سنجش میزان محرمیت در انواع ساختار فضایی خانه‌های تاریخی با استفاده از روابط ریاضی نحو فضا (مطالعه موردی: خانه‌های قاجاری شیراز)
محورهای موضوعی : معمارینجمه زنگنه 1 , حامد مضطرزاده 2 , ملیحه تقی پور 3 , طاهره نصر 4
1 - دانشجوی دکتری تخصصی معماری، گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران.
2 - استادیار، گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران.
3 - استادیار، گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران.
4 - دانشیار، گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران.
کلید واژه: خانه‌های قاجاری شیراز, گراف توجیهی, ساختار فضایی, روابط ریاضی نحو فضا, محرمیت,
چکیده مقاله :
ساختار فضایی خانه‌های سنتی ایران از الگوهای مختلفی چون دو طرف ساخت (دو توده مقابل هم)، دو طرف ساخت (دو توده عمود بر هم)، سه طرف ساخت و چهار طرف ساخت تشکیل‌شده است. این گوناگونی ساختار فضایی، رعایت محرمیت را که یکی از مهمترین معیارهای ساخت در خانه‌های سنتی ایران هست، تحت تأثیر قرار می‌دهد. ازاین‌رو هدف این پژوهش، سنجش میزان محرمیت در این چهار الگو در خانه‌های قاجاری شیراز هست. روش تحقیق در این پژوهش از نوع کمی-کیفی ست و ابزار مورداستفاده در تجزیه‌وتحلیل خانه‌ها روابط ریاضی نحو فضا هست. به‌طوریکه ابتدا هشت خانه قاجاری از میان این الگوها انتخاب شد، سپس به‌وسیله نرم‌افزار A-Graph، گراف توجیهی خانه‌ها استخراج شدند و نهایتاً بر اساس روابط ریاضی نحو فضا میزان محرمیت هر الگو محاسبه گردید. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که الگوی چهار طرف ساخت دارای بیشترین میزان محرمیت نسبت به سایر الگوهاست.
According to rapports, since home construction is cultural, its form and organization are also influenced by the culture that the home is a product of. In this way, traditional Iranian architecture can be described as full of concepts that are based on Iranian religious culture and beliefs. One of the most important concepts that influence the formation of traditional Iranian houses is the concept of privacy. Unfortunately, in today's construction, the conception of privacy is ignored. In fact, in the current century, the concept of privacy has been a victim of economic and social factors, and priority for building spaces that create privacy gradually decreased. The result has been the construction of alien homes with indigenous culture. Therefore, although people live in modern houses and try to adapt to modern architecture, they still consider a traditional home a desirable home. Accordingly, since the home is the most private place for each person, it is one of the main places, where makes essential privacy. Thus, traditional home reviews, where the concept of privacy is well respected, can help architects to apply this principle in today's housing architecture. In this regard, given that traditional houses of the warm and dry climate of Iran are built as a courtyard, and the organization of the spaces around the courtyard is based on different patterns, the most common of which is the organization of the four types of patterns. These patterns include two sides of construction (two opposing masses), two sides of construction (two perpendicular masses), three sides of construction, and four sides of the construction. Therefore, the purpose of this study was to evaluate the privacy of these four patterns in Qajar houses in Shiraz. The research method used in this study is quantitative-qualitative, and the tools used in analyzing houses are mathematical space syntax. Such that, initially eight Qajar houses were selected, and after identifying the three characteristics of introversion, hierarchy, and locating for privacy, at first the houses graphs were extracted by A-Graph software, then these three privacy factors are based on space syntax tools, including, integration, connectivity, relative mean depth, relative asymmetry, real relative asymmetry, and accessibility were analyzed. The research results show that, on the one hand, the concept of privacy as an integral concept in traditional Iranian architecture, in all the patterns of the Qajar houses of Shiraz, the architects have been of interest. On the other hand, based on the analysis, by increasing the mass-to-space ratio from two sides to four sides, the amount of introversion, hierarchy, and locating has increased. This indicates that in the Qajar houses of Shiraz, the pattern of the four sides of the building has the highest amount of privacy than other patterns. This is due to the possibility of separating public and private territories, increasing the depth, and building nested spaces on each side. Moreover, the findings of the study suggest that, in all construction patterns, the least privacy concerns first the courtyard space and then the guest space, and on the contrary, most privacy concerns the bedroom.
. اخوت، هانیه. (1392). بررسی ابعاد حریم در مسکن سنتی و معاصر با استفاده از مدل تحلیلی BDRS.مسکن و محیط روستا، 32 (142)، 97- 112.
16.لنگ، جان. (1394).آفرینش نظریه معماری: نقش علوم رفتاری در طراحی محیط.با ترجمه ع.عینیفرد، تهران: دانشگاه تهران.
23.Brown,F., & Bellal, T .(2001). Comparative analysis of Mzabite and other Berber domestic space, Proceedings of the 3th International Symposium on Space Syntax, May7-11,(pp.41.1-41.14).Atlanta: GA.
27.Meir, I. A., Pearlmutter. D., & Etzion, Y. )1995.( On the microclimatic behavior of two semo enclosed attached courtyard in the hot dry region, Building and environment, 30(4), 563- 572.
31.Rapoport, A. (1969). House Form and Culture, London, prentice-hall, Inc.
_||_
سنجش میزان محرمیت در انواع ساختار فضایی خانه های تاریخی با
استفاده از روابط ریاضی نحو فضا*
(مطالعه موردی: خانه های قاجاری شیراز)
نجمه زنگنه**، حامد مضطرزاده***، ملیحه تقی پور****، طاهره نصر*****
چکیده:
ساختار فضایی خانه‌های سنتی ایران از الگوهای مختلفی چون، دو طرف ساخت (دو توده مقابل هم)، دو طرف ساخت (دو توده عمود بر هم)، سه طرف ساخت و چهار طرف ساخت تشکیل شده است. این گوناگونی ساختار فضایی، رعایت محرمیت را که یکی از مهمترين معيارهای ساخت در خانه‌های سنتی ایران می باشد، تحت تأثیر قرار می‌دهد. از اینرو هدف این پژوهش، سنجش میزان محرمیت در این چهار الگو در خانه های قاجاری شیراز می‌باشد. روش تحقیق در این پژوهش از نوع کمی-کیفی است و ابزار مورد استفاده در تجزيه و تحليل خانه‌ها روابط ریاضی نحو فضا می‌باشد. به طوریکه ابتدا هشت خانه قاجاری از میان این الگوها انتخاب شد، سپس بوسیله نرم‌افزار A-Graph، گراف توجیهی خانه ها استخراج شدند و نهایتاً براساس روابط ریاضی نحو فضا میزان محرمیت هر الگو محاسبه گردید. نتایج تحقیق نشان می‌دهد، که الگوی چهار طرف ساخت دارای بیشترین میزان محرمیت نسبت به سایر الگوهاست.
واژه های کلیدی:
محرمیت، ساختار فضایی، روابط ریاضی نحو فضا، گراف توجیهی، خانه‌های قاجاری شیراز.
* این مقاله برگرفته از پایان نامه دکتری نویسنده اول، تحت عنوان "واکاوی سیر تحول محرمیت فضا و نقش آن در ساختار فضایی خانه های تاریخی (تحلیلی بر خانه های دوره قاجار و پهلوی اول شهر شیراز)" است، که به راهنمایی دکتر حامد مضطرزاده و مشاوران دکتر ملیحه تقی پور و دکتر طاهره نصر در دانشگاه آزاد اسلامی واحد شیراز در حال انجام می باشد.
** دانشجوی دکتری تخصصی معماری، گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران.
Email: Najme.zangeneh2@yahoo.com
***دکتری تخصصی شهرسازی، استادیار، گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران(مسئول مکاتبات)Email: hamed.moztarzadeh@gmail.com **** دکتری تخصصی معماری، استادیار، گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران.
