تحلیل بازنمایی فرهنگ اقتصادی در سینمای ایران؛ مورد مطالعه: پرفروش ترین فیلم های سال های 86 تا 96

محورهای موضوعی : مدیریت رسانه

هادی غیاثی ¹ (دانشگاه امام صادق ع)
محمدرضا برزویی ² (دانشگاه امام صادق ع)
سجاد رجبی ³ (دانشگاه امام صادق ع)

تاریخ دریافت : 1396/11/03 تاریخ پذیرش : 1397/03/17 تاریخ انتشار : 1397/03/01

کلید واژه: سال های 86 تا 96, پرفروش ترین فیلم ها, فرهنگ اقتصادی, سینمای ایران, بازنمایی,

چکیده مقاله :

سینما پدیده ای چندوجهی است و بر فرهنگ عمومی در بخش های مختلف مانند فرهنگ سیاسی، فرهنگ اجتماعی و ... تاثیر گذار است. یکی از حوزه هایی که کمتر به ارتباط سینما با آن به صورت علمی پرداخته می شود فرهنگ اقتصادی است. سینما با فرهنگ اقتصادی رابطه ای تگاتنگ دارد. همان طور که به نسبت زیادی متکی به ذائقه سرمایه گذاری اقتصادی در زمینه های تولید، عرضه و نمایش می باشد، خود نیز با بازنمایی مفاهیم مختلف، در ذائقه سازی و تغییر فرهنگ اقتصادی مردم و نخبگان نقش آفرینی می کند. موضوع این نوشتار بررسی این بازنمایی در سینمای ایران است. این پژوهـش به دنبال پاسخ به این سوال است که در یک دهه اخیر، بازنمایی مفاهیم فرهنگ اقتصادی در سینمای ایران چگونه بوده است و جهت دستیابی به پاسخ آن، 27 فیلم را در سال های 86 تا 96 با روش تحلیل مـحتوای کیفی مورد بررسی قرار می دهد. بر اساس یافته های این پژوهش، در مجموع 113 مضمون مربوط به فرهنگ اقتصادی در این 27 فیلم بازنمایی شده است. چهار مسئله کسب و کار‌های حرام، اشتغال و بیکاری، تجمل گرایی و وضع اقتصادی بد طبقه متوسط در میان مفاهیم بازنمایی شده، به میزان بیشتری توسط فیلم ها برساخت شده است. بازنمایی مقولات فرهنگ اقتصادی در فیلم ها، بیشتر در راستای ذائقه سازی منفی از راه های مختلف تحقق یافته است. برساخت ضد ارزش ها و ضدهنجارها، بازنمایی پررنگ و پرحجم از مشکلات طبقه متوسط و به رخ کشیدن فرهنگ اقتصادی طبقه مرفه از جمله این موارد است.

چکیده انگلیسی:

Cinema is a multi-dimensional phenomena that is effective on other aspects of general culture; includeing political and social culture. One of the least-discussed topics of these aspects in Iran is the relation between cinema and political culture. Seemingly, cinema is highly intervened with political culture and is dependent on investment, either in production and in marketing. It also takes the role of reflecting a variety of concepts implying taste-making and changing economic culture of people and elite groups. Main purpose of this article is to analyse these reflections in the cinema of Iran. We follow the question that in the recent decade, how have been the reflection of economic issues in the cinema of Iran. In this way, 27 movies from 1386 ro 1396 have been analysed through Content Analysis method. The results show that, in general, 113 concepts related to economic culture have been reflected in these 27 movies. Among these concepts, "illegal businesses", "employment and unemployment", "luxury" and "bad economic condition of middle-class" were mostly reflected and rebuilt by films. These reflections of economic culture were mostly due to make negative taste through different ways. rebuilding anti-values and anti-norms, and exaggerating problems of middle-class group and showing off luxury life are instances for this claim.

متن کامل:



 

تحلیل بازنمایی فرهنگ اقتصادی در سینمای ایران؛

مورد مطالعه: پرفروش ترین فیلم های سال های 86 تا 96

 

چکیده

  سینما پدیده ای چندوجهی است و بر فرهنگ عمومی در بخش های مختلف مانند فرهنگ سیاسی، فرهنگ اجتماعی و ... تاثیر گذار است. یکی از حوزه هایی که کمتر به ارتباط سینما با آن به صورت علمی پرداخته می شود فرهنگ اقتصادی است. سینما با فرهنگ اقتصادی رابطه ای تگاتنگ دارد. همان طور که به نسبت زیادی متکی به ذائقه سرمایه گذاری اقتصادی در زمینه های تولید، عرضه و نمایش می باشد، خود نیز با بازنمایی مفاهیم مختلف، در ذائقه سازی و تغییر فرهنگ اقتصادی مردم و نخبگان نقش آفرینی می کند. موضوع این نوشتار بررسی این بازنمایی در سینمای ایران است. اين پژوهـش به دنبال پاسخ به این سوال است که در یک دهه اخیر، بازنمايي مفاهیم فرهنگ اقتصادی در سینمای ایران چگونه بوده است و جهت دستیابی به پاسخ آن، 27 فیلم را در سال های 86 تا 96 با روش تحليل مـحتواي کیفی مورد بررسی قرار می دهد. بر اساس یافته های این پژوهش، در مجموع 113 مضمون مربوط به فرهنگ اقتصادی در این 27 فیلم بازنمایی شده است. چهار مسئله «کسب و کار­های حرام»، «اشتغال و بیکاری»، «تجمل گرایی» و «وضع اقتصادی بد طبقه متوسط» در میان مفاهیم بازنمایی شده، به میزان بیشتری توسط فیلم ها برساخت شده است. بازنمایی مقولات فرهنگ اقتصادی در فیلم ها، بیشتر در راستای ذائقه سازی منفی از راه های مختلف تحقق یافته است. برساخت ضد ارزش ها و ضدهنجارها، بازنمایی پررنگ و پرحجم از مشکلات طبقه متوسط و به رخ کشیدن فرهنگ اقتصادی طبقه مرفه از جمله این موارد است.

واژگان کلیدی

فرهنگ اقتصادی، سینمای ایران، بازنمایی، پرفروش ترین فیلم ها، سال های 86 تا 96

1. مقدمه

  مطالعه آمارهای مربوط به فرهنگ اقتصادی در ایران نشان می دهد که شاخص های فرهنگ اقتصادی مطلوب در ایران حتی از استاندارهای جهانی نیز در سطح پایین تری قرار دارند. به عنوان مثال فرایندی از مصرف گرایی در جامعه ایرانی شکل گرفته است که در بخش های مختلفی مانند بهداشت، دارو، پوشاک، مواد غذایی و مسکن قابل مشاهده است، به طوری که همواره جایگاه مصرف کالا در ایران بیشتر از استاندارهای جهانی بوده است.(علیزاده اقدم و همکاران، 1393: 168) این آمار با وضعیت مطلوبی که باید در حوزه فرهنگ اقتصادی وجود داشته باشد تفاوت فاحشی دارد.

  سینما‌ یکی‌ از رسانه‌های گروهی است که در انتقال مفاهیم اجتماعی و سیاسی، با انگیزۀ‌ ایدئولوژیک‌ اهمیت دارد. در سـینما بـا توجه‌ به ماهیت چندرسانه‌ای آن‌ پیام به‌ صورت‌های مختلف کلامی، تصویری یا‌ تـرکیبی‌ از ایـن دو انتقال می‌یابد.کارگردان با خلق شخصیت‌های مورد نظرش انـتقال پیـام را بـرعهدۀ‌ آنان‌ می‌گذارد و به این ترتیب به‌ صـورتی غیرمستقیم‌ افـکار‌ و نگرش‌های پنهان خود‌ را‌ در معرض توجه بیننده‌ قرار‌ می‌دهد. قدر مسلم بررسی آثار سینمایی یـک راه تـبین تحولاتی است که در تلقی مـا‌ از‌ مـوضوع در دوره‌های مـختلف ایجاد شـده اسـت‌(آزاد ارمکی، تقی، بازیار، فرزانه، 1388: 51). در سال های اخیر  تحقیقات و مطالعات قابل توجهی در حوزه سینما انجام گرفته و این روند در حال پیشرفت هر چه بیشتر است. اما نکته مهم عدم توجه به مسئله فرهنگ اقتصادی و مطالعه علمی آن خصوصا در حوزه سینما است. 

  تلاشی‌ که در‌ این‌ مقاله‌ صورت گـرفته اسـت در‌ نظر داشتن آثار سینمای یک دهه اخیر و چشم داشت خاص به‌ موضوع فرهنگ اقتصادی و بـررسی بازنمایی آن‌ با استفاده از تحلیل محتوای کیفی است. سعی شده است که مفاهیم و مقولات فرهنگ اقتصادی که در سینمای ایران توسط فیلمسازان چه به صورت مستقیم و چه پنهان مطرح گردیده است، تحلیل گردد. در حقیقت این نوشتار تلاش برای نشان دادن فکر و اندیشه یک فیلمساز نیست بلکه تنها به دنبال پیام های بازنمایی شده توسط فیلم ها می باشد و از تکنیک ها، رفتارها و صحبت های در فیلم به محتوا می رسد.

