بررسی و ارزیابی پیامدهای سیاسی اقتصاد نفتی پهلوی دوم

محورهای موضوعی : سیاست پژوهی ایرانی (سپهر سیاست سابق)

حسین حسین زاده ¹ (دانشجوی دکتری، گروه علوم سیاسی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران)
فریدون اکبرزاده ² (استادیار، گروه علوم سیاسی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران)
لنا عبدالخانی ³ (استادیار، گروه علوم سیاسی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران)
حامد محقق نیا ⁴ (استادیار، گروه علوم سیاسی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران)

تاریخ دریافت : 1399/08/24 تاریخ پذیرش : 1399/10/07 تاریخ انتشار : 1401/01/01

کلید واژه: اقتصاد نفتی, دولت رانتیر, پهلوی دوم, ساواک, توسعۀ سیاسی, سرکوب سیاسی,

چکیده مقاله :

هدف پژوهش حاضر بررسی پیامدهای رانتیر شدن دولت پهلوی دوم است. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی بوده و نتایج نشان داد که مهم‌ترین پیامدهای سیاسی- اقتصاد نفتی در ایران را می‌توان در وهلۀ نخست خود رانتیر شدن دولت در عصر پهلوی دوم دانست. افزایش بهای نفت به افزایش بسیار قابل توجه بودجه ساواک منجر گردید و این اهرم، بسیار بیشتر از گذشته توسط شاه برای از بین بردن مخالفت‌های مردمی استفاده گردید. ساواک که دریافته بود نقش گسترده‎تری نسبت به دورۀ پیش از شوک اول بدان محول شده است، دست خود را بازتر از گذشته برای سرکوب ناراضیان و م خالفان رژیم پنداشت و بدون کوچک‌ترین دغدغه‎ای به اقدامات خود پرداخت. البته باید گفت که جو خفقان و اینکه امر تنها امر شاه است، رعب و وحشتی ایجاد کرد که از دید مردم ایران دور نماند و مردم، همه این اقدامات را به شاه منتسب کرده و هرچه بیشتر از وی فاصله می‎گرفتند. وجود استبداد و جو خفقان قبل از انقلاب، تا بدان حد توسط ساواک تشدید شد که گروهی از نویسندگان و پژوهشگران انقلاب اسلامی، علت اصلی به‎وجود آمدن انقلاب را ناشی از استبداد و جو خفقان بیش از حد نظام شاهنشاهی معرفی کرده‎اند.

چکیده انگلیسی:

The purpose of the present study is to explore rentierism in the second Pahlavi regime. The method of study is descriptive analysis and the results showed that the most important political consequence of the oil economy in Iran can be the rentier state during the second Pahlavi regime. Rising oil prices led to a highly noticeable increase in SAVAK budget and the Shah used this factor to suppress public opposition inside the country more than ever. SAVAK, recognizing it was given a more extensive role compared to the first pre-shock stage, felt free to suppress the regime's opponents and continued its measures without any concern. Of course, it should be noted that the Shah's oppression and dictatorship created a sense of terror and horror in people's heart and they attributed all these measures to the Shah and hated him more than before. Autocracy and repression intensified by the Shah before the revolution insomuch that a group of writers and researchers of the Islamic revolution have considered the severe autocracy and repression during the Pahlavi regime as the main causes of the revolution.

منابع و مأخذ:

آبراهامیان، یرواند (1389). ایران بین دو انقلاب. ترجمه احمد گل محمدی و محمدابراهیم فتاحی. تهران: نی.

ابطحی، مصطفی؛ حیدری، نصرت‌الله (1392). بررسی رابطه نفت و توسعه‌نیافتگی سیاسی در ایران. مطالعات سیاسی، 3(19)، ص34.

ازغندی، علیرضا (1383). تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران 1357-1320. تهران: سمت.

حاجی‌یوسفی، امیرمحمد (1376). رانت، دولت رانتیر و رانتیریسم: یک بررسی مفهومی. اطلاعات سیاسی اقتصادی، شمارۀ 125-126، ص153.

حسینی‌زاده، محمدعلی (1391). از نهادگرایی تا گفتمان: درآمدی بر کاربرد نظریه‌های نهادگرایی در علوم سیاسی. علوم سیاسی، 15(60)، ص87.

دلانوآ، کریستین (1371). ساواک. ترجمه عبدالحسین نیک‎گهر. تهران: طرح نو.