Email: Malihe_taghipour@yahoo.com
***** دکتری تخصصی شهرسازی، دانشیار، گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران.
Email: Soha_nasr@yahoo.com
مقدمه
معماری سنتی ایران را می توان سرشار از مفاهیمی دانست که بر اساس فرهنگ، عقاید و اندیشه ایرانی- اسلامی معنا می یابند، که یکی از مهم ترین مفاهیمی که با ریشه گرفتن از این فرهنگ و باورهای دینی به عرصه معماری سنتی ایران راه یافته، موضوع«محرمیت» است (مهدوی نژاد و همکاران، 1392). متأسفانه امروزه، اصول فرهنگی بویژه اصل محرمیت که یکی از اساسی ترین اصول در ساخت مسکن می باشد، نادیده گرفته شده است (راستجو و بمانیان، 1398)، به بیان دیگر، در ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ، ﺣﺮﻳﻢ خصوصی قربانی ﻋﻮاﻣﻞ اﻗﺘﺼﺎدی و اﺟﺘﻤﺎعی ﺷﺪه اﺳﺖ و اوﻟﻮﻳﺖ ﺑﺮای اﺳﺘﻘﺮار فضاهایی ﻛﻪ ﺣﺮﻳﻢ خصوصی را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﺪ، ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ تقلیل ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺧﺎﻧﻪ هایی بیگانه ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ بومی ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ (بابازاده اسکویی و همکاران، 1399). به طوریکه با وجود اینکه افراد در خانه های مدرن زندگی می کنند و در تلاشند تا خود را با معماری مدرن تطابق دهند؛ با این حال همچنان یک خانه سنتی را خانه ای مطلوب می دانند (مؤمنی و ناصری، 1394). لذا خانه که خصوصی ترین مکان برای فرد به شمار می آید؛ از اصلی ترین مکان هایی است که رعایت محرمیت و حریم خصوصی در آن ضروری است (جباران و همکاران، 1397)، بنابراین، بررسی خانه های سنتی که اصل محرمیت در آن ها به خوبی رعایت شده است، می تواند راهگشای معماران در به کارگیری و بازشناسی این اصل در معماری مسکن امروز باشد. از اینرو، با توجه به اینکه خانه های سنتی اقلیم گرم و خشک ایران به صورت حیاط مرکزی ساخته شده اند، و چینش فضاها پیرامون حیاط مرکزی براساس الگوهای متفاوتی صورت گرفته است که از جمله رایج ترین آنها چهار الگوی دو طرف ساخت (دو توده مقابل هم)، دو طرف ساخت (دو توده عمود بر هم)، سه طرف و چهار طرف ساخت می باشد. بنابراین هدف اصلی در پژوهش حاضر، بررسی میزان محرمیت در این چهار الگوی مذکور درخانه های قاجاری شیراز می باشد. با این توضیح پرسش اصلی تحقیق این است که، چه ارتباطی میان انواع ساختار فضایی و میزان محرمیت در خانه های قاجاری شیراز وجود دارد؟
پیشینه پژوهش
تاکنون در ارتباط با مفهوم محرمیت و روش های ایجاد آن در خانه های سنتی پژوهش های گوناگونی در قالب کتاب و مقالات منتشر شده است. پیرنیا (1383)، درکتابی با عنوان«سبک شناسی معماری ایرانی» در ارتباط با محرمیت این گونه بیان می کند: «اصولاً در شكل گيری فضاهای مختلف و به خصوص فضاهای مسكونی، مسائل اعتقادی و خاص ايرانيان تأثيرگذار بوده است. که يكی از این خصوصيات، احترام به زندگی خصوصی و محرمیت می باشد. همچنین حائری مازندرانی (1388)، در كتاب «خانه، فرهنگ، طبيعت» به شرح خانه از سال1300 ه.ش. می پردازد و معيار شكل‌دهی فضاهای خانه را محرمیت می داند. علاوه بر کتاب ها، مقالات گوناگونی در زمینه محرمیت منتشر شده است،که از جمله مهم ترین آنها، اخوت (1392)، در مقاله «بررسی تطبیقی ابعاد حریم در مسکن سنتی و معاصر بر اساس مدل BDSR»؛ با استفاده از این مدل، حریم فضایی را براساس چهار تعریف مانع، فاصله، مرتبه و حلقه مورد ارزیابی قرار داده است.مؤمنی و ناصری (1394)، در مقاله «بررسی ابزارها و روش های ایجاد محرمیت در خانه زینت الملک شیراز منطبق بر آیات و روایات اسلامی»، به بررسی کیفی عوامل محرمیت ساز در خانه زینت الملک شیراز پرداخته و آنها را با آیات و روایات اسلامی تطبیق داده است.حیدری و همکاران (1397)، در پژوهشی با عنوان «ارزیابی شیوه های ایجاد محرمیت در سه نظام پیمون بزرگ، کوچک و خرده پیمون در پیکره بندی مسکن ایرانی- اسلامی با استفاده از تکنیک نحو فضا»، به مقایسه میزان محرمیت در خانه های سنتی کاشان و اصفهان در سه مقیاس بزرگ، متوسط و کوچک با استفاده از تکنیک نحو فضا پرداخته اند و به این نتیجه رسیده اند که در خانه های پیمون کوچک محرمیت بیشتر از خانه های پیمون بزرگ می باشد اما در خانه های پیمون بزرگ نیز براساس میزان عمق های متفاوت فضاها محرمیت بوجود آمده است. راستجو و بمانیان (1398)، در پژوهش «گونه شناسی ساختار فضایی خانه معاصر ایرانی با تکیه بر محرمیت و سلسله مراتب»، به بررسی دو شاخص محرمیت و سلسله مراتب از دهه پنجاه تا هشتاد در خانه های معاصر ایران براساس روش نحو فضا پرداخته اند، و به این نتیجه رسیده اند که، در دهه های50 و60، سلسله مراتب فضایی و محرمیت در خانه ها به دلیل ساختار خوشه ای تأمین نشده است، اما از دهه 70 به بعد، با ایجاد گره در فضای ورودی، الگوی غالب خانه ها از محرمیت و سلسله مراتب بیشتری برخوردار می باشند. بابازاده اسکویی و همکاران (1399)، در پژوهشی با عنوان«تحلیل ادراک حریم در پیکربندی فضایی مجتمع های مسکونی معاصر با رویکرد نحو فضا»، به تحلیل رابطه متقابل بین پیکربندی فضایی، عمق فضا و روابط فضای معماری جهت ادراک حریم، در یکی از مجتمع های مسکونی معاصر در تبریز، پرداخته است، و بیان می کند که میان روابط فضای معماری، پیکربندی کالبد معماری و عمق فضایی در تعریف حریم فضاها، ارتباط مستقیم وجود دارد. به طور کلی، با توجه به تحقیقات انجام شده، به نوعی بیشتر به نقش اجزای کالبدی فضا و عناصر سازنده آن در ایجاد محرمیت در معماری پرداخته شده است. و تاکنون کمتر به تاثیر انواع مختلف ساختار فضایی در خانه های سنتی بر ایجاد محرمیت فضایی به خصوص در خانه های قاجاری شهر شیراز پرداخته شده است. که در این پژوهش به این موضوع پرداخته می شود.
مبانی نظری پژوهش
در این پژوهش دو مفهوم ساختار فضایی و محرمیت مد نظر است، که در این بخش به معرفی این دو متغیر پرداخته شده است.
ساختار فضایی در خانه ایرانی: مسکن فضایی است چند ساحتی که در نتیجه ترکیب عوامل متعددی شکل گرفته است (Rapoport, 1969, 60-63). از اینرو، در شکل گیری خانه های سنتی ایران نیز، عوامل و پدیده های گوناگونی، از قبیل عوامل اقلیمی و محیطی، عوامل فرهنگی، وضعیت اقتصادی و اجتماعی ساکنین، ابعاد زمین و موقعیت استقرار آن در بافت و ... نقش دارند (سلطان زاده، 1389، 70). به طورکلی، ساختارهای فضایی در این خانه ها، از رابطه میان عرصه های عمومی، نیمه عمومی و خصوصی تشکیل می شود و فضای عمومی و فضای خصوصی در رابطه تنگاتنگ با یکدیگرند؛ در عین این که هر یک از آن ها اصلیت و اهمیت خود را حفظ می کند (گروتر، 1388، 224). لذا چگونگی قرارگیری این عرصه ها، الگوهای مختلفی از ساختار فضایی را ایجاد نموده است. به طوریکه ساختار فضایی خانه های سنتی ایران در اقلیم گرم و خشک، در چهار الگوی رایج شامل، خانه های به طور کامل محصور(چهار طرف ساخت)، خانه های سه طرف محصور (سه طرف ساخت)، خانه های دو طرف محصور (دو طرف عمود بر هم) و نیز خانه های دو طرف محصور (دو طرف مقابل هم) نمود یافته اند (Meir et al.,1995). بنابراین، مبنای تحلیل در این پژوهش، مقایسه محرمیت در این چهار الگو در خانه های سنتی شیراز، که به عنوان یکی از شهرهای اقلیم گرم و خشک ایران می باشد، بوده است.