 

2. پیشینه پژوهش

کاوش ها و بررسی های کتابخانه ای و اینترنتی نگارندگان این مقاله نشان می دهد تا کنون پژوهشی که به رابطه فرهنگ اقتصادی با سینما پرداخته باشد انجام نپذیرفته است...... و این مساله نشان از نوآوری مقاله و بدیع بودن موضوع در فضای علمی کشور دارد.

 

3. چهارچوب نظری

1-3. بازنمایی (Representation)

  يکي از مفاهيم مهم و بـرجسته مـطالعات فرهنگي‌ و رسـانه‌ اي‌ در عصـر حاضـر، مفهـوم بـازنمايي ¹است‌ . استوارت‌ هال‌ (Hall‌, Stuart‌) نـيـز‌ شــاخص تـرين چهـرة مطالعات فرهنگي اسـت کـه نوشته ها، کتب و آثار وي دربـارة بازنمـايي و اهميـت آن در فرهنـگ رسانه محور امروزي ، اين مفهوم را به يکـي از بـنيادي‌ ترين مسائل حـوزة مطالعـات فـرهنگـي تـبديل کـرده است . هال ، بـازنمايي را بـه معناي استفاده از زبان بـراي بـيان نکتة معناداري دربارة جهان مي داند، فرآيندي که معنا از طريق آن‌ توليد‌ و بين اعـضاي يک فـرهنگ مبادله و توزيع مي شود. درنتيجه ، مـعنا بـواسطة نظام بـازنمايي شـکل مـي گيرد. (مهـدي زاده ، 1395: 22)

  از نظـر هـال ، «بازنمايي، معنا و زبان را به فرهنگ‌ ربط‌ مي دهد. به عبـارت ديگـر، بازنمايي بخشي اساسي از فـرآيندي اسـت که به توليد معنا و مبادلـة آن مـيـان اعـضـاي يـکـ‌ فـرهنگ‌ مـي پردازد. او‌ براي بيان چـگونگي ارتـباط ميان بازنمايي ، معنا، زبـان و فرهنگ ، به طبقه بندي ابعاد مختلف بازنمايي مـي پـردازد. بـر ايـن اسـاس ، نظريـه هــاي بـازنمايي بـه‌ سه‌ رويکرد نظـري تقسـيم مـي‌ گردنـد‌، کــه عـبارتنـد از: رويکـردهـاي بـازتـابي²، التـفاتي (تـعمدي)³ و برسـاختي (برسـاخت - گرا)⁴. در رويکرد بازتابي ، اين گونه تصور مي شود که معني در شي ء، شخص ، ايده‌ ، يا‌ رويـداد موجود در جهان خارج نهفته است و کارکرد زبان همانند آينه اي است که معناي صـحيح را به همان صورت که در جهان خارج وجود دارد بازتاب مي دهد. براين‌ اساس‌ ، در يک‌ مـتن رسانه اي ، دوربين در حال نشان دادن واقعيت است . در رويکرد التفاتي (تعمـدي )، بـرخلاف رويکرد نخست‌ ، مؤلف ، از زبان براي تـحميل مـعني خاص خود استفاده مي کند‌ و کلمات‌ آن‌ معني را که مؤلف اراده مي کند، مي دهند. بنابراين ، در يک متن رسـانه اي ، دوربـين روايتگـر ‌‌اراده‌ و نيت شخصي مؤلف متن است . هال ، تصريح مي کـند کـه اين رويکرد، زبان‌ را‌ به‌ يـک امر کاملا خصوصي بديل مي کند، درحالي که ما نمي توانيم تنها منبع منحصر‌ به فرد و يکه - معنا در ساحت زبـان بـاشيم . در رويکرد سوم ، تأکيد بـر‌ مـاهيـت عـمـومي و اجتمـاعي زبـان‌ است‌ . برمبناي اين رويکرد نه چيزها، و نه کاربران زبان ، قادر به ايجاد يک معنـي پايـدار در زبان نيستند. به عبارت ديگر، چيزها معني نمي دهند بـلکه ، مــا معـاني را بواسـطة نظـامي از‌ نـشانه هـا و مفاهيم برمي سازيم . آنچه که معنا را با خود حمل مي کند، جهان مادي نيست ، بلکه نظام زباني يا نظامي که ما براي بيان مفاهيم از آن استفاده مي‌ کنـيم‌ ، حمـل کننـدة معناسـت .

  رويکـرد بـرساخت گرا، داراي دو رهيافـت نشـانه شـناختي و گفتمـاني است . هال پس از بررسي آراء سوسور دربارة نظام نشانه اي زبان و نيـز توجـه‌ بـه‌ عملکـرد بازنمايي و زبان در توليد معنا، به نقش تأثيرگذار گفتمان و قدرت در زبان مي پـردازد، و بـه آثـار و پيامـدهاي بازنمايي وسـياست هاي آن توجه مي کند. در اين رويکرد، زبان‌ به‌ شکل عام آن مورد تأکيد قرار نمي گيرد، بلکه تمرکز اصـلي بر زبان هاي خاص و نحوة به کارگيري آن - ها در زمان ها و مـکان هـاي خـاص مي باشد. براين‌ اساس‌ ، دربارة‌ بازنمـايي واقعيـت توسـط رسانه ها‌ بايد‌ دقت‌ کرد که يک رسانه هيچ گـاه ‌ ‌ابـزاري خنثي و يک ميانجي بي طرف در ارائـة تصوير محسوب نمي شود. رسانه به زبان‌ و معنا‌ مـتکي‌ اسـت و زبـان و معنا نيز در چارچوب گفتمان همواره‌ متکي‌ به قدرت است . درنتيجه بازنمايي رسـانه اي همـواره داراي سـوگيري ايدئولوژيک اسـت و در راستاي تضعيف و يا تثبيت قدرت و گفتمان‌ ويژه‌ اي‌ گام برمي دارد. (هاشمی، محمد ساجد، فرخی، میثم، 1394: 114) در این نوشتار رویکرد برساختی به بازنمایی مورد استفاده قرار می گیرد.

2-3. فرهنگ اقتصادی

  «فرهنگ اقتصادی عبارت از ارزش‌ها، نگرش‌ها، عقلانیت‌ها و رفتارهای متعدد انسان ها دربرآوردن نیازهای‌ اسـاسی‌ و حـیاتی‌شان‌ اسـت(نگاهداری، بابک، 1386: 4)». این فرهنگ ناظر به تأمین رفاه جامعه و ارتباط با محیط فیزیکی پیرامون‌ اسـت. از این منظر، اقتصاد و رفاه که غالبا با نیازهای زیستی و حوائج‌ فردی‌ شناخته مـی‌شود، تحت تأثیر‌ ترکیب‌ خـاصی از عـقلانیت‌های‌ استراتژیک یا فنی(سودآوری و تولید)، سیاسی(منافع‌طلبی و حفظ منزلت موجود) و اخلاقی(ارزش‌گرایی و مطلوب‌خواهی) تأمین می‌شود. از این حیث، هدف اقتصاد دیگر تنها کسب سود و افزایش منفعت فردی و گروهی‌ کنشگران درگیر در صحنه‌ اقـتصادی نیست؛ بلکه اهداف والاتر دیگری نظیر اخلاقی و انسانی‌ کردن روابط اقتصادی و حاکمیت فرهنگ و اخلاق در استخدام‌ محیط برای رفع نیازهای فردی را نیز دربرمی‌گیرد. براساس‌ سطوح‌ فرهنگ‌ توسعه، فرهنگ اقتصادی نیز در سه سـطح بـینش، منش و کنش قابل طرح و بررسی است:

1. بینش اقتصادی: «بینش اقتصادی به معنای شناخت، آگاهی و باورهای حاکم بر تلقیات انسان از اقتصاد و نقش‌ آن‌ در زندگی موجود بشری است(نگاهداری، بابک، 1386: 5)». اینکه افراد تا چـه حـد معتقد و آگاهند که فعالیت‌های اقتصادی آنها ‌باید مبتنی بر ارزش‌های انسانی‌ باشد و امور اقتصادی را تنها محدود به جستجوی‌ نفع‌ شخصی‌ بدون توجه به محیط و دیگران قلمداد نکنند، جملگی بـینش حـاکم‌ بر روابط اقتصادی را نشان می‌دهد. این سطح، صرفا جهان‌بینی‌ شناخت و آگاهی نسبت به موارد فوق را جدای‌ از‌ گرایش‌ و عمل‌ اقتصادی دربرمی‌گیرد.

