوراتی صادر کرده است، به همین جهت قرآن کریم در چهار مرحله ربا را تحریم نموده است: در مرحله اول؛ در سوره دوم آیه 39 رباخواری را امری ناپسند در پیشگاه خداوند معرفی کرده است، و در مرحله دوم؛ آن را به عنوان یکی از عرف و عادات ناشایست یهودیان مورد تقبیح قرار داده، در مرحله بعد؛ در سوره آل عمران آیه 130، ربای ویژه­ای به نام ربای فاحش را تحریم کرد، و در مرحله­ی چهارم؛ با یک فرمان الهی اکید، در آیات 278 و 279 بقره هرگونه ربا را تحریم و حرمت آن را در زمره­ی قوانین ابدی و جهانی اسلام دانسته است.(صدر، 1378: 82)

سید قطب در باره­ی اثر سوء ربا در ایجاد فاصله طبقاتی و شکاف عمیق اجتماعی، از قول دکتر شاخت آلمالی، مدیر ثابت بانک «رایخ» در آلمان، مطالب زیر را نقل می­کند: «با یک عمل ریاضی ساده روشن می­گردد که تمام ثروت مردم روی زمین که به جانب عده قلیلی رباخوار سرازیر می­شود، به عبارت دیگر وام دهنده رباخوار در هر یک از معاملات ربوی دائماً سود می­برد و حال آن­که وام گیرنده، همیشه در معرض سود دادن و زیان بردن است و با این ترتیب، تمام ثروت­ها در پایان کار با حساب دقیق ریاضی به جانب کسی بر می­گردد که دائم سود می­برد و این نظریه ربا هم، برای تحقق دادن کامل همین هدف، مسیر خود را طی می­کند و هم اکنون قسمت بزرگ ثروت روی زمین را چند هزار نفر رباخوار به صورت مالکیت حقیقی در اختیار دارند و تمام مالکان و کارخانه­دارها که از بانک­ها و عمال آن­ها قرض می­گیرند، همان حقوق بگیرهایی هستند که به نفع سرمایه­داران مشغول کارند».(سید قطب، 1360: 119)؛ به همین جهت، ربا در روایات با شدیدترین عبارات به کار رفته است.(حر عاملی، 1403ق، ج5: 427-423 )، (مجلسی، 1412ق، ج100: 80-81 )

شاید از آنجا که ربا موجب از میان رفتن روحیه­ی احسان شده است، این چنین مورد نهی قرار گرفته است و قرآن، رباخوار را به کسی که شیطان او را مس کرده است، تشبیه نموده است. «یعنی مانند مجنون و جن­زده و آدمی که عقل و هوش و فکرش را از دست داده است. یعنی قرآن می­خواهد بگوید رباخواری کانّه تأثیری در فکر و هوش می­کند و انسان را دیوانه می­کند». (مطهری، 1370: 51 )

قرآن کریم با تحریم ربا از تکاثر ثروت جلوگیری نموده است. و آن­گونه که در روایتی آمده است: (مردم گرفتار فقر و احتیاج و گرسنگی و برهنگی نمی­شوند مگر بخاطر عصیان و حق کشی ثروتمند.(حر عاملی، 1412ق، ج 6 : 4 ). 

مورلی دیوید در این باره می­گوید: «با نگاهی اجمالی به وضعیت مردم جهان، این حقیقت آشکار می­شود که یکی از علل و عوامل عمده­ی فقر، همین سیستم رباخواری حاکم در جهان است که عده­ای معدود، ثروت جهان را در دست داشته و بقیه مردم در نکبت و بدبختی به سر می­برند،   مردم جهان، دچار کمبود غذایی هستند و    بیش از حد مصرف می­کنند». (مورلی دیوید- هرمیدان لاول، 1371: 91)

