واکاوی دیدگاه طبقاتی بهرام بیضایی در پرتو نظریات ویتفوگل و مارکس با تکیه بر نمایشنامه‌های آرش، اژدهاک، بندار بیدخش، سلطان مار، چهار صندوق، در حضور باد

محورهای موضوعی : متون زبان و ادبیات فارسی

شیرزاد طایفی ¹ (دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علّامه طباطبائی، تهران، ایران.)
کورش سلمان نصر ² (دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علّامه طباطبائی، تهران، ایران.)

تاریخ دریافت : 1399/03/12 تاریخ پذیرش : 1399/04/10 تاریخ انتشار : 1401/04/01

کلید واژه: استبداد شرقی, بهرام بیضایی, ویتفوگل, مارکس, نمایش نامه, دیدگاه طبقاتی,

چکیده مقاله :

دریافت نگرش های اجتماعی، سیاسی، تاریخی و... در آثار ادبی، یکی از راه های کشف معنا در آن ها است. برای نیل به این هدف، باید با نظریه های سایر حوزه های علوم انسانی آشنا شد. نظریۀ استبداد شرقی ویتفوگل و دیدگاه های مارکس در ارتباط با مفهوم طبقه در جامعه، از جمله رویکردهایی است که ما را با چگونگی شکل گیری طبقات اجتماعی یاری می رسانند. نظریۀ استبداد شرقی نشان می دهد چگونه استبداد حاکم بر جوامع آب سالار شرقی، باعث شکل گیری طبقات جامعه می گردد و نظریۀ مارکس تأثیر مالکیت خصوصی و در نهایت سرمایه داری را بر شکل گیری طبقات در جامعه، توضیح می دهد، که از همین رهگذر می توان به بررسی جوامع، در آثار ادبی پرداخت. بهرام بیضایی یکی از نمایش نامه نویسانی است که طبقات اجتماعی و کشمکش های آن ها در آثار او نمودی عینی دارد و برای درک آثار او، باید با نگرش های طبقاتی موجود در آثارش آشنا شد؛ از این رو، در پژوهش پیش رو با توجه به دیدگاه طبقاتی ویتفوگل و مارکس، نمایش نامه های شش گانۀ سلطان مار، آرش، اژدهاک، بندار بیدخش، چهار صندوق، و در حضور باد بیضایی را تحلیل طبقاتی کرده و کوشیده ایم ضمن بهره گیری از روش تحلیل کیفی، با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای و اسنادی، و کاربست نظریه های طبقاتی ویتفوگل و مارکس، آثار او را بررسی نماییم. دستاوردهای پژوهش، گویای این است که نمایش نامه های آرش، اژدهاک و بندار بیدخش با نگرش های طبقاتی ویتفوگل و نمایش نامه های چهارصندوق و در حضور باد با رویکرد طبقاتی مارکس ارتباط دارند. نمایش نامۀ سلطان مار نیز، رویکرد طبقاتی بینابینی دارد؛ به این معنی که هم با رویکرد مارکس و هم با رویکرد ویتفوگل قابل بازخوانی است.

چکیده انگلیسی:

One of the important ways to understand the meaning of a literary work is to understand its social, political and historical attitudes. Accordingly, the recognition of the theories of other fields of human sciences is important. The oriental tyrant theory of Wittfogel's and Marx's views on the concept of class in society are among the approaches that help us understand how social classes are formed. The oriental tyrant theory shows how tyrant governing the oriental, hydraulic empire-based societies, causes the formation of the classes of society. In Marxism, Marxian class theory explains the impact of private ownership and ultimately capitalism on the formation of classes in society. In this way, it is possible to study communities in literary works. Bahram Beyzai is an Iranian playwright that social classes and conflicts are well represented in his works; accordingly, in order to understand his works, the class attitudes in his works must be known. In this study, based on the Wittfogel's and Marx's class views, his plays, including Arash, Azhdahak, Karname-ye Bandar Bidakhsh, Soltan-Mar [The King Snake], Chahar sandoogh [four boxes] and Dar Hozour-e Bad [in the presence of wind], are classically examined. To this end, while using the qualitative analysis method, we will examine his works by relying on library and documentary-based studies and using the classical theories of Wittfogel and Marx. The results show that plays Arash, Azhdahak and Karname-ye Bandar Bidakhsh are associated with Whittfogel's class attitudes; while plays Chahar sandoogh [four boxes] and Dar Hozour-e Bad [in the presence of wind] are related to Marx's class approach. The play of Soltan-Mar [The King Snake] follow an intermediate class approach, which can be read by both Marx's and Wittfogel's approach.