2. منش اقتصادی‌: «منظور‌ از‌ منش اقتصادی، تعهد یا عدم تعهد به رفـتار اقـتصادی انـسانی در جامعه است(نگاهداری، بابک، 1386: 5)». به عبارت دیـگر منش اقتصادی خوب همان آمـادگی‌ و روحـیه لازم جهت انجام فعالیت‌های اقتصادی انسانی است‌. افرادی‌ که‌ دارای منش اقتصادی توسعه‌گرا و انسانی می‌باشند، آمادگی‌‌ دارند‌ که در جهت تغییر وضعیت مادی خود و هـدایت آن بـه سـمت‌ وضعیتی مطلوب‌تر و انسانی‌تر گام بردارند. 

3. کنش اقتصادی: «بـکارگیری‌ عـلمی‌ عقلانیت‌ها‌ در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی است. منظور از کنش و عمل اقتصادی‌ همان‌ رفتارها و اعمال عینی و واقعی افراد در امر تأمین و رفاه‌ مادی خـود اسـت(نگاهداری، بابک، 1386: 5)». در ایـن سطح آنچه عملا در‌ جهت‌ رفع‌ نیازهای‌ زیستی و مادی انجام مـی‌شود مورد بررسی و توجه واقع می‌شود. هر‌ عمل‌ و کنشی در این‌سطح موجب تغییر در وضعیت افراد و نیز جامعه به‌طور کلی مـی‌شود. اگـر ایـن کنش‌ها‌ مبتنی‌ بر‌ نوعی‌ عقلانیت فنی(کسب سود) و سیاسی(منافع‌گرا)بـاشد، بـی‌نظمی و اختلال‌ها و مهمتر از‌ همه‌ نابرابری‌ها‌ در وضعیت اقتصادی بوجود خواهد آمد(نگاهداری، بابک، 1386: 5).

  مقولاتی چون اعتقاد یا عدم اعتقاد به رزاقیت خداوند را می توان در سطح بینش اقتصادی، مقولاتی چون گرایش به ساده زیستی یا تجمل گرایی را در سطح منش اقتصادی و مقولاتی چون انجام یا عدم انجام انواع تخلفات اقتصادی را می توان در سطح کنش اقتصادی در منظومه مفاهیم فرهنگ اقتصادی مورد بررسی قرار داد.

  از طرفی فرهنگ اقتصادی بیان گر رابطه دو طرفه سرمایه اقتصادی و سرمایه فرهنگی نیز می باشد. سـرمایه فرهنگی و اقتصادی اصطلاحاتی جامعه شناختی هستند که از زمانی که پی‌یر بردیو⁵ در‌ سال 1973م‌ آن ها را مطرح‌ ساخت‌، کاربرد گـسترده‌ای‌ پیـدا‌ کـردند. بوردیو ضمن‌ بحث از سرمایه فرهنگی که منجر به بازتولید فرهنگ طبقه مسلط می‌شود، اشـاره به‌ این‌ امر‌ دارد که چون طبقات مسلط دارای امکانات مادی‌ بیشتری‌ هستند و دسترسی بیشتری به انواع‌ امکانات مثلا موسیقی‌ها، ورزش‌ها، غذاها و...دارند، می‌توانند ذائقه‌های خود را مستقر سازند. در واقع بوردیو تـنها‌ به‌ تأثیرات‌ طبقه اجتماعی بر‌ سلائق‌‌ فرهنگی مردم نمی‌پردازد، بلکه همچنین نقشی را که فرهنگ در باز تولید روابط طـبقاتی در جـامعه‌ ایـفا‌ می‌کند‌، مورد توجه قرار می‌دهد. او مدعی است‌ که‌ افراد‌ می‌توانند‌ مـوقعیت‌ مـربوط‌ به طبقه اجتماعی خویش را نه تنها با مالکیت سرمایه اقتصادی(ثروت/رفاه)که با دارا بودن‌ آنـچه کـه وی سـرمایه فرهنگی می‌نامد، بهبود بخشند. این الگو به فهم این موضوع کمک می‌کند که بزرگ‌ترین و بلندمرتبه‌ترین مراکز آموزشی، که فارغ‌التحصیلان آن برترین موقعیت‌های اجتماعی‌ را‌ اشغال می‌کنند، هـر روز بـیش‌ازپیش مورد استفاده اعضای فرزندان لایه‌های ممتاز جامعه قرار می‌گیرد(بوردیو،1380: 55). ‌به عبارت دیگر طبقه مسلط و مرفه، معمولا سبک مصرفی و رفتار اقتصادی مخصوص خود را به گونه ای انتخاب می کنند تا به وسیله آن هویت خود را بازتولید و تثبیت کنند.

4. روش پژوهش

  در اين پژوهـش به منظور بررسي بازنمايي فرهنگ اقتصـادی در فيلم هاي مورد بررسي، از روش «تحليل محتواي کيفي» اسـتفاده شـده اســت. تحليل محتواي کـيفي يکـي از تـکنيک هاي‌ پر‌ کاربرد کـيفي تـحقيق است . از اواخر قرن بيستم که مـخالفت هـا با تـحليـل صــوري بـدون عنايت‌ به‌ محتواي‌ پنـهان و زمينه متن قوت گرفت ، توجـه بـه رويکردهـاي کيفـي در تحليل محتوا توسعه پيدا‌ کرد )٣  :٢٠٠٠، mayring) پژوهشگران با استفاده از این روش، وجود معانی و روابط واژه ها یا مفاهیم را به طور کلی بررسی و تحلیل می کنند و سپس پیام های نهفته در متن ها یا پیام های نویسندگان و مخاطبان و حتی فرهنگ و زمان این پیام ها را تفسیر می کنند. متن در اینجا شامل انواع پیام های ارتباطی می شود(رسولی و آشتیانی، 1390: 27). تحلیل محتوا یک روش قابل قبول در بررسی متنی به ویژه در حیطه ارتباطات و رسانه های جمعی است(ادیب حاج باقری، پرویزی و صلصالی، 1386: 252). در تحليل محتواي کيفي به عنوان‌ يک روش تفسـيري، در مـواردي براي تأمين پايايي، از عدد‌ و رقم‌ نيز‌ به تناسب نـياز سـود جـسته مي شـود، امـا توسـل بـه اعداد و محاسبه هاي آماري آن گونه تحليل هـا‌، ‌‌يک ضـرورت گريزناپـذير نيسـت. چنـد لايه بودن معاني پنهان ، دخالت ذهنيت مفسر در فرايند‌ تفسير‌ قابليـت‌ مـتن بـراي تـنـوع خـوانش هـا، دخالت عناصر فرامتني و بينامتني در تفسـير مـتن و گـاه، نـاهمخواني ميـان‌ معاني آشکار و پنـهان و بـه طـور کلي، جنبه هاي ذهني غالب، مانع از تبديل‌ معاني متـراکم به کدهاي‌ شمارشي‌ مي شود. ايـن روش بــه دو روش نـشـانه شـناسـي و تحليـل گفتمـان شباهت هاي زيادي دارد که بـه طـور عمـده بـا معيارهـاي زبـان شناسـي، بـه تـوصـيف، اسـتخراج، تحليل معاني آشکار و پنهان و گونه شناسـي‌ نمادهـا و نشـانه هـاي يـک مـتن گفتاري، نوشتاري و تـصويري مـي پردازنـد. اين مشابهت، بيشتر به دليل کيفي بودن هر سه روش، عطـف توجـه همزمـان بـه محتـواي آشـکار و پنـهـان و تــلاش بـراي شـناخت نسبت‌ هاي‌ فرامتني و بينامتني است. (ساروخانی، باقر، شهسواری، حسین، 1393: 55)   

  سیه و شانون (2005: 1277) سه رویکرد مختلف را برای تحلیل محتوا (با تمرکز بر تحلیل محتوای کیفی) مطرح می کنند که عبارتند از: تحلیل محتوای عرفی، تحلیل محتوای هدایت شده و تحلیل محتوای تلخیصی. در تحلیل محتوای عرفی رمز ها از داده ها مشتق می شوند. در تحلیل محتوای هدایت شده رمز ها از نظریه ها یا یافته های پژوهش مشتق می شوند. در تحلیل محتوای تلخیصی واژه های کلیدی بر اساس علایق پژوهشگر یا ادبیات پژوهش به دست می آیند. (بشیر، حسن، جواهری، جواد، 1395: 98) با توجه به این که پژوهش حاضر، پژوهشی اکتشافی بوده و قرار مفاهیم از محتوا استخراج شوند، بنابراین از روش تحلیل محتوای کیفی با رویکرد عرفی بهره برده ایم.

