تحلیل اصطلاح «بخت» در منظومه های «اقبال نامه» و «مخزن الاسرار» از منظر تقدیرگرایی زروانی، با نگاهی به تحلیل گفتمان

محورهای موضوعی : متون زبان و ادبیات فارسی

مرمر حسامی ¹ , بهرام پروین گنابادی ² , اصغر دادبه ³

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2 - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
3 - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

تاریخ دریافت : 1398/11/27 تاریخ پذیرش : 1399/02/15 تاریخ انتشار : 1400/10/01

کلید واژه: بخت, تحلیل گفتمان, مخزن الاسرار و اقبال نامه, زروان, تقدیرگرایی(فاتالیسم),

چکیده مقاله :

تقدیرگرایی از موضوعات مهم در فلسفه و کلام است که به تبع آن در حوزۀ ادبیات نیز راه یافته است. انسان در انجام بسیاری از اعمال خود، وجود اراده آزاد را آگاهانه و ناآگاهانه می‌پذیرد امّا هنگامی که ناکام می‌شود، به تقدیر متوسل شده و به نیرویی مافوق ارادۀ خود که در نهایت او را مقهور ساخته باور پیدا می‌کند و از آن سخن می‌گوید. از آن جا که برمبنای نظرات فرضیه پردازانی چون فرکلاف تحلیل گفتمان تجزیه و تحلیل زبان در کاربرد است و نمی‌تواند منحصر به توصیف صورت‌های زبانی مستقل از اهداف و کارکردهایی باشد که این صورت‌ها برای پرداختن به آنها در امور انسانی به وجود آمده‌اند، با توجه به بسامد بالای واژه هایی نظیربخت یا زمانه در آثار بسیاری از شعرا و نویسندگان این واژه ها باید به عنوان واژه هایی نشان دار در نظر گرفته شود که حامل بار فرا معنایی و فرامتنی هستند و ریشه در ناخودآگاه و ایدئولوژی گویندگان آن ها دارد. در این مقاله ارتباط این اصطلاحات در منظومه های اقبال نامه و مخزن الاسرار نظامی با تفکّر تقدیرگرایی زروانی بررسی شده و شیوۀ تحلیل با توجّه به نظریه نورمن فرکلاف در تحلیل گفتمان، بررسی موقعیت فرامتنی این اصطلاحات قرار داده شده و سرانجام ضمن بررسی این اصطلاحات پیرامون سیر، تداوم و تأثیر تقدیرگرایی زروانی–مهری بر افکار و آثار نویسندگان و شاعران و نیز انتقال این تفکّر به دوره‌های بعد بحث شده است.

چکیده انگلیسی:

Fatalism is one of the major discourses in the field of literature. In many of his actions, man accepts the free will consciously and unconsciously, but when he fails to resort to fate and believes in and speaks of the supreme will that has finally subjugated him. Whereas, based on the theories of theorists such as Yule, Brown and Fairclough, discourse analysis is applied to language, it cannot be limited to describing linguistic statements that are independent of the purposes and functions that these statements are designed to address in human affairs. , Given the high frequency of words like "fortune" in the books of many poets and writers, these words should be regarded as "signified" words that carry the meta-semantic and transnational concept, rooted in the subconscious and ideology of their speakers. In this article I will attempt to examine the relationship of these words in "Eghbalname" and "Makhzan -al-asrar” ‘s Nezami poem with Zurvanian fatalism thinking and to analyze the discourse based on Norman Fairclough 's theory of analysis. In this article, while discussing these vocabulary, the persistence and effect of Zurvanian -Mehri fatalism on the thoughts and works of writers and poets, as well as the transmission of this thinking to later periods are discussed.

منابع و مأخذ:

کتاب‌ها

ابن بابویه، محمدبن علی(1386) توحید، ترجمۀ علی‌اکبر میرزایی، چاپ اول، قم: خداباوران.

الیاده، میرچا (1372) رساله در تاریخ ادیان، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: سروش.

بنونیست، امیل (1377) دین‌های ایرانی بر پایه متون معتبر یونانی، ترجمۀ بهمن سرکاراتی، تهران: قطره.

بهار، مهرداد (1375) ادیان آسیایی، تهران: چشمه. بهار، مهرداد (1386) از اسطوره تا تاریخ، تهران: چشمه.

بهار، مهرداد (1376) پژوهشی در اساطیر ایران پارۀ نخست و دوم، تهران: آگاه.

بویس، مری، آسموسن، کای بار (1389) دیانت زرتشتی، مترجم فریدون وهمن، تهران: ثالث.

تفضلی، احمد (1354) مینوی خرد، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

جاماسب جی منوچهر جی جاماسب آسانا، عریان، سعید (1391) متون پهلوی، تهران: علمی.

جلالی مقدم، مسعود (1384) آیین زروانی مکتب فلسفی– عرفان زرتشتی بر مبنای اصالت زمان، تهران: امیرکبیر.