محرمیت در خانه ایرانی: ﻓﺮﻫﻨﮓ آﻛﺴﻔﻮرد ﻣﺤﺮمیت را ﺣﺎﻟﺖ ﻳﺎ ﺷﺮایطی از ﺑﻮدن/وﺟﻮد ﺗﻨﻬﺎ، ﺑﺪون ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﻳﺎ آزاد از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﻮﺟﻪ و ﻧﮕﺎه ﻋﻤﻮمی ﺗﻌﺮﻳﻒ میﻛﻨﺪ؛ ﻳﻌنی آزادی از ﻣﺪاﺧﻠﻪ و دﺧﻮل ﺑﺪون اﺟﺎزه (Oxford, 2009, 989). گیفورد ﺣﺮﻳﻢ ﺧﺼﻮصی را ﻧﺎشی از ﮔﺮاﻳﺶ ﻣﺎ در ﻛﻨﺘﺮل محیط می داﻧﺪ. از ﻧﻈﺮ وی، ﺣﺮﻳﻢ ﺧﺼﻮصی ﻣﻜﺎنی ﺑﺮای ﺗﻔﻜﺮ در وﺟﻮد ﺧﻮد و تعیین ﻧﻮع ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ دﻳﮕﺮان ﺑﻮده و ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ ﻗﺪرت تصمیم گیری و ﻣﺤﻞ آزاد ﺷﺪن هیجانات ﻣﺎﺳﺖ (Gifford,1998, 381). به طورکلی، حریم خصوصی یا ﻣﺤﺮمیت ﻓﺮآﻳﻨﺪ تنظیم ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ دﻳﮕﺮان است (لنگ، 1394، 165) و به معنای مرز و قلمرویی می باشد که دفاع و حمایت از آن واجب است (عمید، 1365،939). در معماری سنتی ايران، اصل محرمیت از مهمترين اصولی است كه بالاخص پس از اسلام مورد توجه قرار گرفته است، و به بهترين وجه در تمامی بناها از بناهای عظيم و بزرگ عمومی تا خانه های مسكونی خصوصی تر به كار گرفته شده است (سیفیان و محمودی، ۱۳۸۶).در خانه های تاریخی ایران، اصل محرمیت در قالب مفاهیم مختلفی نمود می یابد که در این پژوهش، سه مفهوم درونگرایی، سلسله مراتب و مکان یابی مد نظر می باشد، و در ادامه به معرفی اجمالی آنها پرداخته شده است.
اصل درونگرایی: یکی از اﺻﻮلی ﻛﻪ در ﺷﻜﻞ گیری ﻣﺤﺮمیت در ابنیه سنتی ایرانآﺷﻜﺎرا تاثیرﮔﺬار ﺑﻮده اﺳﺖ، ﻣﺴﺄﻟﻪ دروﻧﮕﺮایی می باشد (سیفیان و محمودی، 1386). درونگرایی در معماری به معنای بسته بودن فضای خصوصی نسبت به فضای شهری و بازشدگی آن به سوی فضای باز خصوصی (عمدتا حیاط میانی) بوده است و در ساماندهی اندام های مختلف بنا، بسیار مورد توجه بوده است (ناری قمی، 1389)، به طوریکه معماران ایرانی با سازماندهی اندام های بنا در گرداگرد حیاط مرکزی، ساختمان را از جهان بیرون جدا می کردند و تنها با یک هشتی این دو را به یکدیگر پیوند می دادند (پیرنیا، ۱۳۸۳، 35). بنابراین درونگرایی در خانه های تاریخی، از یک طرف، به صورت عدم ارتباط درون با بیرون،که علاوه بر ایجاد هشتی در ورودی، بوسیله عدم وجود پنجره در جداره خارجی بنا نیز رعایت می شود و از طرف دیگر، به صورت چیدمان فضاها حول حیاط مرکزی ایجاد می گردید (هاشمی زرج آبادی و همکاران، 1394).
اصل سلسله مراتب: سلسله مراتب فضایی از جمله اصولی است که بیش ترین تأثیر را در شکل گیری محرمیت در ساختار فضایی خانه های سنتی ایران دارد (شیخ بهایی، 1398). در معماری، به مراحل متفاوتی که برای رسیدن به یک فضا باید طی شود تا به محل مورد نظر رسید، سلسله مراتب فضایی گفته می شود (حیدری و همکاران، 1397). این اصل به گونه ای تار و پود خانه های سنتی ایران را به هم دوخته است که گذر از یک فضا به فضایی دیگر بدون رعایت آن ممکن نخواهد بود (مظاهری و همکاران، 1397). به طور کلی، با افزایش سلسله مراتب فضایی، حوزه ها و قلمرو های مختلف فضایی از عمومی تا خصوصی (عمومی، نیمه عمومی، نیمه خصوصی و خصوصی) در خانه های سنتی شکل می گیرد که نتیجه آن افزایش محرمیت فضایی می باشد (پیوسته گر و همکاران، 1396). علاوه بر این، افزایش عمق و بدنبال آن عدم توزیع شدگی فضاها در ساختار فضایی، موجب ایجاد ساختار خطی در گراف توجیهی بنا می شود، و به افزایش سلسله مراتب فضایی در آن مجموعه کمک می نماید (حیدری و تقی پور،1397).
اصل مکان یابی: اصل مکان یابی از دیگر عواملی است که در ایجاد محرمیت در ساختار فضایی خانه های سنتی ایران نقش بسزایی دارد، به طوریکه، در مکان یابی فضاهای داخلی خانه های سنتی این نکته حائز اهمیت است که فضای مهمانان با فضاهای خصوصی در کمترین ادغام و یکپارچگی باشند و به عبارتی کاملاً تفکیک و جدا از یکدیگر در پلان جانمایی شوند (مؤمنی و ناصری، 1394). همچنین، مکان قرارگیری فضاهای عمومی در خانه های سنتی به صورتی است که این فضاها بیشترین میزان دسترسی به حیاط دارند و از سوی دیگر، فضاهای خصوصی در مکانی قرار گرفته اند که کمترین میزان دسترسی به حیاط و هشتی را دارا می باشند (پورمند و طباطبائی ملاذی، 1394). لذا رعایت اصل مکان یابی نیز، باعث افزایش محرمیت در ساختار فضایی خانه های سنتی شده است.
روش شناسی پژوهش
همانطور که مطرح شد، هدف از انجام این پژوهش، بررسی نقش انواع ساختار فضایی در میزان محرمیت فضایی در خانه های قاجاری شیراز می باشد. بدین منظور، روش انجام این پژوهش از نوع کمی- کیفی است. به طوریکه، ابتدا در بخش کیفی با استفاده از مطالعات کتابخانه ای، برای مفهوم ساختار فضایی، چهار نوع الگوی ساخت انتخاب گردید و برای مفهوم محرمیت، سه متغیر درونگرایی، سلسله مراتب و مکان یابی تعیین شد. سپس در بخش کمی، ابتدا با استفاده از نرم افزار A-graph،گراف توجیهی نمونه های موردی ترسیم، سپس براساس روابط ریاضی نحو فضا به محاسبه این متغیرها در انواع ساختار فضایی پرداخته شد، که جهت اعتبارسنجی محاسبات حاصل از روابط ریاضی، به بررسی نمونه ها در نرم افزار Depthmap نیز پرداخته شده است. و در آخر، یافته های پژوهش با استفاده از روش استدلال منطقی مورد بررسی قرار گرفته شد. به طورکلی، با توجه به آنچه بیان گردید، در شکل 1 مراحل انجام این پژوهش نشان داده شده است.
شکل۱. دیاگرام فرآیند انجام پژوهش بر اساس شاخص های مورد مطالعه
تجزیه و تحلیل داده ها
گام اول: معرفی و طبقه بندی شکلی نمونه های موردی
خانه های تاریخی درونگرای ایران، از نظر الگوی ساختار فضایی یا به عبارتی نظام قرارگیری توده و فضا در کنار یکدیگر، به چهار گونه یک طرف ساخت، دو طرف ساخت، سه طرف ساخت و چهار طرف ساخت تقسیم شده اند (معماریان، ۱۳۸۷،۱۶۴). بر این اساس، با توجه به هدف پژوهش که بررسی و مقایسه مفهوم محرمیت در انواع ساختار فضایی در خانه های قاجاری شیراز می باشد، از میان این چهار الگو یاد شده، بیشترین وجوه ساخت در خانه های قاجاری شهر شیراز، در سه الگوی دو طرفه، سه طرفه و چهار طرفه می باشد، بنابراین در این پژوهش، تعداد هشت خانه قاجاری که ساختار فضایی آنها از این سه الگو تبعیت کرده است، انتخاب شده اند. شایان ذکر است که با توجه به اینکه خانه های قاجاری دو طرفه در شیراز، از دو ترکیب شکلی، دو توده مقابل هم و دو توده عمود بر هم، تشکیل شده اند، لذا با توجه به جدول 1، دراین پژوهش از مجموع این هشت خانه قاجاری، دو خانه از الگوی دو طرف ساخت II شکل (دو توده مقابل هم)، دو خانه از الگوی دو طرف ساخت L شکل (دو توده عمود بر هم)، دو خانه از الگوی سه طرف ساخت U شکل و دوخانه از الگوی چهار طرف ساخت (حیاط مرکزی) انتخاب شده اند.