  در تحليل محتواي کيفي، بـا‌ تحليـل رفتـار بازيگران در صحنه و استخراج پيام هـاي آشـکار و پنـهان مـتن از طريـق تحليـل داسـتان، ديالوگ، نمادها و نشانه هاي مختلف موجود، هر فـيلم در قالب نظامی از مقولات تـحليل می شود. مقولات يا طبقـات مـي توانند شـامل‌ ‌ ‌مـجموعه‌ اي زيرمقوله يا زير طبقه با سطوح متفاوت به صورت انتزاعـي باشد(٨٢-٨٠ :٢٠٠٤، (krippendorff . در صورت نياز مي توان‌ از‌ شمارش و فرواني مقولات و نيز‌ از‌ ديگر مطالعات کيفـي استفاده کرد) ٤5 :٢٠٠٧،Rader). در پايان‌ نيـز‌ براي‌ ارائه تصويري کلي از تمام‌ فيلم‌ هاي مورد بررسي، يافته هـاي حـاصـل از تـحليـل کيفي مجزاي هر فيلم ، در یک نگاه کلی جمع بندي و تحلیل می گردد. جـامعه‌ آماري‌ اين پژوهش تمام فیلم های دهه اخیر و نمونه گیری به صورت هدفمند و قضاوتی انجام شده و شرط پایان نمونه گیری رسیدن به اشباع نظری در مقوله ها و مفاهیم استخراج شده است. بدین ترتیب نمونه آماری شـامل‌ 27 فيلم پرفروش سينما کـه بین سال های 1386 تا 96  توليـد گردیده، انتخاب شده است. هدف این مقاله استخراج پیام های نهفته در فیلم است و از طرفی در اکثر مواقع واحدهای مفهومی مورد نظر به طور مشخص در یک نوع از واحدهای صوری فیلم (کلمه ها، گفت و گوها، شخصیت ها، سکانس ها و ...) قرار نداشته و مفهوم می تواند از کنار هم قرار گرفتن چند واحد صوری به دست آید، بنابراین واحد تحلیل، مضمون در نظر گرفته شده است که برای تحلیل کیفی مناسب است.

  در این مقاله در انتخاب فیلم ها تمرکز بر مصداق های موفق از نظر مقبولیت در سینماست. برای شناسایی فیلم های برتر، از میزان فروش فیلم ها در شهر تهران البته با نیم نگاهی به تعداد روزهای اکران هر فیلم، استفاده شده است. با توجه به خصوصی بودن سینماهای ایران و درخواست سینماداران برای پخش یک فیلم و تعداد روزهای اکران آن، می توان اینطور استنباط نمود که در صورت پرمخاطب بودن یک فیلم درخواست برای آن بیشتر است. البته بهتر می بود که معیار اصلی ، تعداد مخاطب هر اثر باشد که به علت عدم انتشار این آمار به طور دقیق و عمومی، میزان فروش سالانه فیلم ها در سال های 86 تا 96 که توسط بنیاد سینمایی فارابی انتشار یافته ، معیار قرار گرفته است. همچنین از آمار معاونت توسعه فناوری و و مطالعات سینمایی سازمان سینمایی و امور بصری بهره برده ایم.

5. تحلیل محتوای فیلم ها

  فرآیند تحلیل محتوا بر روی 27 فیلم انجام شد و کار پژوهش با رسیدن به اشباع نظری پایان یافت. البته در بررسی محتوای سینمایی رسیدن به اشباع نظری کامل، تقریبا غیر ممکن است لذا باید به اشباع نظری نسبی اکتفا نمود. در ادامه، مضمون های موجود در فیلم ها و نیز مفاهیمی که حاصل طبقه بندی مضمون های یاد شده است، برای هر فیلم آورده شده است. در اینجا منظور از مفاهیم آن دسته از مسائل فرهنگ اقتصادی است که محتوای فیلم ها آن ها را برساخت می کنند.

1-5. اخراجی های 2

  این اثر روایتی است از اسرای ایرانی در بند رژیم بعث در دوران جنگ تحمیلی. این فیلم به طور عمده به روایت مسائل داخل کمپ های اسرا و زندان­های عراق البته در اغلب موارد با رنگ طنز می پردازد. آنچه از این فیلم به عنوان نکته ی اقتصادی که بتوان آن را به عنوان بازنمایی تلقی کرد دو نکته بیشتر نیست که آن­ها نیز بسیار در حاشیه هستند. نکته اول در ابتدای فیلم است که نمایش هزینه های هنگفت جنگ را مشاهده می کنیم و دیگری وعده هایی اقتصادی که به منافقین در دوران جنگ برای همراهی داده می شد.

  در کل این اثر به مسائل اقتصادی و یا آموزش نکاتی در حاشیه نیز نمی پردازد و صرفا روایتی طنز آمیز از مسائل اعتقادی و مذهبی و ملی اسرا است در طول دوران اسارت.

2-5. درباره الی

  این فیلم داستان چند خانواده است که تصمیم به مسافرت به شمال ایران می گیرند و در این سفر مربی مهدکودک یکی از فرزندان این خانواده­ها نیز با اصرار مادر آن بچه همراه آن ها می شود.

  در این فیلم نمودها و اتفاقات اقتصادی تقریبا صفر است و به آنها توجهی نشده و تنها نکته ای که به چشم مخاطب می آید نوع مسافرت آنها که سفری است ساده و بدون سخت گیری های خاص درباره محل استقرار و یا خوردن و ...

3-5. دو خواهر

  دو خواهر فیلم سینمایی، ساخته محمد بانکی است که در سال ۱۳۸۷ تولید و در عید فطر سال ۱۳۸۸ اکران شد. فیلم سینمایی دو خواهر درباره جوانی کلاهبردار است که همزمان با دو خواهر در چهره‌های متفاوت ارتباط برقرار می کند. این فیلم با نمایش زندگانی افراد ثروتمند و اخاذی از آنان و در پایان با عاشقانه کردن روابط، تنها به زندگی مرفهین و افرادی که از راه غیر­قانونی به دنبال این رفاه هستند می پردازد و به طور کلی این فیلم نمایش انواع و اقسام ثروت است و نیز حرصی که برخی افراد برای کسب پول و ثروت می­زنند. مضمون ها و مفاهیم استخراج شده از این فیلم در جدول شماره (1) قابل مشاهده است.

4-5. پسر تهرونی

  فیلمی طنز درباره خانواده ای ثروتمند که پدر این خانواده قصد دارد پسرش را که تحصیل در خارج را به پایان رسانده ، مجبور به ازدواج کند تا علاوه بر حفظ نسل این خانواده ، ثروت آنان نیز به وراث پسری برسد. این فیلم نمایش کاملی است از ثروتی که غالب افراد جامعه نمی توانند این گونه باشند. محوریت داستان نیز پرداختن به مسائل افراد ثروتمندی است که با مشکلاتی رو به رو می شوند که کمتر طبقات مختلف اجتماع با آن مواجه اند. و همچنین ما در این فیلم نوع خاصی از پوشش ها را می بینیم که مخصوص افراد و طبقه خاصی در اجتماع می باشد. این روایت طبقه مرفه است که همراه با طنز داستان خود را برای بیننده به نمایش می­گذارد. نتایج تحلیل محتوای این فیلم در جدول (2) ارائه شده است.

5-5. ملک سلیمان 

  این اثر به یکی از اتفاقاتی که در زمان پیامبری سلیمان نبی روی داده است می پردازد. این فیلم با استفاده از آیات قرآن کریم سعی در نمایش نحو مبارزه سلیمان نبی با گمراهی و بی بصیرتی مردم دارد. به علت ژانر تاریخی خاصی که دارد نکته اقتصادی قابل ملاحظه ای در آن ملاحظه نمی شود و خود این فیلم نیز به این موضوعات نپرداخته است.

6-5. پوپک و مش ماشاالله

  داستان دختری است که مدت زیادی در خارج از کشور زندگی کرده و با عادات آن ها خو گرفته است. آمدن این دختر به ایران و برخورد او با تضاد های عرفی کشور و فردی که اخلاق خشک مقدس دارد (مش ماشاالله)، اتفاقاتی را در این فیلم پدید می آورد که غالب طنز به خود گرفته و در این قالب پیام ها را به مخاطب القا می کند. 

  آنچه در این فیلم برجسته است تفاوت فرد فرنگ رفته است با فرد معمولی یا مذهبی ایرانی. چه در اخلاق و رفتار و چه در وضع پوشش. داشتن خانه قدیمی و تقریبا محقر و پوشیدن چادر و داشتن ماشین و موتور قدیمی همراه با رفتارهای متعصبانه آن چیزی است که از افراد ایرانی الاصل در داخل این فیلم بازنمایی می شود و در مقابل داشتن زندگی مدرن ، پوشش ها و رفتارهای به ظاهر آزادمنشانه آن چیزی است که پوپک و دوستش که در خارج با او دوست شده از خود نشان می دهند. و نیز پرداختن همسایه این خانواده (محسن) که پسری است مجرد و تنها به کارهای غیرمفید برای جامعه تا آخرین لحظات فیلم به چشم می خورد. نتایج تحلیل محتوای این فیلم در جدول (3) ارائه شده است.