منابع و مأخذ:

کتاب‌ها

آندرسون، پری (1390) تبارهای دولت استبدادی، ترجمۀ حسن مرتضوی، تهران: ثالث.

اوستا (1385) گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه، چاپ10، تهران: مروارید.

بیضایی، بهرام (1389) مجلس قربانی سنّمار، چاپ چهارم، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

بیضایی، بهرام (1361) سلطان مار، تهران: تیراژه.

بیضایی، بهرام (1396) دیوان نمایش 1، چاپ 5، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

بیضایی، بهرام (1396) دیوان نمایش 2، چاپ 5، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

چارلز رایت، میلز (1379) مارکس و مارکسیسم، ترجمۀ محمد رفیعی مهرآبادی، تهران: خجسته.

رضاقلی، علی (1389) جامعه‌شناسی نخبه‌کشی، ‌چاپ 32. تهران: نی.

کاتوزیان، محمدعلی (همایون) (1385) تضاد دولت ملت، نظریۀ تاریخ و سیاست در ایران، ترجمۀ علیرضا طیب، چاپ 4، تهران: مرکز.

مونتسکیو (1370) روح القوانین، ترجمۀ علی‌اکبر مهتدی، چاپ 9، تهران: امیرکبیر.

ویتفوگل، کارل آوگوست (1391) استبداد شرقی؛ بررسی تطبیقی قدرت تام، ترجمۀ محسن ثلاثی، تهران: ثالث.

هگل (1356) عقل در تاریخ، ترجمۀ حمید عنایت، تهران: دانشگاه صنعتی آریامهر.

مقالات

دریایی، تورج. (1392). آرش شواتیر که بود؟. بخارا،15(95 و 96)، 166- 176.

طباطبایی، احمد. (1343). دیو و جوهر اساطیری آن. زبان و ادبیات فارسی، 16(69)، Dor: 20.1001.1.22517979.1343.16.69. 4.0

Books

Anderson, Perry (2011) Descendants of an Authoritarian Government, translated by Hassan Mortazavi, Tehran: Third.

Avesta (2006) Report and research of Jalil Dostkhah, 10th edition, Tehran: Morvarid.

Beizai, Bahram (1982) Sultan Mar, Tehran: Circulation.

Beizai, Bahram (2010) Majnar Ghorbani Senmar, Fourth Edition, Tehran: Enlightenment and Women's Studies.

Beizai, Bahram (2017) Divan Namayesh 1, 5th edition, Tehran: Roshangaran and Women's Studies.

Beizai, Bahram (2017) Divan Namayesh 2, 5th edition, Tehran: Roshangaran and Women's Studies.

Charles Wright, Mills (2000) Marx and Marxism, translated by Mohammad Rafiei Mehrabadi, Tehran: Khojasteh.

Hegel (1977) Reason in History, translated by Hamid Enayat, Tehran: Aria Mehr University of Technology.

Katozian, Mohammad Ali (Homayoun) (2006) The Conflict of the Nation State, Theory of History and Politics in Iran, translated by Alireza Tayeb, 4th edition, Tehran: Markaz.

Montesquieu (1991) The Spirit of Laws, translated by Ali Akbar Mohtadi, 9th edition, Tehran: Amirkabir. Rezagholi, Ali (2010) Sociology of Elitism, Edition 32. Tehran: Ney.

Wittfogel, Carl August (2012) Eastern tyranny; A Comparative Study of Total Power, translated by Mohsen Thalasi, Tehran: Sales.

Articles

Daryayi, Touraj. (2013). Who was Arash Schwatter? Bukhara, 15 (95 and 96), 166-176.

Tabatabai, Ahmad (1964). The demon and its mythical essence. Persian Language and Literature, 15 (95&96), 39-45.Dor: 20.1001.1.22517979.1343.16.69. 4.0.