حافظ، شمس‌الدین محمد (1390) دیوان حافظ، تهران: زوار.

خاقانی شروانی، افضل‌الدین ابراهیم (1379) دیوان خاقانی شروانی، مقدمه بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: گل آرا.

دهخدا، علی اکبر (1377) لغت‌نامه، جلد 3، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

دوستخواه، جلیل(۱۳۸۷) اوستا، تهران: مروارید.

زرین‌کوب، عبدالحسین (١٣٧٢) پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد: دربارۀ زندگی، آثار و اندیشۀ نظامی، تهران: سخن.

زنر، رابرت چارلز (1375) زروان یا معمای زرتشتی‌گری، ترجمۀ تیمور قادری، تهران: فکر روز.

زنر، رابرت چارلز (1389) طلوع و غروب زرتشتی‌گری، ترجمۀ تیمور قادری، تهران: امیرکبیر.

سجادی، سید جعفر (۱۳۶۱‬) فرهنگ علوم عقلی، تهران: انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران.

سعدی، مصلح‌الدین (1388)کلیات سعدی، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: ققنوس.

شهرستانی، ابوالفتح محمدبن عبدالکریم (1387) الملل و النحل، ترجمۀ و تصحیح مصطفی خالقداد هاشمی، ‌‌تهران‌: چاپخانه اقبال‌.

عطارنیشابوری، فریدالدین (1369) منطق‌الطیر، به اهتمام احمد رنجبر، چاپ دوم، تهران: اساطیر.

فردوسی، ابوالقاسم (1960م) شاهنامه، زیر نظر ای برتلس، تصحیح عبدالحسین نوشین، مسکو: اداره انتشارات ادبیات خاور.

فرکلاف، نورمن (1379) تحلیل انتقادی گفتمان، مترجمان محمدجواد غلامرضا کاشی، فاطمه شایسته‌پیران و دیگران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.

قبادیانی بلخی، ناصرخسرو (1393) دیوان اشعار حکیم ناصرخسرو، تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران.

کولون، فرانس (1383) ادیان شرقی در کافرکیشی رومی، ترجمۀ تیمور قادری، تهران: امیرکبیر.

گیرشمن، رومن (1385) تاریخ ایران از آغاز تا اسلام، ترجمۀ محمد بهفروزی، تهران: جامی.

معین، محمد (1385) تحلیل هفت پیکر نظامی، چاپ دوم، تهران: موسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.

مولتون، جیمزهوپ (۱۳88) گنجینۀ مغان، ترجمۀ تیمور قادری، تهران: مهتاب.

مولوی، جلال‌الدین محمد (1381) مثنوی معنوی، تصحیح قوام‌الدین خرمشاهی، تهران: دوستان.

نظامی، الیاس بن یوسف (1376) اقبال‌نامه، به کوشش حسن وحید دستگردی، سعید حمیدیان، تهران: قطره.

نظامی، الیاس بن یوسف (1378) مخزن‌الاسرار، تصحیح حسن وحید دستگری، تهران: سوره.

هینلز، جان (1396) شناخت اساطیر ایران، ترجمۀ ژاله آموزگار، احمد تفضلی، تهران: چشمه.

مقالات

ایرانی، محمد و دیگران (1398) تحلیل واژگان مرتبط با اجتماعیات در خمسۀ نظامی با رویکرد تحلیل انتقادی گفتمان فرکلاف، متن پژوهی ادبی، دورۀ 23، شمارۀ 80، صص 60-33.

حجتی‌زاده، راضیه (١٣٩٦) وجه پنهان معنا و زبان پنهان واژه‌ها بررسی نقش یاری‌رسان دلالت‌های ضمنی در تبیین اغراض ثانوی گزاره‌های پرسشی، دوفصلنامة زبان و ادبیات فارسی، شمارة ٨٣، صص 94-73.

دادبه، اصغر(1371) تجلی برخی از آراء کلامی- فلسفی در اشعار نظامی، فرهنگ، شمارۀ 10، صص130-87.

فرخ‌نیا، مهین‌دخت (1393) بن‌مایه‌های عرفان گنوسی در داستانی از هفت‌پیکر نظامی، فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، سال دهم، شمارۀ 35، صص 284- 213.

Books

Ibn Babavieh, Mohammad Ibn Ali (2007) Tawhid, translated by Ali Akbar Mirzaei, first edition, Qom: Khodabavaran.

Eliadeh, Mircha (1993) Treatise on the History of Religions, translated by Jalal Sattari, Tehran: Soroush.

Benonist, Emile (1998) Iranian Religions Based on Authentic Greek Texts, translated by Bahman Sarkarati, Tehran: Qatreh.

Bahar, Mehrdad (1996) Asian Religions, Tehran: Cheshmeh.

Bahar, Mehrdad (2007) From Myth to History, Tehran: Cheshmeh.