7-5. پسرآدم ، دخترحوا

  این فیلم داستان دو وکیل تازه کار است که در یک مکان دفتر وکالت خود را دایر می کنند. اغلب داستان ماجرای کشمکش این دو نفر در دریافت اولین کار حقوقی است که گاه این داستان ها و ماجراهای طنز رو به فکاهه می رود. همان طور که گفته شد این فیلم، فیلمی است طنز و هیچ گونه تلاشی در القا یا نمایش ایده اقتصادی در متن این اثر مشاهده نمی شود، اما استفاده از افرادی که تماما از نظر مالی بی نیاز هستند و اغلب نمایش پول و ثروت آن ها مد نظر است بسیار جلب توجه می کند. نکته دیگر مرفه بودن ناصر موکل فرهود است که از مدیران یک کارخانه اتومبیل سازی داخل کشور است و این در حالی است که خود این فرد از اتومبیل لوکس و غیرایرانی استفاده می کند. نتایج تحلیل محتوای این فیلم در جدول (4) ارائه شده است.

8-5. افراطی ها

 چند مجرم سابقه دار که سالهای طولانی را در زندان گذراده­اند و با هم دوست شده اند گروهی تشکیل می دهند که افراطی ها نام دارد. در این گروه تقریباً هیچ یک از اعضایش آدم درست نیست و در جامعه پذیرفته نمی شود. هریک از آنان لقب و تخصصی دارند مثلاً: یکی از آنها جیب بر است و دیگری متخصص سرقت از طلا فروشی ها است و... . این فیلم در شروع نمایشی دارد از مشکلات وسختی های طبقه ای از جامعه که در سطح پایینی هستند و سپس با نشان دادن زندگی فردی که تقریبا مرفه است این تضاد را به صورت کاملا غیرمستقیم نشان می دهد. مضمون ها و مفاهیم استخراج شده از این فیلم در جدول شماره (5) قابل مشاهده است.

9-5. ورود آقایان ممنوع

  داستان این فیلم درباره مدرسه ای غیرانتفاعی است که شاگردانش جزو بهترین های منطقه هستند و به عبارتی مدرسه­ی نمونه است. مدیریت این مدرسه توسط خانمی با نام بیتا دارابی ( ویشکا آسایش ) که یک فمینیسم کامل است، اداره می شود. اما با فارغ شدن دبیر شیمی مدرسه، خانم دارابی مجبور می شود تا به منظور افزایش آمادگی شاگردان برای حضور در المپیاد شیمی و همچنین رقابت نزدیکی که با یک مدیر مدرسه پسرانه دارد، یک دبیر بسیار معروف به نام وحید جبلی ( رضا عطاران ) را بکار بگیرد تا از قافله عقب نماند.

  این فیلم در سکانس هایی زندگی ساده دبیر شیمی را که خانه ساده و ماشین ساده ای دارد به نمایش می گذارد و در سکانس هایی دیگر نمایش ثروت پدر یکی از شاگردان را که پزشک است نمایش می دهد. نتایج تحلیل محتوای این فیلم در جدول (6)ارائه شده است.

10-5. اخراجی های 3

  داستان فیلم مربوط به زمانی است که جنگ تمام شده است، اخراجی‌ها و ديگر هم‌رزمانشان به شهر برگشتند و هر كس در پی كسب و كاری است، يك برنامه زنده تلويزيونی در تلاش است تا تعدادی از آن رزمندگان را برای حضور در يك برنامه دعوت كند، شرايط نامساعد حال يكی از اين همرزمان او را راهی بيمارستان مي‌كند، اما براثر حوادثی در سطح شهر دير به بيمارستان می‌رسد و تا پای شهادت پيش می‌رود و اين بهانه‌ای برای حضور همرزمان سابق در بيمارستان می‌شود كه حالا هر يك شان وشخصيتی جديد دارند و...

  این فیلم طنز، مقایسه ای نیز در خود در بر دارد و آن قیاس زندگی فردی جانباز است که دارای زندگی ساده و بی­آلایش می­باشد در مقابل اشخاصی که بعد از بازگشت از جنگ، شروع به سو استفاده از حضور خود در جنگ کرده اند و از این راه به منافعی رسیده اند و دارای زندگی مرفهی می­باشند. مضمون ها و مفاهیم استخراج شده از این فیلم در جدول شماره (7) قابل مشاهده است.

11-5. جدایی نادر از سیمین

  این فیلم روایت زوجی است که زن این خانواده تصمیم به رفتن از ایران دارد و شوهر او به این کار راضی نیست این مسئله نیز آنقدر برایشان مهم است که کار به طلاق و دادگاه کشیده می شود. آوردن یک خدمتکار برای کمک به امور منزل و نگهداری پدربزرگ پیر این خانواده مسائل دیگری را نیز به داستان اضافه می کند. هر چند این اثر متن اصلی خود را بر مسائل اقتصادی بنا نگذاشته است اما در حاشیه ای نزدیک به متن به آن ها را بازنمایی می کند.

  این فیلم در گوشه و کنار خود نمایشی دارد از تفاوت زندگی یک خانواده مرفه و یک خانواده غیر مرفه و نسبتا فقیر. مثلا در قسمتی از فیلم مردی که کارمند بانک است(نادر) و وضع اقتصادی خوبی دارد، بعد از کار خود آنقدر انرژی دارد که می آید و با دخترش شروع به بازی می کند. در مقابل آن زن خدمتکار آنقدر بعد از کار خود خسته است که در اتوبوس خوابش می برد و... . اما در نهایت باید گفت نمایش ثروت و افراد ثروتمند در این فیلم به شدت دیگر فیلم هایی که نمایشی است از خانه های کاخ مانند و ماشین های لوکس و ... نیست گرچه برخی از جنبه هایی که در فیلم ملاحظه می شود مخصوص طبقات بالا دست اجتماع است. نتایج تحلیل محتوای این فیلم در جدول (8) ارائه شده است.

12-5. شیش و بش

  این فیلم داستانی است در مورد دو دوست که تجربه به زندان افتادن آن دو به نفع شان شد. این دورفیق هنگام آزاد شدن از زندان از یک پیرمرد نقشه ی گنجی را دریافت کردند. نقشه گنج در مورد ۳ یاقوت بود که دست ۳ نفر بود و یک تاج که در کنار هم ارزش پیدا می کردند...

  این فیلم در قالب طنز و سیر غیرواقعی خود، داستان رسیدن به پول هنگفتی را شرح می دهد که در عالم واقع جز ساخت رویا برای بیننده و ایجاد خنده در او سود دیگری ندارد. به طور کلی این فیلم نمایش ثروت خانواده های پولداری را نشان می دهد که در همین حین عده دیگری برای رسیدن به چنین زندگی بسیار تلاش می کنند و غالبا راه های غیر شرعی و دزدی را برای این کار بر می­گزینند. دیگر نکته ای که در این فیلم بسیار دیده می­شود انواع و اقسام اخاذی­ها و کلاه­برداری­ها از مردم می باشد. مضمون ها و مفاهیم استخراج شده از این فیلم در جدول شماره (9) قابل مشاهده است.

13-5. کلاه قرمزی و بچه ننه

  این فیلم برنامه ای است مخصوص کودکان. هر چند که به علت خاطراتی که در دهه هفتاد و هشتاد از خود به یادگار گذاشتند بزرگسالان زیادی را به سینما کشاند. مضمون ها و مفاهیم استخراج شده از این فیلم در جدول (10) قابل مشاهده است.

14-5. خوابم می­آد

  این فیلم طنز، روایتگر داستان معلمی است که بعد از اخراج از کارش تصمیم به ازدواج می گیرد و در این موضوع سبب می شود که با دختری پاستیل فروش در یکی از مناطق بالاشهر تهران آشنا شود که خواهرش به پول زیادی برای عمل کلیه­اش نیازمند است. این فرد برای کمک به این زن هر کاری می کند و حتی درآمد ناچیز خود از تدریس خصوصی اش را که به آن احتیاج دارد به او می دهد و کار به اینجا ختم نمی شود و آنان تصمیم به دزدی و آدم ربایی می گیرند. مضمون ها و مفاهیم استخراج شده از این فیلم در جدول شماره (11) قابل مشاهده است.

15-5. گشت ارشاد

 این فیلم ماجرای سه جوان جنوب شهری است که برای بدست آوردن پول و گذراندن زندگی دست به کارهای خلاف می‌زنند. آنها با گیر دادن به دختر و پسرهای جوان با نام گشت ارشاد پول آن ها را می‌گیرند و از این راه زندگی خود را می‌گذرانند. هر یک از این افراد با مشکلی اقتصادی خاصی دست و پنجه نرم می کند و فشار­های اقتصادی که بر آنان می آید طوری است که آنان را مجبور به اخاذی از مردم می کند. مضمون ها و مفاهیم استخراج شده از این فیلم در جدول شماره (12) قابل مشاهده است.

