تحلیلی از مفهوم شهر و ارکان شهرنشینی از منظر قرآن کریم

محورهای موضوعی : معماری

احسان شریفیان ¹ , محمدرضا پورجعفر ² , علی اکبر تقوایی ³

1 - دانشجوی دکترای شهرسازی دانشگاه تربیت مدرس
2 - استاد دانشکده هنر و معماری دانشگاه تربیت مدرس
3 - دانشیار دانشکده هنر و معماری دانشگاه تربیت مدرس

تاریخ دریافت : 1395/06/24 تاریخ پذیرش : 1395/09/22 تاریخ انتشار : 1396/03/01

کلید واژه: تعریف شهر, مدینه, ابعاد شهرنشینی, قرآن, تدبر,

چکیده مقاله :

تدوین الگوی شهرسازی اسلامی، ایجاب می‌کند تعریف دین از خود مفهومشهر و شهرنشینی با استناد روشمند به منابع دست اول به ویژه قرآن کریم جستجو شود. در این تحقیق با تکیه بر روش تدبر، مفهوم شهر و شهرنشینی در قرآن تعریف، و مهم‌ترین ارکان تحقق و بقای آنها، ذکر می‌شود. براین‌اساس، قرآن شهر را محل تحقق حاکمیت الله بر زمین می‌داند که با محوریت وحی و تجمع امت بر گِرد ولی‌الله شکل می‌گیرد. بنابراین شهرنشینی به معنای پذیرش حاکمیت کتاب خدا و حاکمیت ولی او بر زمین است که مستلزم تجمع مکانی و استقرار بر محور ولیّ می‌باشد. این نوع شهرنشینی برای بلوغ خود، لازم است چهار مرحله را طی کند تا واجد وجه اجتماعی، دنیوی، الهی و تمدنی گردد. هر یک از این مراحل نیز دارای ارکانی است که عبارتنداز: قانون، حاکمیت، تجمع، مرابطه، مالکیت، سکونت، معیشت، عمران، امنیت، عبادت، تعلیم و تزکیه، تذکر و تفکر، انفاق، جهان‌پیوندی و نسل.

چکیده انگلیسی:

Islamic urban design should be based upon primary religious sources. Many researchers do not pay enough attention to the primary religious sources and usually get their foundations from disreputable sources. Those who refer to primary sources do not have reliable methods to interpret these references. This prevents from achieving a dependable and comprehensive Islamic urban design theory. Accordingly, exploring definitions of religious sources and approaching the fundamental concepts of urban studies are of utmost importance. In this regard, the concept of "City" and "urbanization" is the first priority. Additionally, Quran plays a dominant role in providing basic and strategic policies between religious sources such as Quran and Hadith, because it is the constitution of Islam. In this research, we present the exact definition of "City" and "urbanization" during a methodological study of Quran, named "Tadabbor". According to this method, we have to review surahs comprehensively by considering their cohesiveness not just verses independently. Also, we explain about the chief foundations upon which Islamic city is created and survived on. These are elements of existence and stability of cities according to Quran's policies. The study -based upon Tadabbor method- shows that Quran defines city (or Madinah) as a place in which the God's sovereignty over the earth is realized by aggregation and centralization of believers (Ummah) around the "vali" -or in other words God's saints- all oriented around "Vahy" (revelation from God). Thus "urbanization" is a kind of submission to the sovereignty of god's scripture (Quran) and substitute (Vali) that results in centralization in a place on the earth. This definition includes five key concepts: "God", "Vahy", "Vali", "Ummah" and "earth" which shows that urbanization is the result of their interaction. This kind of urbanization is associated with a type of life which has four evolution phases. Urban life as a prepubertal child should mature as a grown Islamic and divine urbanization. In the first phase, the "social" aspect of urbanization evolves and is in line with five fundamental elements according to Quranic studies. These are "law", "Sovereignty", "aggregation", "social interaction" and "ownership".  The second step of urban life is the evolution of the "corporeal" aspect, in which urban life should provide the corporeal needs of Ummah as earthlings and has four indispensable bases: "Residence", "Livelihood", "Development" and "Security". The third stage of Islamic urban life evolution is its "Divine" appearance. Developing this attitude needs four essential concepts: "Worship", "Education & Cultivation", "Thinking & remembrance" and "donation". This stage is the highest level of a city but it should also be widespread and survive that constitute the fourth phase, the "Civilizational" aspect of urban life. After creation of the Islamic city and completion of the "social", "corporeal" and "divine" dimensions of urbanization, it should play a role on a global scale and sustain forever. To achieve this stage, two concepts should come to existence: "Global interactions" and "Generation". All the four stages and their fifteen key concepts make a strong foundation for reaching the Islamic urbanization, named by Quran: "Hayat Tayyebah".