در چنین زمانه­ای که روزانه تعدادی از گرسنگی و بیماری می­میرند،(عظیمی، 1371: 194)، فقر و محرومیت و مصائب انسانی در کشورهای توسعه نیافته، موجب درد و رنج فراوان شده است. به طوری که «وسعت دامنه­ی فقر در دنیای معاصر به حدی است که جامعه شناسان از امکان وجود یک فرهنگ فقر سخن گفته­اند». (محسنی،1370 : 284)؛ سید موسی صدر در باره نقش ربا در ایجاد چنین وضعیتی، از قول ایولا کست آورده است: ایولا کست در کتاب جغرافیای کم رشدی، در صفحه 97 می­نویسد: «ربا، دستگاه عصاره­کش نیرومندی است که به اقلیت ممتاز، امکان می­دهد تا بخش عظیمی از ثمره کار رنجبران ممالک کم رشد را چپاول کند.» (صدر، 1378 : 76)؛ به همین جهت در نظام حقوق اسلامی نیز، همه­ی فقیهان و حقوق­دانان اسلامی، به حرمت آن فتوا داده­اند. شهید ثانی در این باره می­فرماید: «حرمت ربا مورد تأکید شارع است و از بزرگ­ترین گناهان به شمار می­آید. یک درهم از آن، ازحیث ورز و بال از هفتاد زنا که تمام با محارم صورت گیرد، بزرگ­تر است». ( شهیدثانی، ۱۳۶۷، ج 3 : 438 ).

امام خمینی ( ره ) در تحریرالوسیله می­فرماید: «حرمت ربا به کتاب و سنت، یعنی کلمات معصومین علیهم السلام و اجماع مسلمین ثابت شده، بلکه بعید نیست که از ضروریات دین باشد و رباخواری از گناهان کبیره است»، که در کتاب عزیز و اخبار بسیاری تشدید شده، تا جایی که از امام صادق علیهم السلام در خبر صحیح وارد شده که می­فرماید: «گناه یک درهم ربا نزد خدای تعالی، شدیدتر از هفتاد زنا که همه آن­ها با محرم انجام شود»، و از رسول خدا، صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده است که در وصیتش به حضرت علی علیه السلام می­فرماید: «یاعلی! گناه ربا، هفتاد مرتبه دارد که کمترین آن مثل این است که کسی با مادر خود داخل بیت الله الحرام جماع کند.» و از همان جناب صلی الله علیه و آله و سلم است که می­فرماید: «کسی که ربا بخورد، خدای تعالی به مقداری که خورده، درون شکم او را از آتش جهنم پر می­کند و اگر از راه ربا مالی را به دست آورد، خدای تعالی هیچ عملی را از او قبول نمی­کند و تا زمانی که یک قیراط از آن ربا نزدش مانده باشد، همیشه در لعنت خدا و ملائکه است.» (امام خمینی، ۱۳۶۷ – ۱۳۷۰: 64 )، از این رو آیات تحریم ربا تدریجا و در چند مرحله نازل شده است، گام اول، انتقاد از ربا خواری یهود، (نساء / 161)؛ گام دوم، منع ربای چنذین برابر و گام سوم، آن را به منزله­ی جنگ با خدا. (قرائتی، 1387: 153).

نتیجه­گیری

           یکی از مشکلات عمده­ی جهان امروز، فقر و ناداری است، به طوری که عده­ی معدودی ثروت جهان را در دست داشته و بقیه در نکبت فقر و بدبختی بسر می­برند، گرسنگی، مرگ و میر، عجز و درماندگی در برابر مسکن و تحصیل، از مصیبت­های ناشی از فقر است، اهریمن فقر و تیره روزی، و بی عدالتی، موجب ناهنجاری­های اجتماعی شده، به طوری که جرم شناسان، یکی از علل و عوامل جرم را فقر و ناداری می­دانند و به قول مورلی دیوید: « اکثر کسانی که در کشورهای در حال توسعه زندگی می­کنند، گرسنه، فقیر، بیمار، فاقد آموزش، بیکار و فاقد علم و تکنولوژی هستند». از آنجا که این پدیده اجتماعی علل و عوامل گوناگونی دارد، یکی از علل آن رباخواری است، قرآن کریم برای مقابله با این پدیده شوم اجتماعی راه­های سلبی و ایجابی متعددی ارائه داده است. یکی از راه­های مقابله با این پدیده، تحریم ربا است. ربا موجب تکاثر ثروت، فاصله­ی طبقاتی، تبعیض و بی عدالتی می­شود. از این رو؛ قرآن کریم با شدت با این امر مقابله کرده و آن را تحریم نموده است.