16-5. من مادر هستم

  فیلمی درباره­ی زندگی دو خانواده مرفه است که در حال فروپاشی است. در این میان حوادثی که برای دختر یکی از خانواده ها که نوزده سال دارد(باران کوثری) پدید می آید، که سبب برملا شدن بسیاری از رازهای زندگی آدم های قصه می شود. این فیلم علاوه بر نمایش ثروت در صحنه های مختلف خود شامل نمایش سبک زندگی غربی نیز می باشد. مبنا قرار دادن سرمایه و پول از نکات این فیلم است طوری که اولین ملاک ازدواج، پولدار بودن خواستگار و بعد از آن ارث و میراث خانوادگی و سپس حمایت مالی والدین مطرح می گردد. مضمون ها و مفاهیم استخراج شده از این فیلم در جدول شماره (13) قابل مشاهده است.

17-5. رسوایی

  این فیلم داستان دختری است که با مشکلات اقتصادی فراوانی دست و پنجه نرم می کند و برای تامین معاش خانواده خود دست به کار و اخاذی از مردان می زند. در همین حین صاحب خانه این فرد از او تقاضای ازدواج می کند و انتظار دارد با پول خود هر کاری که می خواهد و تمایل دارد را انجام دهد. در مقابل این فرد ، روحانی است که ابدا به این گونه مسائل فکر نمی کند و حفظ آبرو و قدم گذاشتن در راه حق را مهم­تر از پرداختن به مسائل مالی و پولی می داند. هرچند که در این راه نیز تلاش هایی می کند اما نه برای خود بلکه برای دیگران. در ادامه شخصیت های اصلی فیلم که هریک از نظر فرهنگ اقتصادی، نماینده طیفی از جامعه می باشند بررسی می شوند. 

  این فیلم می خواهد مشکلات اقتصادی عمده ای را که بر روی  دوش یک دختر مجرد وجود دارد و هیچ منبع درآمدی ندارد را نمایش دهد. نحو کسب درآمد در این فیلم بسیار برجسته است. در حین فیلم، نفوذ فرد پولدار در بسیاری کار ها مطرح می گردد. زندگی حاج یوسف روحانی فیلم نیز تقریبا نزدیک به زندگی اسلامی است. در حقیقت این آرمان مرد زندگی ساده ای دارد که به رزاقیت خدا معتقد است و بر همین مبنا زندگی خود را بی دردسر مشکلات اقتصادی و با آبرو و همچنین کمک به افراد نیازمند می گذراند. نکته جالب این آرمان مرد کارگر بودن او است که چندین ماه است حقوق خود را دریافت نمی کند.در پایان نیز بهترین راه برطرف نمودن مشکلات اقتصادی اعتقاد به رزاقیت خدا همراه با کارکردن و عدم تقاضا از دیگران مطرح می گردد. مضمون ها و مفاهیم استخراج شده از این فیلم در جدول شماره (14) قابل مشاهده است.

18-5. هیس دخترها فریاد نمی زنند

  بی توجهی و سهل انگاری پدر و مادر شیرین هشت ساله، واقعه ای را برای او رقم می زند که زخمش سال ها بر روح او باقی می ماند و همه زندگی اش را تحت الشعاع خود قرارمی دهد. آنچه این زخم را عمیق تر می کند و واقعه را به فاجعه ختم می سازد، این است که دخترک هیچکس را نمی یابد تا دردش را با او در میان بگذارد ... این فیلم به یکی از مشکلات اجتماعی و اخلاقی جامعه می پردازد که کمتر در سینمای ایران به آن پرداخته می شود. در این فیلم محور اصلی بر همین موضوع است و مباحث اقتصادی کاملا در حاشیه هستند. 

  پرداختن فیلمساز به مسائل اقتصادی بسیار کم است اما نکاتی از این فیلم به چشم بیننده می خورد که جلب توجه می کند در عین حالی که در متن اصلی فیلم نمی باشد. نمایش ثروت در این فیلم به کرات دیده می شود. به رخ کشیدن پول و اسراف در خرج و مخارج از دیگر ابعاد این فیلم است. مضمون ها و مفاهیم استخراج شده از این فیلم در جدول شماره (15) قابل مشاهده است.

19-5. حوض نقاشی

  داستان دو معلول که با هم ازدواج کرده و دارای یک فرزند سالم هستند. اتفاقات عاطفی و احساسی بسیاری در فیلم اتفاق می افتد. در این فیلم مسائل اقتصادی در حاشیه قرار دارند و در متن اصلی به آن توجه نمی شود. 

  در این فیلم آنچه بسیار به چشم می آید مشکلاتی است که رضا بعد از اخراج از شغلش با آنها مواجه می شود و نیز مشکلاتی که برای افراد معلول هنگام یافتن شغل به وجود می آید. نکته دیگر نقشی است که فرزند یک خانواده برای ایجاد فشار اقتصادی یا برطرف کردن آن می تواند ایفا کند. این که فرزند یک خانواده چه نوع زندگی را ایده آل بداند بسیار مهم است. به عنوان مثال در فیلم سهیل زندگی معلمش را یک زندگی ایده آل می داند که یک بخش آن تخصیص می یابد به مسائل اقتصادی آن خانواده. وجود زندگی آپارتمانی ،استفاده از غذاهای فست فود، داشتن وسایل بازی مدرن برای فرزندان و... . نکته آخر نیز اختصاص می یابد به نوع برخورد افراد با معضل اخراج شدن از کار. مقایسه طرز برخورد همسر معلم سهیل که فردی است تحصیل کرده با طرز برخورد رضا که فردی است معلول بسیار جالب و آموزنده است. مضمون ها و مفاهیم استخراج شده از این فیلم در جدول شماره (16) قابل مشاهده است.

20-5. گذشته

  این فیلم داستان چند رابطه با محور اتفاقاتی در «گذشته» است. یک رابطه به پایان می‌رسد و دیگری قرار است شروع شود. محور هر دو رابطه‌ای که به پایان می‌رسد و رابطه جدیدی که قرار است آغاز شود، زنی به نام مارین (بره‌نیس بژو) است. این فیلم بیشتر به سبک زندگی غربی­ای می پردازد که غالبا برای ایرانیان مسلمان نا­مانوس است و تلاش برای نمایش این سبک از زندگی در این فیلم که اکثر بازیگرانش فرانسوی هستند دیده می شود. این فیلم به ابعاد مختلف زندگی غربی می پردازد که البته جنبه اقتصادی آن اصلا به چشم نمی­آید و به آن پرداخته نشده است. مضمون ها و مفاهیم استخراج شده از این فیلم در جدول شماره (17) قابل مشاهده است.

21-5. شهر موش ها2

  به علت ژانر کودکانه خاصی که این فیلم دارد نکته اقتصادی قابل ملاحظه ای در آن ملاحظه نمی شود و خود این فیلم نیز به این موضوعات نپرداخته است.

22-5. در مدت معلوم

  میثم (جواد عزتی) جوانی است که کتابی منتشر نشده در ارتباط با ازدواج موقت و فشارهای جنسی جوانان دارد و سعی دارد از طریق راه حلی که فکر می‌کند صحیح است، معضلات مشکلات اجتماعی جوانانی که تحت فشار هستند را برطرف سازد اما ... . این فیلم نیز وضع اقتصادی دو طبقه اقتصادی را در حاشیه بازنمایی می کند. استاد دانشگاه مجرد و با ماشین مدل بالا در فیلم بازنمایی می شود. دانشجویان نیز در خانه اجاره ای به سختی امرار معاش می کنند. مضمون ها و مفاهیم استخراج شده از این فیلم در جدول شماره(18) قابل مشاهده است.

23-5. ابد و یک روز

  این فیلم روایت خانواده‌ای است که درگیر مشکلات مختلفی همچون اعتیاد، تهی‌دستی، بیکاری و ... است. به دنبال رهایی از این مشکلات، داستان‌هایی در حین تدارک دیدن مراسم عروسیِ «سمیه» شکل می‌گیرد که منجر به اتفاقات و تغییراتی در رابطه افراد خانواده می‌شود. این فیلم مجموعه ای از مسائل و مشکلات اقتصادی طبقه پایین جامعه را بازنمایی می کند. نتایج تحلیل محتوای این فیلم در جدول(19) ارائه شده است.

24-5. فروشنده

  رعنا و عماد زن و شوهری جوان هستند که در حال اجرای تئاتری می‌باشند. آنها به علت نشست زمین مجبور می‌شوند به اجبار خانه خود را ترک کنند و به اصرار یکی از دوستانشان بنام بابک به خانه‌ای اسباب‌کشی می‌کنند که پیش‌تر زنی بدنام بنام «آهو» در آن ساکن بوده است. ابتدا همه چیز خوب پیش می‌رود ولی وقایع بعدی به بحرانی غیرقابل کنترل ختم می‌شود... . فروشنده خیلی به فرهنگ اقتصادی حامعه نمی پردازد. تنها در مواردی، به طور غیر مستقیم برخی مسائل اقتصادی را بازنمایی می کند. مضمون ها و مفاهیم استخراج شده از این فیلم در جدول شماره(20) قابل مشاهده است. 