گام دوم: استخراج گراف های توجیهی1استفاده از نرم افزار ای گراف۲
در این مرحله، با استفاده از نرم افزار ای گراف، گراف توجیهی هر یک از نمونه ها استخراج گردید، و نتایج در جدول 1 گردآوری شده است. در این نمودارها اعداد سمت چپ کنار گراف ها، نشان دهنده میزان عمق هر فضا نسبت به ورودی است. به طوریکه عمق ورودی که به عنوان ریشه و نقطه شروع در نظر گرفته شده است، صفر و سایر فضاها در عمق های بعدی قرار گرفته اند.
جدول 1. طبقه بندی نمونه های موردی براساس الگوی توده و فضا و استخراج گراف های توجیهی مربوط به هریک
الگوی توده و فضا | نمونه های موردی پژوهش و گراف های توجیهی مربوطه | ||||
دو طرف ساخت II |
|
|
|
|
|
الگوی 1: خانه اسدی | الگوی 2: خانه فرح فرد | ||||
دو طرف ساختL |
|
|
|
|
|
الگوی 3: خانه شجاعت | الگوی 4: خانه تکمیلی فرد | ||||
سه طرف ساختU |
|
|
|
|
|
الگوی 5: خانه رفیعی | الگوی 6: خانه تاجر | ||||
چهار طرف ساخت |
|
|
|
|
|
الگوی 7: خانه اوجی | الگوی 8: خانه طوفانی | ||||
گام سوم: تحلیل محرمیت با استفاده از روابط ریاضی نحو فضا
در این بخش جهت سنجش محرمیت در نمونه ها، به محاسبه سه متغیر درونگرایی، سلسله مراتب و مکان یابی، براساس روابط ریاضی نحو فضا پرداخته شده است. برای این منظور، ابتدا می بایست سه فضای عمومی، نیمه عمومی و خصوصی در هر یک از نمونه های موردی انتخاب شوند. لذا، سه فضای حیاط، اتاق مهمان و اتاق خواب که به عنوان اصلی ترین فضاهای خانه محسوب می شوند و نقش مهمی در ساختار فضایی خانه های سنتی دارند، در نظر گرفته شدند. سپس، براساس گراف های توجیهی مرحله قبل، به محاسبه این سه فضا با ابزارهای نحوی، هم پیوندی، ارتباط، میانگین عمق نسبی، عدم تقارن نسبی، ادغام نسبی و دسترسی پرداخته شده است.
محاسبه اصل درونگرایی
مفهوم درونگرایی در خانه های سنتی با دو ویژگی عدم ارتباط بصری فضای داخل با بیرون و سازمان دهی فضاها حول حیاط متناظر است. جهت سنجش این مفاهیم از ابزارهای دیاگرامی و روابط ریاضی نحو فضای، همپیوندی و ارتباط استفاده شد.
عدم ارتباط بصری فضاهای داخلی با بیرون: از جمله ویژگی هایی که منجر به ایجاد درونگرایی در خانه های سنتی شده است، عدم ارتباط بصری مستقیم به بیرون خانه می باشد، که در جدول 2 رعایت این امر در نمونه ها نشان داده شده است.
جدول 2. نحوه ارتباط بصری فضاهای بسته با فضای باز در نمونه های مورد مطالعه
|
| دو طرف ساخت L |
|
| دو طرف ساخت II |
الگوی 4 | الگوی 3 | الگوی 2 | الگوی 1 | ||
|
| چهار طرف ساخت |
|
| سه طرف ساختU |
الگوی 8 | الگوی 7 | الگوی 6 | الگوی 5 | ||
راهنما: | |||||
بررسی نمونه های موردی در جدول 2 نشان می دهد که در تمام الگوهای ساخت، بدلیل وجود هشتی در ابتدای ورودی خانه ها، هیچ ارتباط بصری مستقیم از بیرون به داخل خانه وجود ندارد. علاوه بر این، هیچ یک از بازشوها و پنجره های فضاهای داخلی به سمت بیرون از خانه قرار ندارند و به طرف حیاط مرکزی باز می شوند. از اینرو، می توان اذعان داشت که از لحاظ ویژگی عدم ارتباط بصری با بیرون خانه، در تمام الگوهای ساخت، اصل درونگرایی رعایت شده است. با این حال میزان درونگرایی با ویژگی،سازماندهی فضاها حول حیاط مرکزی نیز ایجاد می گردد، که در ادامه به بررسی آن با روابط ریاضی پرداخته شده است.
سازمان دهی فضاها حول حیاط مرکزی: از جمله ویژگی های درونگرایی در خانه های سنتی ایران، سازماندهی فضاها به دور حیاط مرکزی می باشد، به منظور بررسی این مفهوم از ابزارهای هم پیوندی3 (معادله 1) و ارتباط4 (معادله 2) استفاده گردیده است. و داده های حاصل به ترتیب در جداول 3 و 4 گردآوری شده اند. هم پیوندی(i) معکوس، عدم تقارن نسبی فضا(RA) می باشد (Munro & Grierson, 2017,141). و ارتباط، براساس مفهوم«نوع فضا» شناخته می شود. به طوریکه فضاي نوع a تنها با يك فضا در ارتباط است. فضاى نوع bحداقل با دو فضا در ارتباط است. فضاي نوع c در يك حلقه قرار دارد و فضاي نوع dحداقل با دو حلقه در ارتباط است(حیدری و تقی پور، 1397). (1) i = 
(2) a*=
b*=
c*=
d*= 
جدول 3. بررسی سازماندهی فضاها دور حیاط براساس ابزار هم پیوندی در نمونه های موردی
هم پیوندی(i) | ||||
عمومی | نیمه عمومی | خصوصی | ||
حیاط | اتاق مهمان | اتاق خواب | ||
دو طرف ساخت II | الگوی 1 | 4 | 92/1 | 33/1 |
الگوی 2 | 16/4 | 66/1 | 28/1 | |
دو طرف ساختL | الگوی 3 | 5 | 85/2 | 32/2 |
الگوی 4 | 76/4 | 63/2 | 17/2 | |
سه طرف ساختU | الگوی 5 | 14/7 | 57/3 | 44/3 |
الگوی 6 | 25/6 | 22/3 | 03/3 | |
چهار طرف ساخت | الگوی 7 | 09/9 | 4 | 44/3 |
الگوی 8 | 69/7 | 03/3 | 70/2 | |
براساس جدول 3 مشاهده می شود که در تمام الگوهای ساخت، حیاط دارای بیشترین میزان هم پیوندی نسبت به سایر فضاها می باشد و در مقابل اتاق خواب دارای کمترین مقدار هم پیوندی است. این نشان دهنده پیوستگی بیشتر حیاط با سایر فضاهاست،که بدلیل قرار گرفتن حیاط در مرکز خانه و چینش فضاها حول آن بوجود آمده است. از اینرو، منجر به عدم ایجاد بازشو به سمت بیرون خانه جهت نورگیری و در نتیجه افزایش درونگرایی در نمونه ها شده است. از طرفی، داده های جدول نشان می دهد که با افزایش توده به فضا از دو طرف به چهار طرف، میزان هم پیوندی حیاط افزایش یافته، که نشان دهنده درونگرایی بیشتر این الگو نسبت به سایر الگوهاست.
علاوه بر هم پیوندی، جهت بررسی ساماندهی فضاها حول حیاط از ابزار ارتباط استفاده شد، در جدول4 به آن پرداخته شده است.
جدول 4. بررسی سازماندهی فضاها دور حیاط براساس ابزار ارتباط در نمونه های موردی
الگو آرایشی توده و فضا | |||||||||
d* | c* | b* | a* | ||||||
میزان | تعداد | میزان | تعداد | میزان | تعداد | میزان | تعداد | ||
۰ | ۰ | ۰ | ۰ | 87/۰ | ۷ | 22/۰ | 2 | الگوی 1 | دو طرف ساخت II |
۰ | ۰ | ۰ | ۰ | ۸۵/۰ | ۶ | ۲۵/۰ | ۲ | الگوی 2 | |
۱۴/۰ | 2 | 3۵/۰ | ۵ | 33/0 | ۴ | 1۵/0 | 2 | الگوی 3 | دو طرف ساخت L |
0 | 0 | 38/0 | ۵ | 27/0 | 3 | ۱۶/۰ | 2 | الگوی ۴ | |
18/0 | ۳ | ۴3/۰ | 7 | ۱۴/۰ | ۲ | 13/0 | 2 | الگوی ۵ | سه طرف ساخت U |
۲/۰ | ۳ | ۴/۰ | ۶ | ۲۳/۰ | ۳ | ۱۴/۰ | ۲ | الگوی ۶ | |
0.22 | ۴ | ۵/0 | 9 | 0۶/0 | 1 | 17/0 | 3 | الگوی 7 | چهار طرف ساخت |
۲۴/۰ | ۵ | ۴8/۰ | 10 | 11/0 | 2 | 1۵/0 | 3 | الگوی 8 | |
محاسبه اصل سلسله مراتب
سلسله مراتب با دو ویژگی، ساختار فضایی خطی و ایجاد قلمرو عمومی و خصوصی، متناظر است. جهت سنجش میزان خطی بودن ساختار فضایی از ابزار، عدم تقارن نسبی و جهت بررسی ایجاد قلمرو های مختلف از ابزار ادغام نسبی استفاده شده است.