Bahar, Mehrdad (1997) A Study in Iranian Mythology Part I and II, Tehran: Agah.

Boyce, Mary, Asmussen, Kai Bar (2010) Zoroastrianism, translated by Fereydoun Vahman, Tehran: Third.

Tafazli, Ahmad (1975) Minavi Kherad, Tehran: Iranian Culture Foundation.

Jamasb Ji Manouchehr J. Jamasb Asana, Eryan, Saeed (2012) Pahlavi Texts, Tehran: Scientific.

Jalali Moghadam, Massoud (2005) The Zoroastrian Religion of the Philosophical School - Zoroastrian Mysticism Based on the Originality of Time, Tehran: Amirkabir.

Hafez, Shamsuddin Mohammad (2011) Hafez Divan, Tehran: Zavar.

Khaghani Shervani, Afzaluddin Ebrahim (2000) Divan of Khaghani Shervani, Introduction to Badi'at-e-Zaman Forouzanfar, Tehran: Golara.

Dehkhoda, Ali Akbar (1998) Dictionary, Volume 3, Tehran: Tehran University Publishing and Printing Institute.

Dostkhah, Jalil (2008) Avesta, Tehran: Morvarid.

Zarrinkoob, Abdolhossein (1993) Pir Ganjeh in Search of Nowhere: About Life, Works and Military Thought, Tehran: Sokhan.

Zener, Robert Charles (1996) Zarwan or the Riddle of Zoroastrianism, translated by Timur Ghaderi, Tehran: Fekr Rooz.

Zener, Robert Charles (2010) The Rise and Set of Zoroastrianism, translated by Timur Ghaderi, Tehran: Amirkabir.

Sajjadi, Seyed Jafar (1982) Culture of Rational Sciences, Tehran: Islamic Association of Iranian Wisdom and Philosophy.

Saadi, Moslehuddin (2009) Saadi's generalities, corrected by Mohammad Ali Foroughi, Tehran: Phoenix.

Shahrestani, Abolfath Mohammad Ibn Abdul Karim (2009) Al-Mulla wa Al-Nahl, translated and corrected by Mustafa Khaleqdad Hashemi, Tehran: Iqbal Printing House.

Attar Nishabouri, Farid al-Din (1990) Al-Tair region, by Ahmad Ranjbar, second edition, Tehran: Asatir.

Ferdowsi, Abolghasem (1960) Shahnameh, under the supervision of Bertels, edited by Abdolhossein Noushin, Moscow: Eastern Literature Publishing Office.

Fairclough, Norman (2000) Critical Discourse Analysis, Translated by Mohammad Javad Gholamreza Kashi, Fatemeh Shayestehpiran et al., Tehran: Center for Media Studies and Research.

Ghobadiani Balkhi, Naser Khosrow (2014) Poetry collection of Hakim Naser Khosrow, edited by Mojtaba Minavi and Mehdi Mohaghegh, Tehran: University of Tehran.

Colon, France (2004) Eastern Religions in Roman Infidelity, translated by Timur Ghaderi, Tehran: Amirkabir.

Gershman, Roman (2006) History of Iran from the beginning to Islam, translated by Mohammad Behforozi, Tehran: Jami.

Moin, Mohammad (2006) Analysis of Seven Military Figures, Second Edition, Tehran: Tehran University Press.

Molton, James Hope (2009) Moghan Treasure, translated by Timur Ghaderi, Tehran: Mahtab.

Rumi, Jalaluddin Mohammad (2002) Masnavi Manavi, edited by Ghavamuddin Khorramshahi, Tehran: Friends.

Nezami, Elias Ibn Yousef (1997) Iqbalnameh, by Hassan Vahid Dastgerdi, Saeed Hamidian, Tehran: Qatreh.

Nezami, Elias Ibn Yusuf (1999) Repository of Secrets, edited by Hassan Vahid Dastgari, Tehran: Sura.

Hinels, John (2017) Understanding Iranian Mythology, translated by Jaleh Amoozgar, Ahmad Tafazli, Tehran: Cheshmeh.

Articles

Irani, Mohammad et al. (2019) Analysis of socially related words in Khamseh Nezami with the approach of critical analysis of Fairclough discourse, Literary Text Research, Volume 23, Number 80, pp. 60-33.

Hojjatizadeh, Razieh (2017) The hidden face of meaning and the hidden language of words Investigating the role of helpers of implicit meanings in explaining the secondary purposes of interrogative propositions, Bi-Quarterly Journal of Persian Language and Literature, No. 1, pp. 94-73.

Dadbeh, Asghar (1992) Manifestation of some theological-philosophical views in military poetry, culture, No. 10, pp. 130-87.

Farkhonia, Mahindokht (2014) Principles of Gnostic Mysticism in a Story of the Military Body Weekly, Quarterly Journal of Mystical Literature and Mythology, Volume 10, Number 35, pp. 284-213.