25-5. ساعت 5 عصر

  داستان فیلم در سال ۱۳۹۲ اتفاق افتاده است و با فضایی مدرن آغاز می‌شود. مهرداد پرهام (سیامک انصاری) یک وکیل دادگستری است که به تنهایی در شمال شهر تهران زندگی می‌کند. نامزد او (آزاده صمدی) در فرانسه مشغول تحصیل است و او باید برای پرداخت قسط بانکی تا راس ساعت ۵ خود را به شعبه بانک برساند تا خانه اش را از مصادره شدن توسط بانک نجات دهد. در این میان اتفاقات زیادی برای او می‌افتد که روند داستان را شکل می‌دهد و هر کدام نشانگر معضلات اجتماعی و ناهنجاری‌هایی است که هر روزه مردم با آن ها سر و کار دارند. از حضور و هجمه مردم در مترو برای سوار شدن تا شرایط نامساعد سفرهای درون شهری و بیمارستان‌های کشور، تا آرایش و تیپ های عجیب هنرمندان در مراسم خاکسپاری یک بازیگر. مضمون ها و مفاهیم استخراج شده از این فیلم در جدول شماره(21) قابل مشاهده است. 

26-5. گشت 2

  داستان گشت 2 پنج سال بعد از اتفاقات قسمت اول رخ می‌دهد که حسن و عباس از زندان آزاد می‌شوند و عطا هم از کما بیرون می‌آید و زنده می‌ماند اما بعد از کما به کلی اتفاقات گذشته را فراموش می‌کند و… . این فیلم در متن اصلی خود به انواع مسائل اقتصادی و مشکلات طبقه پایین و متوسط جامعه می پردازد. نتایج تحلیل محتوای این فیلم در جدول(22) ارائه شده است.

27-5. اکسیدان

نگار (لیندا کیانی)، نامزد اصلان (جواد عزتی)، که دوست دارد در خارج از کشور زندگی کند بدون اجازه او و غیرقانونی به خارج از کشور سفر می‌کند. اصلان به دنبال راهی برای رفتن به اروپا است تا بتواند نامزدش را برگرداند و برای گرفتن ویزای یک کشور اروپایی کارهای عجیبی انجام می‌دهد. در این فیلم مضامین متفاوتی از فرهنگ اقتصادی که کمتر در فیلم ها بازنمایی می شود مورد توجه قرار می گیرد. نتایج تحلیل محتوای این فیلم در جدول(23) ارائه شده است.

6. جمع بندی و نتیجه­گیری

  در مورد مضامین فرهنگ اقتصادی بازنمایی شده در فیلم های مورد بررسی، در مجموع 113 مضمون از مضامین فرهنگ اقتصادی در این بیست فیلم بازنمایی شده است. از منظر محور بودن یا نبودن پرداخت مضامین فرهنگ اقتصادی، می توان فیلم­ها را در سه دسته «در متن اصلی»، «در حواشی» و «عدم پرداخت» تقسیم بندی کرد(شکل شماره (1)):

  7 فیلم در متن­اصلی خود به مسائل و مفاهیم فرهنگ اقتصادی می پردازند و اتفاقات دیگر فیلم­نامه غالبا با این موضوعات بی­ربط نیستند. این پنج فیلم عبارتند از: دو خواهر،پسرتهرونی،شیش و بش،گشت­ارشاد و رسوایی، ابد و یک روز و گشت 2.

  15 فیلم در متن­اصلی خود به مسائل و مفاهیم فرهنگ اقتصادی نمی پردازد بلکه در حواشی فیلم این­گونه مسائل بازنمایی می شود. این یازده فیلم عبارتند از: پوپک و مش ماشاالله، پسرآدم دخترحوا، افراطی­ها،ورود آقایان ممنوع، اخراجی­های سه، جدایی نادر از سیمین، خوابم می­آد، من مادر هستم، هیس دخترها فریاد نمی­زنند، حوض نقاشی، در مدت معلوم، فروشنده، ساعت 5 عصر و اکسیدان.

  5 فیلم نیز تقریبا می توان گفت نه در متن اصلی و نه در حواشی داستان به مسائل اقتصادی یا مشکلات می­پردازند. نکاتی گفته شده در این آثار نیز یا بسیار کم رنگ بوده و یا بسیار کم. این فیلم­ها عبارتند از: اخراجی­های دو،درباره الی،ملک سلیمان، کلاه قرمزی و بچه ننه و شهر موش ها 2.

 

شکل شماره (1). محوریت مضامین فرهنگ اقتصادی در فیلم ها

 

. با بررسی این دسته بندی مشاهده می شود که بازنمایی مضامین فرهنگ اقتصادی در فیلم ها بیشتر در حاشیه و به طور غیر مستقیم و پنهان صورت گرفته است. 

 درباره مفاهیم فرهنگ اقتصادی برساخت شده در آثار مذکور باید گفت مفاهیم متفاوت و گوناگونی از مسائل فرهنگ اقتصادی بازنمایی شده است که در این میان چهار مفهوم «کسب و کار­های حرام»، «اشتغال و بیکاری»، «تجمل گرایی» و «وضع اقتصادی بد طبقه متوسط» از میزان تکرار بیشتری برخوردار بوده و بیشتر توسط فیلم ها برساخت شده اند. مفهوم «کسب و کار­های حرام» در 30 درصد از فیلم ها، «اشتغال و بیکاری» در 30 درصد از فیلم ها، «تجمل گرایی» در 55 درصد از فیلم ها و مفهوم «وضع اقتصادی بد طبقه متوسط» در 25 درصد از فیلم ها بازنمایی شده اند(شکل شماره (2)).

 

شکل شماره (2). بیشترین مفاهیم بازنمایی شده در فیلم ها

 

  درباره مفهوم اول یعنی «کسب و کار­های حرام» باید گفت این موضوع در 6 فیلم به نمایش درآمده است که در 5 مورد این موضوعات مطرح گردیده آن طور که باید و شاید در شان یک کشور اسلامی است به تقبیح آن پرداخته نشده است. حتی گاها در مواردی نیز از این امور به عناوین «زرنگ بازی» یا «گرفتن حق خود از فرد پولدار» و یا «شوخی یا بازی بودن» یاد شده است. مفهوم « اشتغال و بیکاری» را فیلم­های «ورود آقایان ممنوع»، «جدایی نادر از سیمین»، «خوابم می­آد»، «رسوایی»، «حوض نقاشی» و «گذشته» به آن پرداخته اند. نمایش معضلات بیکاری ، بیکاری افرادی با شرایط خاص ، مقایسه برخورد و مواجه­ی افراد با این مشکل و... آن چیزی است که در غالب این آثار دیده می شود.

  مفهوم «تجمل گرایی» در اکثر موارد به سه شکل خودنمایی می­کند. نمایش «خانه­های تجملی و کاخ مانند»، «اتومبیل­­­های مدرن و گران­قیمت» و «جواهر آلات زنان» سه قالبی هستند که نمایش ثروت مرفهان را به رخ می­کشند. خانه­های تجملی و کاخ مانند در فیلم­های «دو خواهر»، «پسر تهرونی»، «پسرآدم دخترحوا»، «افراطی­ها»، «ورود آقایان ممنوع»، «شیش و بش»، «گشت ارشاد»، «من مادر هستم»، «رسوایی»، «هیس دخترها فریاد نمی­زنند» و «جدایی نادر از سیمین» بازنمایی می شود و این یعنی در میان بیست فیلم پرفروش یک بازه پنج ساله، در یازده مورد از این فیلم­ها نمایش ثروت به شکل نمایش خانه­ها و آپارتمان­های مجلل به نمایش درمی­آید. اتومبیل­­­های مدرن و گران­قیمت نیز در آثار «دو خواهر»، «پوپک و مش­ماشاالله»، «پسرآدم دخترحوا»، «افراطی­ها»، «ورود آقایان ممنوع»، «شیش و بش» و «من مادر هستم» به مخاطب نشان داده می­شود. نمایش جواهر آلات زنان نیز در سه فیلم «دو خواهر»، «پسر تهرونی» و «شیش و بش» دیده می­شود. در رابطه با مفهوم آخر یعنی «وضع اقتصادی بد طبقه متوسط» نیز باید گفت فیلم­های «افراطی­ها»، «خوابم می­آد»، «رسوایی»، «حوض نقاشی» و «گذشته» به این موضوع پرداخته و غالبا معضلات و دشواری­ها و نیز آسیب­های آن را نمایش داده اند.