ساختار فضایی خطی: یکی از ویژگی های وجود سلسله مراتب فضایی، تشکیل ساختار فضایی خطی می باشد. به منظور سنجش این ویژگی، از ابزار عدم تقارن نسبی5،استفاده شده است. درمعادله3،(M.D) میانگین عمق نسبی و (K) تعداد کل فضاهای موجود در گراف می باشد(Suzuki, 2018). و نتایج آن در جدول 5گردآوری شده است. (3) R.A =
جدول 5. بررسی ساختار فضایی خطی براساس ابزار عدم تقارن نسبی در نمونه های موردی
الگو آرایشی توده و فضا | عدم تقارن نسبی(RA) | |||
عمومی | نیمه عمومی | خصوصی | ||
حیاط | اتاق مهمان | اتاق خواب | ||
دو طرف ساخت II | الگوی 1 | 25/0 | 52/0 | 75/0 |
الگوی 2 | 24/0 | 60/0 | 78/0 | |
دو طرف ساختL | الگوی 3 | 20/0 | 35/0 | 43/0 |
الگوی 4 | 21/0 | 38/0 | 46/0 | |
سه طرف ساختU | الگوی 5 | 14/0 | 28/0 | 29/0 |
الگوی 6 | 16/0 | 31/0 | 33/0 | |
چهار طرف ساخت | الگوی 7 | 11/0 | 25/0 | 29/0 |
الگوی 8 | 13/0 | 33/0 | 37/0 | |
با توجه به جدول 5 مشاهده می شود که در تمام الگوها، کمترین میزان عدم تقارن مربوط به حیاط و پس از آن مربوط به فضای مهمان است. و در مقابل بیشترین میزان، مربوط به فضای اتاق خواب می باشد. که این به معنی افزایش سلسله مراتب ورود به فضای اتاق خواب نسبت به سایر فضاها در تمام الگوهای ساخت می باشد. در حالی که میزان عدم تقارن نسبی در هر دو الگوی دو طرف ساخت بیشتر از میزان آن در الگوهای سه طرف و چهار طرف می باشد، که نشان دهنده آن است که با افزایش نسبت توده به فضا، از دو طرف به چهار طرف، بدلیل توزیع شدگی بیشتر فضاها دور حیاط مرکزی، از خطی بودن ساختار فضایی کاسته شده و نتیجه آن افزایش سلسله مراتب فضایی در الگوهای دو طرف نسبت به سایر الگوها است. لذا سازندگان خانه ها به منظور افزایش سلسله مراتب فضایی در الگوهای سه طرف و چهار طرف، از روشایجاد قلمروهای خصوصی و عمومی استفاده کرده اند که در ادامه به آن پرداخته شده است.
ایجاد قلمروهای عمومی و خصوصی: از دیگر ویژگی های سلسله مراتب فضایی، ایجاد قلمرو های عمومی و خصوصی در خانه سنتی می باشد. به منظور سنجش این مفهوم، از ابزار میانگین ادغام نسبی6 استفاده شده است. با توجه به معادله4،میانگینادغام نسبی(R.R.A)، از تقسیم تقارن نسبی(R.A) به تعداد فضاهای به وجود آمده در بزرگترین حلقه در گراف(DK)،بدست می آید(Liu et al., 2016). داده های حاصل در جدول6 گردآوری شده اند. (4) R.R.A =
جدول 6. بررسی ایجاد قلمرو های عمومی و خصوصی با استفاده از ابزار ادغام نسبی در نمونه های موردی
الگو آرایشی توده و فضا | میانگین ادغام نسبی(RRA) | اختلاف با حیاط | ||||
عمومی | نیمه عمومی | خصوصی | ||||
حیاط | اتاق مهمان | اتاق خواب | مهمان | خواب | ||
دو طرف ساخت II | الگوی 1 | بدلیل عدم وجود حلقه در گراف محاسبه نمی شود. | ||||
الگوی 2 | ||||||
دو طرف ساختL | الگوی 3 | 04/0 | 07/0 | 08/0 | 03/0 | 04/0 |
الگوی 4 | 03/0 | 05/0 | 06/0 | 02/0 | 03/0 | |
سه طرف ساختU | الگوی 5 | 02/0 | 04/0 | 05/0 | 02/0 | 03/0 |
الگوی 6 | 03/0 | 06/0 | 07/0 | 03/0 | 04/0 | |
چهار طرف ساخت | الگوی 7 | 01/0 | 04/0 | 05/0 | 03/0 | 04/0 |
الگوی 8 | 02/0 | 06/0 | 07/0 | 04/0 | 05/0 | |
جدول 6 نشان می دهد، که در الگوهای دو طرف L، سه طرف و چهار طرف، اتاق خواب با بیشترین میزان ادغام نسبی که به معنی حداکثر درجه تفکیکی و حیاط با کمترین میزان، دارای حداقل درجه تفکیک یا بیشترین پیوند و اتصال با سایر فضاهاست. از طرفی، بررسی اختلاف مقدار ادغام نسبی فضای خصوصی با حیاط، نشان می دهد،با افزایش نسبت توده به فضا از دو طرف به چهار طرف، این اختلاف افزایش یافته، که به معنی تفکیک بیشتر قلمرو خصوصی از عمومی در الگوی چهار طرف می باشد.
محاسبه اصل مکان یابی
مکان یابی در خانه های سنتی با دو ویژگی جانمایی فضاهای عمومی و خصوصی و میزان دسترسی به عرصه های مختلف، متناظر است. جهت سنجش این مفاهیم از ابزار، میانگین عمق نسبی و دسترسی استفاده شده است، که در ادامه بیان می شود.
نحوه جانمایی قلمروهای عمومی و خصوصی: جهت سنجش جانمایی مناسب فضاهای عمومی و خصوصی در نمونه ها، از ابزار میانگین عمق نسبی7 استفاده شده است. با توجه به معادله5، میانگین عمق (MD)،از تقسیم مجموع عمق فضاها(TD) به تعداد فضاها(K) منهای یک،بدست می آید(Twaissi, 2017).داده های حاصل در جدول7گردآوری شده اند. (5) MD= 
جدول 7. بررسی میزان جداسازی قلمروهای مختلف با استفاده از میانگین عمق نسبی در نمونه های موردی
میانگین عمق نسبی(M.D) | ||||
عمومی | نیمه عمومی | خصوصی | ||
حیاط | اتاق مهمان | اتاق خواب | ||
دو طرف ساختII | الگوی 1 | 2 | 11/3 | 62/3 |
الگوی 2 | 87/1 | 12/3 | 65/3 | |
دو طرف ساختL | الگوی 3 | 23/2 | 15/3 | 61/3 |
الگوی 4 | 30/2 | 30/3 | 77/3 | |
سه طرف ساختU | الگوی 5 | 93/1 | 3 | 76/3 |
الگوی 6 | 07/2 | 07/3 | 84/3 | |
چهار طرف ساخت | الگوی 7 | 88/1 | 42/3 | 95/3 |
الگوی 8 | 11/2 | 64/3 | 4 | |
جدول 7 نشان می دهد که در تمام الگوها، کمترین میزان عمق نسبی مربوط به حیاط و پس از آن اتاق مهمان است، و اتاق خواب در بیشترین میزان می باشد. این موضوع نشان دهنده جانمایی حیاط به عنوان عرصه عمومی در کمترین عمق است، که منجر به افزایش دسترسی به آن می شود،ازطرفی جانمایی اتاق خواب به عنوان عرصه خصوصی، در بیشترین عمق است، که دسترسی به آن محدودتر و به افزایش محرمیت آن منجر می شود. علاوه بر این، بررسی ها نشان داد با افزایش توده به فضا، عمق فضاهای خصوصی نسبت به عمومی افزایش یافته، به طوریکه عمق اتاق خواب در الگوی چهار طرفه بیشتر از الگوی دو طرفه است. لذا با افزایش توده به فضا مکان یابی عرصه ها به صورتی است که محرمیت فضای خصوصی افزایش می یابد.
میزان دسترسی به قلمرو های عمومی و خصوصی:در مکان یابی فضاهای مختلف عمومی و خصوصی، میزان دسترسی به قلمروها اهمیت می یابد. بنابراین به منظور محاسبه این مفهوم از ابزار دسترسی استفاده گردید،که نتایج آن در جدول8آمده است.