ربا و ربا خواری نه تنها در اسلام، بلکه در آیین یهود، مسیحیت و هندو نیز ربا را منع می­کند. اما مسائل تحریم ربا در سایر مذاهب با اسلام فرق می­کند و اسلام با شدت بیشتری برآن تأکید دارد که حتی رباخواری را جنگ با خدا و پیامبر می­نامد و مجازاتش را اعدام دانسته است.

فقها فرقی نگذاشته­اند و معتقدند ربا از هر نوعی که باشد، حرام است و اجماع هم در این زمینه وجود دارد. پژوهش در زمینه ربا به این دلیل مهم است که پیامد­های اجتماعی و فردی زیان باری به دنبال داردکه همچون فقر و بیکاری، افزایش فاصله طبقاتی، تورم، راکد ماندن فعالیت­های تولیدی واقتصادی،مشکلات فردی وعصبی ،ترک کارخیرقرض دادن و... برای همین است که اسلام آن را به شدت تحریم کرده است. نه تنها ربا گرفتن حرام است، ربا دادن هم حرام است، بلکه نویسنده و شاهد بیع ربا هم حرام است. در روزگار اخیر مسئله تحریم ربا در اسلام اهمیت نظری و عملی به مراتب چشم گیری یافته است. چرا که موضوعاتی همچون تجارت، سرمایه گذاری خارجی ، عدالت و برابری، اجتماعی را به تعطیلی می­کشاند.

آثار منفی ربا در نظام اقتصادی و بطن جامعه را می‌توان در قالب نکاتی نظیر، ترک کار خیر و قرض دادن، راکد ماندن تولید و فعالیت اقتصادی، افزایش فاصله طبقاتی و افزایش تورم در جامعه عنوان کرد.

بنابر آنچه بیان شد اولین مسئله­ای که ربا در جامعه شکل می­دهد، عدم روی آوردن مردم برای تولید می­باشد. با توجه به آنکه با افزایش ربا، دیگر پول­های سرگردان به سمت تولید نرفته و وابستگی به سراغ چنین جوامعی خواهد آمد. ربا با سست کردن پایه­های تولید در هر کشوری، بزرگ­ترین ضربه به آن جامعه را خواهد زد.

از دیگر سو، ربا نه تنها رونق اقتصادی را در پی ندارد، بلکه با افزایش بازده بخش غیر حقیقی اقتصاد یا بخش پولی باعث رکود در جامعه خواهد شد. بخش حقیقی اقتصاد به دلیل آنکه بازده کمتری نسبت به فعالیت­های سوداگرانه دارد، در نظر افرادی که دارای سرمایه پولی هستند، دارای جذابیت کمتری بوده و نقدینگی سرگردان در جامعه  به سمت بازارهای غیررسمی از جمله ربا خواهد رفت.

حذف بهره از نظام بانکی و بازارهای مالی در اقتصاد اسلامی گامی موثر در جهت دستیابی به رشد و توسعه اقتصادی و رهایی از آثار مخرب بهره است. بسیاری از مطالعات نشان می دهند که بهـره نقش گسترده ای در محدود کردن سطح تولید و اشتغال دارد و موجبات توزیع نـامطلوب درآمـد بین اقشار مختلف جامعه را فراهم می سازد. برخی اقتصاددانان سرمایه داری اظهار می دارند کـه برای قرار گرفتن اقتصاد بازار در وضعیت بهینه ضروری است نرخ بهره صفر باشد. چنانچـه کینـز بهره را عامل رکود و ماندگاری آن در یک نظام اقتصادی  می داند. با این وجود بهره، از متغیرهـای کلیدی و اساسی در نظام سرمایه داری به شمار می رود. این مسئله که پذیرش بهره و وجود بازار پول در نظام سرمایه داری چه اثری بر متغیرهای کلان اقتصاد خواهد داشت موضوع بحث برخـی اقتصاددانان است.

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست منابع

-       قرآن کریم

-       ابراهیمی، محمد حسین (1374)، ربا و قرض در اسلام، اول، قم، مؤلف.

-       اردبیلی، احمد (1375)، زبده البیان فی احکام القرآن، اول، قم، سلمان فارسی.

-       بحرانی، سید هاشم (1389)، تفسیر البرهان، مترجمان: رضا ناظمیان ، علی گنجیان، صادق خورشا، اول، تهران، کتاب صبح.