دهشیار، حسین (1386). تحولات سیاسی ایران سال‌های 1342 تا 1357. در: تحولات سیاسی و اجتماعی ایران 1357-1320، به کوشش مجتبی مقصودی. تهران: انتشارات روزنه.

رمضانی باصری، عباس؛ میرفردی، اصغر (1393). تبیین نهادگرایی و گرایش آن به توسعه. اقتصادی، شماره‌ 3-4، ص123.

رمضانی، علی (1387). نفت به جای مردم. زمانه، شماره 69.

رهبری، مهدی (1383). اقتصاد و انقلاب اسلامی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

سمیعی اصفهانی، علیرضا؛ عباسی، عالیه (1397). دولت رانتی و چالش‌های دولت‌سازی در عصر پهلوی دوم (1332-13۵7). رهیافت‌های سیاسی و بین‌المللی، 9(13)، ص129.

شالچی، وحید؛ قاسمی، روح‌الله (1397). بررسی تطبیقی اثر افزایش درآمدهای نفتی بر سیاست‌گذاری‌های دولت در نهادهای اقتصاد و سیاست: دو دوره 1356-1352 و 1389-1384. علوم اجتماعی، 27(80)، ص8.

شکاری، عبدالقیوم (1379). نظریۀ دولت تحصیلدار و انقلاب اسلامی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

صمیمی، مینو (1396). پشت پرده تخت طاووس. ترجمه حسین ابوترابیان. تهران: اطلاعات.

طاهری، ابوالقاسم؛ صفاری امان، سارا (1388). تاثیر دولت رانتیر بر دموکراسی در ایران (پهلوی دوم). تاریخ، 4(12)، ص109.

طهماسبی، شهرام و همکاران (1398). تأثیر دولت رانتیر بر الگوهای مشارکت سیاسی (موردپژوهی: ایران در دوره جمهوری اسلامی). مطالعات علوم اجتماعی، 16(62).

عباس‌زاده مرزبالی، مجید (1396). شکل‌گیری دولت رانتیر و تأثیر آن در فروپاشی رژیم پهلوی دوم. راهبرد یاس، شماره 52، ص56.

عباسی، ابراهیم (1383). دولت پهلوی و توسعۀ اقتصادی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

فضلی‌نژاد، سیف‌الله؛ احمدیان، مرتضی (1389). اقتصاد رانتی در ایران و راه‌های برون‌رفت از آن. بررسی مسائل و سیاست‌های اقتصادی، شماره 11-12، ص134.

قادری، طاهره؛ میرزایی، ساناز (1392). بررسی نقش نفت در توسعۀ سیاسی: مطالعۀ تطبیقی ایران، مالزی، ترکیه و عربستان. جامعه‌شناسی ایران، 14(1)، ص9.

کاتوزیان، ‌محمدعلی (1372). اقتصاد سیاسی ایران. ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی. تهران: نشر مرکز، چاپ دوم.

کاظمی، حجت (1392). نهادگرایی به عنوان الگویی برای تحلیل سیاسی. پژوهش سیاست نظری، دورۀ جدید، شمارۀ 13، ص4.

گرجی، ابراهیم؛ اقبالی، علیرضا (1390). بررسی اقتصاد رانتی با تأکید بر سیکل‌های تجاری- سیاسی؛ تحلیلی تئوریک. پژوهشنامۀ علوم سیاسی، 6(3)، ص139.

لاینگ، مارگرت (1371). مصاحبه با شاه. ترجمه اردشیر روشنگر. تهران: نشر البرز.

لک‌زایی، شریف (1383). نظریۀ نهادی در علوم سیاسی؛ نهادگرایی جدید. علوم سیاسی، شمارۀ 28، ص327.

لوسیانی، میاموکو (1374). بحران مالی دولت و گزارش دولت به دموکراسی. خاورمیانه، 2(8)، ص426.

مرشدی‌زاد، علی؛ زمانی، صالح (1394). تبیین ساختاری علل فروپاشی دولت پهلوی. دولت‌پژوهی، 1(3)، ص213.

میرترابی، سعید (1384). مسائل نفت ایران. تهران: قومس.

نراقی، احسان (1383). از کاخ شاه تا زندان اوین. ترجمه سعید آذری. تهران: رسا.

هویدا، فریدون (1395). سقوط شاه. ترجمه ح.ا. مهران. تهران: انتشارات اطلاعات.