جدول 8. بررسی میزان دسترسی به فضاها با استفاده از ابزار دسترسی در نمونه های موردی
اختلاف با حیاط | مجموع | اتاق خواب | اتاق مهمان | حیاط | هشتی | فضاهای اصلی | الگو آرایشی توده و فضا | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
- | 3 | 0 | 2 | - | 1 | حیاط | الگوی 1 | دو طرف ساخت II |
0 | 3 | 2 | - | 1 | 0 | اتاق مهمان | ||
1 | 2 | - | 2 | 0 | 0 | اتاق خواب | ||
- | 3 | 0 | 2 | - | 1 | حیاط | الگوی 2 | |
0 | 3 | 1 | - | 2 | 0 | اتاق مهمان | ||
2 | 1 | - | 1 | 0 | 0 | اتاق خواب | ||
- | 5 | 2 | 2 | - | 1 | حیاط | الگوی 3 | دو طرف ساخت L |
1 | 4 | 1 | - | 2 | 1 | اتاق مهمان | ||
3 | 2 | - | 0 | 2 | 0 | اتاق خواب | ||
- | 4 | 1 | 2 | - | 1 | حیاط | الگوی ۴ | |
0 | 4 | 2 | - | 2 | 0 | اتاق مهمان | ||
1 | 3 | - | 2 | 1 | 0 | اتاق خواب | ||
- | 7 | 3 | 3 | - | 1 | حیاط | الگوی ۵ | سه طرف ساختU |
3 | 4 | 0 | 1 | 3 | 0 | اتاق مهمان | ||
3 | 4 | 1 | 0 | 3 | 0 | اتاق خواب | ||
- | 6 | 2 | 3 | - | 1 | حیاط | الگوی ۶ | |
2 | 4 | 1 | - | 3 | 0 | اتاق مهمان | ||
3 | 3 | - | 1 | 2 | 0 | اتاق خواب | ||
- | 10 | 3 | ۶ | - | 1 | حیاط | الگوی 7 |
چهار طرف ساخت |
4 | ۶ | 0 | - | ۶ | 0 | اتاق مهمان | ||
6 | ۴ | 1 | 0 | 3 | 0 | اتاق خواب | ||
- | 9 | 3 | ۵ | - | 1 | حیاط | الگوی 8 | |
4 | ۵ | 0 | - | ۵ | 0 | اتاق مهمان | ||
6 | 3 | - | 0 | 3 | 0 | اتاق خواب | ||
با توجه به جدول 8 در تمام الگوها، بیشترین تعداد دسترسی مربوط به حیاط، و سپس اتاق مهمان است، و کمترین تعداد مربوط به اتاق خواب می باشد. که نشان دهنده خصوصی بودن بیشتر اتاق خواب ها نسبت به سایر فضاها در تمام الگوها می باشد. اما با افزایش توده به فضا، از دو طرف به چهار طرف، خصوصی بودن اتاق خواب و سپس اتاق مهمان افزایش یافته است. به طوریکه، در الگوی دو طرف ساختII، اختلاف دسترسی حیاط با اتاق خواب مقدار1و2، و اختلاف دسترسی حیاط با اتاق مهمان صفر است اما در الگوی چهار طرف، اختلاف حیاط با اتاق خواب به عدد6 و اختلاف حیاط با اتاق مهمان به عدد4 می رسد. لذا، با افزایش توده به فضا، مکان قرارگیری فضای خصوصی به صورتی است که دسترسی کمتری نسبت به فضای عمومی داشته باشد. به عبارتی مکان یابی مناسب در الگو چهار طرف موجب افزایش محرمیت آن نسبت به سایر الگوهاست. در جمع بندی مطالب ارائه شده، به منظور اعتبارسنجی و سنجش محاسبات صورت گرفته از روابط ریاضی، در جدول 9 به تحلیل و مقایسه میزان محرمیت کلی خانه ها در تمام الگوها، براساس نرم افزار تخصصی نحو فضا(Depthmap)، پرداخته شده است. بدین جهت که این ابزار رایانه ای، این امکان را به محققان می دهد تا شاخص های مختلف نحو فضا را با دقت بسیار بالاتر و قابلیت های بیشتر نسبت به روابط ریاضی نحو فضا، در همه مقیاس های خرد تا کلان تحلیل نمایند (حیدری و همکاران، 1397)، بر این اساس، با نتایج بدست آمده از داده های این نرم افزار و نمودار شاخص ها در شکل 2، اعتبار محاسبات ریاضی انجام شده در این پژوهش تایید شد. به طوریکه، با تکیه بر این بررسی ها نیز میزان محرمیت با افزایش نسبت توده و فضا افزایش یافته است.
جدول 9. مقایسه میزان محرمیت در انواع ساختار فضایی نمونه های موردی براساس نرم افزار نحو فضا
شاخص های محرمیت و نحو فضا الگوی توده و فضا | درونگرایی | سلسله مراتب | مکان یابی | |||
سازمان دهی فضاها حول حیاط مرکزی | ساختار فضایی خطی | ایجاد قلمروهای عمومی و خصوصی | جانمایی قلمروهای عمومی و خصوصی | دسترسی به قلمرو های عمومی و خصوصی | ||
هم پیوندی i | ادغام نسبی RRA | RA عدم تقارن | میانگین عمق MD | عمق متریک St.D | ||
دو طرف ساخت II | الگوی 1 |
|
|
|
|
|
25/11 | 12/0 | 001/0 | 96/1 | 94/0 | ||
الگوی 2 |
|
|
|
|
| |
۴۵/۱۳ | 13/0 | 001/0 | ۸۷/۱ | ۸۰/۱ | ||
دو طرف ساختL | الگوی 3 |
|
|
|
|
|
۰۲/۱۳ | ۱۱/۰ | ۰۰2/۰ | ۸۲/۱ | ۰۴/3 | ||
الگوی 4 |
|
|
|
|
| |
81/11 | 12/0 | 002/0 | 95/1 | 45/2 | ||
سه طرف ساختU | الگوی 5 |
|
|
|
|
|
۷۸/۱۲ | ۱۲/۰ | ۰۰۲/۰ | ۸۶/۱ | ۶۳/۲ | ||
الگوی 6 |
|
|
|
|
| |
35/11 | 13/0 | 003/0 | 96/1 | 23/3 | ||
چهار طرف ساخت | الگوی 7 |
|
|
|
|
|
59/9 | 14/0 | 003/0 | 17/2 | 76/4 | ||
الگوی 8 |
|
|
|
|
| |
15/8 | 14/0 | 003/0 | 21/2 | 32/4 | ||
شکل2.نمودار مقایسه محرمیت در انواع ساختار فضایی نمونه های موردی بر اساس شاخص های مورد مطالعه
بحث
در این پژوهش محرمیت در سه مفهوم درونگرایی، سلسله مراتب و مکان یابی تعریف شده است، و این مفاهیم در چهار الگوی ساخت در خانه های قاجاری شیراز مورد تحلیل قرار گرفتند، که براساس یافته های انجام شده نتایج به شرح ذیل می باشند:
درونگرایی: از جمله ویژگی هایی که درونگرایی را در خانه های سنتی ایران ایجاد می کند، عدم ارتباط بصری مستقیم به بیرون و ساماندهی فضاها حول حیاط می باشد، در این راستا، تحلیل هانشان می دهد،که عدم ایجاد بازشو به سمت بیرون و همچنین وجود هشتی و دالان در ابتدای ورودی در تمام الگوهای ساخت، اولین شرط ایجاد درونگرایی که عدم ارتباط مستقیم با بیرون از بنا می باشد، در تمامی الگوها رعایت شده است. اما براساس تحلیل های صورت گرفته در ارتباط با ویژگی دوم درونگرایی، که ساماندهی فضاها حول حیاط می باشد، مشخص شد که با افزایش توده به فضا از دو طرف به چهار طرف ساخت، فضای حیاط دارای بیشترین میزان اتصال و هم پیوندی نسبت به سایر فضاهاست، که این امر به منزله سازماندهی بیشتر فضاها حول حیاط در الگوی چهار طرف است. بنابراین، میزان درونگرایی در نمونه ها، در الگوی چهار طرفه بیشتر از سایر الگوهاست.