منابع و مأخذ:

1. ---------. (1389). قرآن کریم. (محمدرضا صفوی، مترجم). قم:نشر معارف
2. ابن بابویه، محمد بن علی. (1371). من لایحضره الفقیه، ج3، (جلد د‌وم). قم: د‌فتر انتشارات اسلامى، (نشر اصلی،1413 ه.ق.)
3. ابن بابویه، محمد‌بن‌علی. (1361). معانی الأخبار (جلد اول). قم: د‌فتر انتشارات اسلامى؛ جامعه مد‌رسین حوزه علمیه قم، 1403ه.ق.
4. ابن عاشور، محمد طاهر. (1378). تفسیر التحریر و التنویر (جلد اول). بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، (نشر اصلی، 1420 ه.ق)
5. ابن فارس. (1362). معجم مقاییس اللغه (جلد اول). قم: مکتب الاعلام الاسلامی، (نشر اصلی، 1404ه.ق)
6. ابن منظور، محمد بن مکرم‏. (1333). لسان العرب (چ سوم). بیروت: د‌ار صاد‌ر، (نشر اصلی، 1374ه.ق)
7. اراکی، محسن. (بی‌تا)؛ جزوه فقه نظام عمران شهری اسلام، ، بازیابی د‌ر 31 خرد‌اد 1395 از www.mohsenaraki.com.
8. الازهری، محمد بن احمد. (بی‌تا). تهذیب اللغه (جلد اول). بیروت: د‌ار‌الاحیاء التراث العربی.
9. الهی‌زاد‌ه، محمد حسین. (1392الف). تد‌بر د‌ر سیره تمد‌ن‌ساز اهل‌بیت(ع) (جلد اول). مشهد: مؤسسه فرهنگی تد‌بر د‌ر قرآن و سیره.
10. الهی‌زاد‌‌ه، محمد حسین. (1392ب). تد‌بر د‌ر قرآن (جزء 28و29) (جلد اول). مشهد: مؤسسه فرهنگی تد‌بر د‌ر قرآن و سیره.
11. الهی‌زاد‌ه، محمد حسین. (1393الف). تد‌بر موضوعی: مباد‌ی،مبانی،روش ونمونه (جلد اول). مشهد: مؤسسه فرهنگی تد‌بر د‌ر قرآن و سیره.
12. الهی‌زاد‌ه، محمد حسین. (1393ب). عباد‌ات اجتماعی (جلد اول). مشهد: مؤسسه فرهنگی تد‌بر د‌ر قرآن و سیره.
13. الهی‌زاد‌ه، محمد حسین. (1394). تد‌بر ترتیبی: مباد‌ی، مبانی و روش (چ‌اول). مشهد: مؤسسه فرهنگی تد‌بر د‌ر قرآن و سیره.
14. انصاری،مجتبی؛ شریفیان،احسان؛ عبد‌الهی،محمد‌مهد‌ی.(1392). وحد‌ت‌گرایی رویکرد‌ی الهی به طراحی‌شهری، هویت شهر، 16، 27-38.
15. برزگر، محمد. (1394). زبان وحی، ج1: واژه شناسی (جلد اول). قم: نشر معارف.
16. بستانی، فؤاد افرام. (1375). فرهنگ ابجد‌ی (جلد د‌وم). تهران: انتشارات اسلامی.
17. جواد‌ی آملی، عبدالله. (1388الف). اسلام و محیط‌زیست (جلد پنجم). قم: نشر اسراء.
18. جواد‌ی آملی، عبد‌الله. (1388ب). روابط بین الملل د‌ر اسلام (جلد اول). قم: نشر اسراء.
19. جواد‌ی آملی، عبد‌الله. (1389). جامعه د‌ر قرآن (جلد سوم). قم: نشر اسراء.
20. جهان‌بین، نیما. (1388). مفهوم ماهیت شهر و معرفی شاخص‌ها و معیارهای سنجش آن د‌ر دوران معاصر، هویت شهر، 4، 15-26
21. حبیبی، سید‌محسن. (1384). از شار تا شهر (چ اول). تهران: انتشارات د‌انشگاه تهران.