-       حویزی، عبد علی ابن جمعه (1415 ق)، نورالثقلین، هاشم رسولی، اول، قم، اسماعیلیان.

-       خمینی ، روح الله (۱۳۶۷ – ۱۳۷۰)، تحریر الوسیله، مترجم محمد باقر موسوی همدانی، اول، قم، دارالعلم.

-       شهید ثانی، زین الدین الجبعی العاملی (۱۳۶۷)، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، اول، قم، مکتبه آیه­الله العظمی المرعشی النجفی.

-       صدر، سید موسی (1383)، مبارزه اسلام با فقر وگرسنگی، مترجمان: طیبی شبستری و محمود حکیمی، اول، قم ، جهان آراء.

-       طباطبایی، سید محمد حسین (۱۲۸۱ق – ۱۳۶۰ش)، المیزان فی تفسیر القرآن، مترجم: سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی.

-       طبرسی، ابوعلی علی الفضل بن الحسن (1378)، تفسیر مجمع البیان، تحیق علی کرمی، اول، تهران، فراهانی.

-       طوسى، ابوجعفر محمد بن حسن بن على بن حسن معروف به شيخ الطائفة (1387ق)، چاپ سوم، تهران، المكتبة المرتضوية لإحياء الآثار الجعفرية.

-       عاملی، شیخ حر (1412 ق)، وسائل الشیعه، اول، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی.

-       عیاشی سمرقندی، محمد بن مسعود (1380ق)، التفسیر، اول، ‌تهران، ‌المطبعة العلمية.

-       فاضل، مقداد بن عبدالله (1395)، کنزالعرفان فی فقه القرآن، ترجمه عقیقی بخشایشی، اول، تهران، کتاب عتیق.

-       قرائتی، محسن (1360)، تفسیر نور، هفدهم، تهران، مرکز فرهنگی درس­هایی از قرآن.

-       قطب، سید ابراهیم حسین (1360)، مقابله اسلام با سرمایه داری، مترجم: سید محمد رادمنش، چهارم، تهران، بنیاد علوم اسلامی.

-       گالبریت، جان کنت (1360)، طبیعت فقر توده­ای، مترجم کورش زعیم، اول، تهران، هما.

-       مجلسی، محمد باقر (1412 ق)، بحارالانوار، دوم، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی.

-       محسنی، منوچهر (1370)، مقدمات جامعه شناسی، هشتم، تهران، حاذق.

-       مدیر شانه چی، کاظم (1380)، آیات الاحکام، دوم، تهران، سمت.

-       مطهری، مرتضی (1370)، مسأله ربا، سوم، تهران، صدرا.

-       مکارم شیرازی، ناصر (1376)، تفسیر نمونه، بیست و پنجم، تهران، دارالکتب الاسلامیه.

-       مورلی، دیوید - هرمیدان لاول (1371)، نام من امروز است، مترجم: سعید پارسا، اول، تهران، اطلاعات.

 

Examining the prohibition of usury as one of the ways to fight economic poverty from the perspective of the Holy Quran

 

 

Abstract:

The ominous phenomenon of poverty has always had destructive effects on society and is one of the major obstacles to the happiness of human societies. The Holy Quran has provided ways to solve this social scourge and has dealt with it with negative and positive methods. On the one hand, banning usury and prohibiting the reproduction of wealth, and on the other hand, by establishing important and influential social institutions, such as khums, zakat, loans, endowment, endowment, and advice to work and effort, in order to solve this scourge of burning women. has taken care Despite the fact that all Muslims agree on the sanctity of riba in Islam, there is no exact definition of riba among Muslims. In the past, the majority of Islamic scholars, like Christians, considered all kinds of interest on money as equivalent to usury, but today, most Islamic scholars consider riba not just any kind of interest, but equivalent to cruel interest. The subject of the research requires to be investigated at a deep level. therefore; The in-depth research plan of the subject has been investigated by means of a case study plan of library technology, due to the reference to the Holy Quran and authentic interpretations and documentary technology, and it has come to the conclusion that banning riba is one of the ways to deal with Poverty and support for the poor.

 

Keywords: Holy Quran, poverty, usury, economy, justice.

22

 

---