سلسله مراتب فضایی: از ویژگی های سلسله مراتب، وجود مراحل مختلف برای رسیدن به فضا و وجود قلمرو خصوصی و عمومی در خانه می باشد. در این راستا تحلیل ها نشان داد، که در بررسی میزان خطی بودن ساختار فضایی براساس شاخص عدم تقارن نسبی، با افزایش نسبت توده و فضا، بدلیل توزیع شدگی بیشتر فضاها دور حیاط، از خطی بودن ساختار فضایی کاسته شده که نتیجه آن کاهش سلسله مراتب در الگوهای چهار طرف است. اما سازندگان خانه ها به منظور افزایش سلسله مراتب در الگوهای سه طرف و چهار طرف، از تمهیدات دیگری چون تفکیک قلمرو خصوصی و عمومی استفاده کرده اند، به طوریکه در بررسی قلمرو خصوصی و عمومی براساس شاخص ادغام نسبی، با افزایش توده به فضا از دو طرف به چهار طرف ساخت، میزان تفکیک قلمروها افزایش یافته است. لذا رعایت سلسله مراتب در نمونه ها از لحاظ ویژگی وجود ساختار خطی در دو الگوی دو طرف ساخت افزایش یافته و از لحاظ ویژگی تفکیک قلمرو خصوصی و عمومی در الگوی چهار طرف افزایش یافته است.
مکان یابی: این ویژگی با دو مفهوم نحوه جانمایی فضاهای عمومی و خصوصی و میزان دسترسی به عرصه ها، متناظر است. در این راستا، تحلیل ها نشان داد که در بررسی نحوه جانمایی فضاهای عمومی و خصوصی براساس شاخص میانگین عمق، با افزایش توده به فضا، میانگین عمق نسبی فضاهای خصوصی نسبت به فضاهای عمومی افزایش می یابد، به طوریکه میانگین عمق اتاق خواب در الگوی چهار طرف ساخت بیشتر از سایر الگوهاست. و در بررسی میزان دسترسی به عرصه عمومی و خصوصی براساس شاخص دسترسی نیز تحلیل ها نشان داد که با افزایش نسبت توده به فضا، فضاهای خصوصی نسبت به عمومی دارای دسترسی کمتر و در نتیجه محرمیت بیشتر هستند. بنابراین می توان چنین بیان کرد، که در خانه های قاجاری شیراز، مکان یابی فضاهای خصوصی به صورتی است که محرمیت این فضاها در الگوی چهار طرف بیشتر از سایر الگوها است.
نتیجه گیری
یکی از مهم ترین مفاهیمی که با ریشه گرفتن از فرهنگ در شکل دهی به فضاها درخانه های سنتی ایران تاثیر بسزایی داشته است، مفهوم محرمیت می باشد. و نمود آن در خانه های سنتی به اشکال متفاوتی صورت گرفته است، که از جمله مهمترین آنها تمایل به درونگرایی، مکان یابی مناسب دو عرصه خانواده و مهمان و ایجاد سلسله مراتب دسترسی به فضاهای مختلف خانه می باشد. در این راستا، هدف این پژوهش بررسی میزان این ویژگی ها در انواع ساختار فضایی خانه های قاجاری شیراز می باشد؛که جهت دستیابی به این هدف، ابتدا هشت خانه قاجاری در چهار دسته دو طرفه(دو توده مقابل هم)، دو طرفه(دو توده عمود برهم)، سه طرفه و چهار طرفه انتخاب شد، سپس براساس روابط ریاضی نحو فضا به تحلیل میزان محرمیت در این الگوها، پرداخته شد. براساس تحلیل های انجام شده می توان چنین بیان کرد،که خانه های قاجاری شیراز با هر سطحی از نسبت توده و فضا، از الگوی محرمیت برخوردار بوده اند.با این وجود، با بررسی دقیق تر در فضاهای مختلف نمونه ها براساس سه ویژگی محرمیت(درونگرایی، سلسله مراتب و مکان یابی) مشاهده می شود که از یک سو، در تمامی الگوها، میزان محرمیت در قلمرو خانواده بیشتر از میزان محرمیت در قلمرو عمومی می باشد، به طوریکه، به نظر می رسد کمترین میزان هر سه ویژگی، مربوط به حیاط و پس از آن مربوط به فضای مهمان است. و در مقابل بیشترین میزان این ویژگی ها مربوط به فضای اتاق خواب می باشد،علاوه بر این، تحلیل ها نشان می دهد که با افزایش نسبت توده به فضا در نمونه های مطالعاتی، میزان هر سه ویژگی افزایش یافته، و این بدین معناست که، الگوی چهار طرف دارای بیشترین میزان محرمیت نسبت به سایر الگوها می باشد. از مهم ترین عواملی که باعث افزایش محرمیت در خانه های الگوی چهار طرف نسبت به سایر الگوها شده است، امکان تفکیک قلمروهای عمومی و خصوصی در جبهه های مختلف و امکان ساخت فضاهای تودرتو در هر یک از بخش های خانهمی باشد. زیرا تفکیک شدن مناسب فضاهای مختلف و تعدد فضاها می تواند موجب افزایش عمق فضایی در خانه ها گردد، وبه دنبال این افزایش عمق، سلسله مراتب فضایی افزایش یافته و کاهش دسترسی بصری و فیزیکی به فضاهای خصوصی را به همراه داشته است. بنابراین می توان نتیجه گیری کرد که میزان محرمیت در خانه های چهار طرف ساخت افزایش یافته است. در جمع بندی نتایج بدست آمده، میزان محرمیت در انواع ساختار فضایی خانه های قاجاری شیراز، در جدول 10 گردآوری شده است.
جدول 10. جمع بندی میزان محرمیت در انواع ساختار فضایی خانه های قاجاری شیراز
مکان یابی | سلسله مراتب | درونگرایی | شاخص های محرمیت انواع ساختارفضایی | |||||||||||||
میزان دسترسی به قلمرو های مختلف | نحوه جانمایی قلمرو های مختلف | ایجاد قلمروهای مختلف | ساختار فضایی خطی | چیدمان فضاها حول حیاط | عدم ارتباط بصری درون و بیرون | |||||||||||
کم | کم | - | زیاد | کم | زیاد | دو طرف ساخت II | ||||||||||
کم | کم | کم | متوسط | کم | زیاد | دو طرف ساخت L | ||||||||||
متوسط | متوسط | متوسط | کم | متوسط | زیاد | سه طرف ساخت U | ||||||||||
زیاد | زیاد | زیاد | کم | زیاد | زیاد | چهار طرف ساخت | ||||||||||
براساس یافته های حاصل از این پژوهش، می توان راهکارها و پیشنهاداتی جهت ارتقا کیفیت وبهبود وضعیت مسکن معاصر ارائه نمود.
- ایجاد پيچيدگي در روابط فضايي و فاصله میان فضاها جهت افزایش محرمیت و تفکیک عرصه های عمومی و خصوصی خانه؛
- کنترل ارتباط بصری میان فضاهای خصوصی و عمومی با ايجاد موانع در زاويه ديد افراد؛
- قرار گیری اتاق ها در عمق های بیشتر یا با فاصله زیادتراز فضاهای عمومی خانه، جهت افزایش سلسله مراتب ورود به این فضاها؛
- جانمایی فضاهای واسط و میانی در کنار فضاهای خصوصی، جهت عدم اتصال مستقیم فضاهاي عمومی خانه با اتاق ها؛
- ایجاد پیش فضا یا راهرو در ابتدای ورودی و چرخش90 درجه در حرکت افراد جهت کاهش ميزان ديد به داخل خانه؛
- ایجاد کشیدگی به سمت فضاهای عمومی به منظور هدایت افراد به این عرصه و جلب توجه کمتر به عرصه خصوصی؛
- اختلاف در سطح و ارتفاع فضاها بویژه در پیش ورودی فضاهای خصوصی، به منظور کنترل در میزان دسترسی و تفکیک قلمروها؛
پی نوشت ها
۱.Justified Graph:از دایره و خط تشکیل شده اند، هر دایره نماد یک فضا و هر خط نشان دهنده ارتباط میان فضاهاست (Brown & Bellal, 2001).
۲.A-graph:در آن گراف توجیهی با پلان وارده به عنوان پس زمینه ترسیم، وشاخصهای نحو فضا محاسبه می شود (بابازاده اسکویی و همکاران، 1399).
3.Integration Value: نشانگر پیوستگی یا جدا افتادگی یک فضا از سیستم کلی خانه یا سایر فضاهای آن می باشد(Peponis et al., 1990).
4.Connectivity:یکی از مبانی تحلیل در تئوری نحو فضا، کیفیت ارتباطات موجود میان فضاها در یک ساختار فضایی است(حیدری و تقی پور، 1397).
5.Relative Asymmetry:اگر فضاها مستقیم به ریشه متصل اند،ساختار متقارن و اگر فضاها در توالی خطی اند، نامتقارن است (Suzuki, 2018).
6.Real Relative Asymmetry:مقادیر پایین، بیانگر حداکثر ادغام و یکپارچگی و مقادیر بالا آن، بیانگرحداکثر تفکیک فضاست(Manum, 2009).