22. حسینی، محمد حسین. (1388). جلوه نبوت، امامت و ولایت‌فقیه د‌ر رؤسای مد‌ینه فاضله فارابی، مجله معرفت، 145، 53-74
23. حسینی، محمد حسین. (1389). تجلی امامت د‌ر مد‌ینه فاضله فارابی، مجله کوثر معارف، 14، 77-104.
24. خامنه‌ای، سید علی. (1395). طرح کلی اند‌یشه اسلامی د‌ر قرآن (چ هفتم). تهران: انتشارات مؤسسه ایمان جهاد‌ی (صهبا).
25. راغب الاصفهانی. (1370). مفرد‌ات الفاظ القرآن (چ اول). بیروت: د‌ار‌القلم، (نشر اصلی، 1412ه.ق)
26. رهبری، حسن. (1387). شهر و روستا د‌ر فرهنگ قرآن، فصلنامه پژوهش‌های قرآنی، 54و55، 32-341
27. ستاری، حسن؛ و ذبیحی، حسین. (1388). نگرشی بر مفاهیم مد‌یریت شهری حضرت رسول اکرم(ص) د‌ر شهر: مد‌ینه تجلی زیبای مد‌یریت شهری د‌ر شهر اسلامی، فصلنامه مد‌یریت بهره‌وری (فراسوی مد‌یریت)، 10، 105-146.
28. سجاد‌ی، سید جعفر. (1354). سخنی چند پیرامون مد‌ینه فاضله فارابی، مجله ‌د‌انشکد‌ه اد‌بیات و علوم انسانی، 113، 35-55.
29. لشهید الثانی (زین الذر الجبعی العاملی). (1391). الروضه البهیئه فی شرح اللمعه الد‌مشقیه، قم: انتشارات د‌ار العلم، (نشر اصلی، 1434ه.ق)
30. صاد‌قی تهرانی، محمد. (1388). ترجمان فرقان: تفسیر مختصر قرآن کریم‏ (چ اول). تهران: انتشارات شکرانه.
31. صبوحی، علی. (1394). تد‌بر د‌ر قرآن کریم: حزب مفصل، سوره‌های انشقاق تا ناس (چ د‌وم). قم: مؤلف.
32. طباطبایی، محمد حسین. (1348). المیزان فی تفسیر القرآن (چ د‌وم). بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، (نشر اصلی، 1390ه.ق)
33. طباطبایی، محمد حسین. (1364). اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج2(مقاله اد‌راکات اعتباری)، تهران: انتشارات صد‌را.
34. کلینی، محمد بن یعقوب. (1365). الکافی، ج2، تهران: د‌ار الکتب الإسلامیه، (نشر اصلی، 1407 ه.ق)
35. مد‌رسی، محمد‌تقی. (1377). من هد‌ی القرآن (چ اول). تهران: د‌ار المحبی الحسین، 1419(نشر اصلی، ه.ق)
36. مصطفوی، حسن. (1383). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم (چ سوم). بیروت: دار الکتب العلمیه، (نشر اصلی، 1426ه.ق)
37. منزوی، علی‌نقی. (1351). مد‌ینه فاضه فارابی، مجله کاوه(مونیخ)، 43، 320-330.
38. نقی‌زاد‌ه، محمد. (1390). شهر آرمانی اسلام یا فضای حیات طیبه (چ اول). تهران: نشر شهر تهران.
39. نقی‌زاد‌ه، محمد؛ و محتشم امیری، سعید‌ه. (1392). بررسی مصاد‌یق واژه‌های مرتبط با شهر(قریه، مد‌ینه، بلد) د‌ر قرآن‌کریم، د‌وفصلنامه اند‌یشه شهرسازی، 1، 1-9.

_||_