7.Mean Depth:تعداد فضاهایی است که برای رسیدن از یک فضا به فضای دیگر می بایست طی نمود(Twaissi, 2017).
فهرست مراجع
1. اخوت، هانیه. (1392). بررسی ابعاد حریم در مسکن سنتی و معاصر با استفاده از مدل تحلیلی BDRS. مسکن و محیط روستا، 32 (142)، 97- 112.
2. بابازاده اسکویی، سولماز؛ طوفان، سحر؛ و جمالی، سیروس. (1399). تحلیل ادراک حریم در پیکربندی فضایی مجتمع های مسکونی معاصر با رویکرد نحو فضا(مطالعه موردی: مجتمع مسکونی آسمان تبریز). مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی، 15(2)، 353-372.
3. پورمند، حسنعلی؛ و طباطبایی ملاذی، فاطمه. (1394). الگوی پنهان حاکم بر نظام استقرار فضایی در مسکن ایرانی- اسلامی (بررسی موردی خانه رسولیان یزد). پژوهش های معماری اسلامی، 3 (4)، 1- 71.
4. پیرنیا، محمد کریم. (1383). سبک شناسی معماری ایرانی. تهران: سروش دانش.
5. پیوسته گر، یعقوب؛ حیدری، علی اکبر؛ و اسلامی، مطهره. (1396). بازشناسی اصول پنج گانه استاد پیرنیا در معماری خانه های سنتی ایران و تحلیل آن با استناد به منابع اعتقادی اسلامی. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 7 (27)، 51-66.
6. حائری مازندرانی، محمد رضا. (1388). خانه، فرهنگ، طبیعت. تهران: مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
7. حیدری، علی اکبر؛ و تقی پور، ملیحه. (1397). تحلیل محرمیت در خانه های سنتی بر اساس نسبت توده به فضا (نمونه موردی: خانه های تک حیاط در اقلیم گرم و خشک). معماری اقلیم گرم و خشک، 6(۸)، 77- 99.
8. حیدری، علی اکبر؛ پیوسته گر، یعقوب؛ محبی نژاد، سارا؛ و کیایی، مریم. (1397). ارزیابی شیوه های ایجاد محرمیت در سه نظام پیمون بزرگ، کوچک و خرده پیمون در پیکره بندی مسکن ایرانی-اسلامی با استفاده از تکنیک نحو فضا. مرمت و معماری ایران، 8 (16)، 51- 68.
9. جباران، فاطمه؛ طلیسچی، غلامرضا؛ دیماری، نیما؛ و دری، علی. (1397). سازوکارهای تنظیم خلوت در خانه های برونگرای گیلان (نمونه موردی: خانه های روستایی). پژوهش های معماری اسلامی، 21(6)، 103-121.
10. راستجو، سولماز؛ و بمانیان، محمدرضا. (1398). گونه شناسی ساختار فضایی خانه معاصر ایرانی با تکیه بر محرمیت و سلسله مراتب. هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، 24(2)، 49-58.
11. سلطان زاده، حسین. (1389). معماری بومی و اقلیمی ایران. قزوین: دانشگاه آزاد اسلامی.
12. سیفیان، محمد کاظم؛ و محمودی، محمدرضا. (1386). محرمیت در معماری سنتی ایران. هویت شهر، 1(1)، 3- 14.
13. شیخ بهایی، امیر رضا. (1398). بررسی اصل درونگرایی در مسکن ایرانی براساس نظریه نحو فضا (مطالعه موردی: خانه های سنتی اقلیم گرم و خشک). مدیریت شهری، ۱۸(54)، 63- 78.
14. عمید، حسن. (1365). فرهنگ لغت عمید. تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر.
15. گروتر، یورگ. (1388). زیبایی شناسی در معماری. (جهانشاه پاکزاد و عبدالرضا همایون، مترجمان). تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
16.لنگ، جان. (1394). آفرینش نظریه معماری: نقش علوم رفتاری در طراحی محیط. (علیرضا عینی فرد، مترجم). تهران: دانشگاه تهران.
17. مظاهری، مجتبی؛ دژدار، امید؛ و موسوی، جلیل. (1397). تحلیل نقش حیاط در ساختار فضایی خانه های ایرانی با بهره گیری از روش نحو فضا(Syntax Space). هویت شهر، 34(12)، 97- 108.
18. معماریان، غلامحسین. (۱۳۸۷). آشنایی با معماری مسکونی ایرانی:گونه شناسی درونگرا. تهران:دانشگاه علم و صنعت ایران.
19. مؤمنی، کوروش؛ و ناصری، ندا. (1394). بررسی ابزارها و روش های ایجاد محرمیت در خانه زینت الملک شیراز منطبق بر آیات و روایات اسلامی. پژوهش های معماری اسلامی، 3(9)، 18- 35.
20. مهدوی نژاد، محمد جواد؛ منصور پور، مجید؛ و قیدرلو، کمیل. (1392). محرمیت در الگوی مسکن بومی و به کارگیری آن در معماری معاصر. تهران: سازمان زیبا سازی شهر تهران.
21. ناری قمی، مسعود. (1389). مطالعه معناشناختی در باب مفهوم درونگرایی در شهر اسلامی. هنرهای زیبا، 2(43)، 69- 82.
22. هاشمی زرج آباد، حسن؛ تقوی، عابد؛ و مسعودی، ذبیحا. (1394). درون گرایی و بازتاب اصل محرمیت در معماری ایرانی-اسلامی، نمونه پژوهش میدانی: خانه های تاریخی بیرجند. مطالعات فرهنگی-اجتماعی خراسان، ۹(۲)،۱۲۳-۱۴۶.
23. Brown, F., & Bellal, T .(2001). Comparative analysis of Mzabite and other Berber domestic space in J. Peponis, J. Wineman & S. Bafna (Eds). Space Syntax. Proceedings of the 3th International Symposium on Space Syntax. May 7-11, (pp.41.1 - 41.14). Atlanta: Georgia Institute of Technology.
24. Gifford, R. (1998). Environmental Psychology, Principles And Practice. Boston: Allyn and bacon.
25. Liu, Z., Song, Z., Chen, A., & Ryu, S. (2016). Exploring Bicycle Route Choice Behavior with Space Syntax Analysis. Final Report, Utah State University, Logan: UT.
26. Manum, B. (2009). A-Graph Complementary Software for Axial Line Analysis in D. Koch, L. Marcus & J. Steen (Eds). Space Syntax. Proceeding of the 7th International Space Syntax Symposium. June 8-11, (pp.1-9). Stockholm: KTH Royal Institute of Technology.
27. Meir, I. A., Pearlmutter, D., & Etzion, Y. )1995.( On the microclimatic behavior of two semo enclosed attached courtyard in the hot dry region. Building and environment, 30(4), 563- 572.
28. Munro, K., & Grierson, D. (2017). Linking space and nature syntaxes: The influence of a natural view through observed behaviour at Arcosanti in W. Leal Filho (ED), Handbook of Theory and Practice of Sustainable Development in Higher Education (Vol.9, pp. 137-158). New York: Springer international.
29. Murray, J. (2009). Oxford English Dictionary. (2th ed). Oxford: Oxford University Press.
30. Peponis, J., Zimring, C., & Choi, Y.K. (1990). Finding the Building in Wayfinding. Environment and Behavior, 22(5), 555-590.
31. Rapoport, A. (1969). House Form and Culture. London: prentice-hall.
32. Suzuki, S. (2018). Comparative Analysis of Human Movement Prediction: Space Syntax and Inverse Reinforcement Learning. Arxiv Preprint, Retrieved: Jan 25, 2018, from http://arxiv.org/ abs/1801.00464.
33. Twaissi, S. (2017). The Source of inspiration of the plan of the nabataean mansion at az-zantur iv in petra: a Space syntax approach. Mediterranean Archaeology and Archaeometry, 17(3), 97-119.
Najmeh Zangeneh, PhD Student of Architecture, Department of Architecture, Faculty of Art and Architecture, Shiraz Branch, Islamic Azad University, Shiraz, Iran.
Hamed Moztarzadeh*, Doctor of Urban Planning, Assistant Professor, Department of Architecture, Faculty of Art and Architecture, Shiraz Branch, Islamic Azad University, Shiraz, Iran
Malihe Taghipour, Doctor of Architecture, Assistant Professor, Department of Architecture, Faculty of Art and Architecture, Shiraz Branch, Islamic Azad University, Shiraz, Iran.
Tahereh Nasr, Doctor of Urban Planning, Associate Professor, Department of Architecture, Faculty of Art and Architecture, Shiraz Branch, Islamic Azad University, Shiraz, Iran.
Abstract
Keywords: Privacy, Spatial Structure, Space Syntax, Justified Graph, Shiraz Qajar Houses.
* Corresponding Author Email: hamed.moztarzadeh@gmail.com