  در مورد مقولات بازنمایی شده در فیلم ها باید گفت از منظرهای گوناگون، مفاهیم بازنمایی شده در فیلم ها را می توان در دسته ها و سطوح مختلفی مقوله بندی نمود. از منظر فرهنگ اقتصادی می توان آن ها را در سه مقوله بینش اقتصادی، منش اقتصادی و کنش اقتصادی تقسیم بندی نمود(جدول شماره (24)). از منظری دیگر با توجه به ادبیات جامعه شناسی اقتصادی می توان مفاهیم بازنمایی شده را ذیل مقولاتی چون فرهنگ اقتصادی طبقه مرفه، فرهنگ اقتصادی طبقه متوسط، تاثیر تضاد طبقاتی بر فرهنگ اقتصادی، فرهنگ اقتصادی ملی، فرهنگ اقتصادی غربی، ارزش ها و هنجارها در فرهنگ اقتصادی و ضد ارزش ها و ضد هنجار ها در فرهنگ اقتصادی دسته بندی کرد(جدول شماره (25)). با توجه به نوع بازنمایی مفاهیم نیز می توان تمامی مفاهیم را ذیل سه مقوله بازنمایی مثبت و بازنمایی منفی و بازنمایی خنثی (نسبی) تحلیل نمود(جدول شماره (26)). البته از آنجا که بازنمایی خنثی امکان پذیر نمی باشد واژه نسبی را به کار می بریم تا نشان دهیم سعی فیلم بر بازنمایی خنثی بوده است.

  بر اساس مقوله بندی از منظر فرهنگ اقتصادی، 13 درصد از مفاهیم متعلق به مقوله بینش اقتصادی، 65 درصد ذیل مقوله منش اقتصادی و 22 درصد به مقوله کنش اقتصادی مربوط می شوند(شکل شماره (3)).

 

 

شکل شماره (3). میزان مقولات بازنمایی شده در فیلم ها از منظر فرهنگ اقتصادی

 

همان طور که از ماهیت سینما انتظار می رود، بیشتر مفاهیم بازنمایی شده در فیلم های سینمایی ذیل مقوله منش اقتصادی و در سطح گرایش ها، امیال و ذائقه ها قرار می گیرند. این یعنی سینما بیشترین تاثیر خود را در سطح ذائقه سازی انجام می دهد.

  بر اساس مقوله بندی فیلم ها از منظر جامعه شناسی اقتصادی، 34 درصد از مفاهیم به مقوله فرهنگ اقتصادی طبقه متوسط، 24 درصد به ضدارزش ها و ناهنجاری های فرهنگ اقتصادی، 16 درصد به مقوله فرهنگ اقتصادی طبقه مرفه، 9 درصد به تاثیر تضاد طبقاتی بر فرهنگ های اقتصادی، 8 درصد به ارزش ها و هنجارهای فرهنگ اقتصادی، 5 درصد به فرهنگ اقتصادی غربی و 2 درصد به فرهنگ اقتصادی ملی مربوط می شوند.(شکل شماره (5)).

 

شکل شماره (5). میزان مقولات بازنمایی شده در فیلم ها از منظر جامعه شناسی اقتصادی

 

  همان طور که مشاهده می گردد، فیلم ها بیشتر به مقوله فرهنگ اقتصادی طبقه متوسط و بازنمایی سختی ها و مشکلات آن ها پرداخته اند. پس از آن بازنمایی ضدارزش ها و ناهنجاری های فرهنگ اقتصادی بیشترین میزان بازنمایی را به خود اختصاص داده است. فرهنگ اقتصادی طبقه مرفه سومین مقوله ای است که توسط فیلم ها بیشترین بازنمایی را داشته است. بازنمایی مشکلات تضاد طبقاتی، ارزش ها و هنجارها، فرهنگ اقتصادی غربی و فرهنگ اقتصادی بومی به ترتیب در رتبه های بعد قرار می گیرند.

  به نظر می رسد توجه زیاد به بازنمایی فرهنگ اقتصادی طبقه متوسط و بیان مشکلات آن ها و همچنین تکرار برساخت ضدارزش ها و ناهنجاری ها در فرهنگ اقتصادی و عدم قبح زدایی صحیح از آن ها در فیلم ها، خود نشان از یک ناهنجاری فرهنگی می باشد که نیاز به تامل دارد و همچنین بازنمایی زیاد فرهنگ اقتصادی طبقه مرفه توسط فیلم ها می تواند خود یک مضمون از مضامین فرهنگ طبقه مرفه به حساب آید، بدین معنی که معمولا خود فیلم سازان متعلق به فرهنگی هستند که آن را برساخت می کنند. لذا فیلم ها، با برساخت مضامین فرهنگ اقتصادی طبقه مرفه به تکرار چرخه بازتولید این فرهنگ و رونق یافتن آن کمک می کنند و این امر برای فیلم سازان منافع زیادی را به دنبال خواهد داشت. 

  با توجه به پایین بودن شاخص های فرهنگ اقتصادی مطلوب در جامعه ایرانی، کم توجهی زیاد فیلم های سینمایی به بازنمایی ارزش ها و هنجارهای فرهنگ اقتصادی مطلوب و همچنین بی توجهی کامل به برساخت مولفه های فرهنگ اقتصادی بومی در فیلم ها، معضل و بحرانی تلقی می شود که باتوجه به تاثیر سینما در خلق و بازتولید فرهنگ اقتصادی جامعه، در صورت ادامه این رویه نباید انتظاری نسبت به اصلاح فرهنگ اقتصادی بیمار جامعه ایرانی داشت.

  بر اساس مقوله بندی فیلم ها از منظر نوع بازنمایی، 10 درصد مفاهیم ذیل بازنمایی مثبت از مسائل فرهنگ اقتصادی، 73 درصد ذیل بازنمایی منفی و 17 درصد ذیل بازنمایی خنثی(نسبی) قرار می گیرند(شکل شماره(6)).

 

شکل شماره (6). میزان مقولات بازنمایی شده در فیلم ها از منظر نوع بازنمایی

 

  شاید تکان دهنده ترین آمار برای سینمای ایران، حجم زیاد بازنمایی منفی در فیلم های سینمایی باشد که نشان از بیماری سینمای ایران دارد. سینمایی که به جای حل مشکلات به بازتولید آن ها دامن می زند.

  در مجموع باید گفت یافته های این پژوهش حاکی از آن است که در 27 فیلم مورد بررسی، 113 مضمون مربوط به فرهنگ اقتصادی بازنمایی شده است که این بازنمایی، بیشتر در حاشیه و به طور غیر مستقیم و پنهان صورت گرفته است. چهار مسئله «کسب و کار­های حرام»، «اشتغال و بیکاری»، «تجمل گرایی» و «وضع اقتصادی بد طبقه متوسط» در میان مفاهیم بازنمایی شده، به میزان بیشتری توسط فیلم ها برساخت شده است. بازنمایی مقولات فرهنگی اقتصادی در فیلم ها، بیشتر در راستای ذائقه سازی منفی از راه های مختلف تحقق یافته است. برساخت ضد ارزش ها و ضدهنجارها، بازنمایی دیوانه وار مشکلات طبقه متوسط و به رخ کشیدن فرهنگ اقتصادی طبقه مرفه از جمله این موارد است(شکل شماره (7)).

 

 

 

شکل شماره (7). الگوی بازنمایی فرهنگ اقتصادی در سینمای ایران

منابع

1. آزاد ارمکی، تقی، بازیار، فرزانه(1388)، بازنمایی هویت اجتماعی روشن فکر در سینما، فصلنامه مطالعات فرهنگی و ارتباطات، شماره 15.

2. آسابرگر،آرتور(1379)، روش‌های‌ تحلیل‌ رسانه‌ها.ترجمه پرویز اجلالی.تـهران:مـرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.

3. ادیب حاج باقری، محسن، پرویزی، سرور، صلصالی، مهوش (1386)، روش های تحقیق کیفی، تهران: بشری.

4. ایمان، محمد تقی، نوشادی، محمودرضا(1390)، تحلیل محتوای کیفی، پژوهش، 3(2)، 15-44.

5. بشیر، حسن، حواهری، جواد(1396)، فصلنامه تحقیقات فرهنگی ایران، دوره دهم، 10(1)، 87-116..

6. بوردیو، پیر(1380)، نظریه کنش: دلایل عـملی و انـتخاب عـقلانی، ترجمه مرتضی مردیها، تهران‌: نقش‌ و نگار‌.

7. رسولی، مهستی، آشتیانی، زهرا(1390)، تحلیل محتوا با رویکرد کتب درسی، تهران: جامعه شناسان.

8. علیزاده اقدم و همکاران(1393)، نظام سلامت و مصرف گرایی، مطالعه ای مبتنی بر داده های ثانویه، فصلنامه اخلاق زیستی، سال چهارم، شماره دوازدهم.

9. فتحی، زهره و همکاران(1396)، گزارش فروش سینمای ایران، معاونت توسعه فناوری و و مطالعات سینمایی سازمان سینمایی و امور بصری

10. مهدی زاده، سید محمد(1395)، نظریه های رسانه؛ اندیشه های رایج و دیدگاه های انتقادی(چاپ دوم)، تهران: همشهری.

11. نگاهداری، بابک(1386)، فرهنگ اقتصادی، فصلنامه مهندسی فرهنگی، شماره 12.

12. هاشمی، محمد ساجد، فرخی، میثم(1394)، بازنمایی «نگرش مردم به روحانیت» در سینمای ایران ؛ (مورد مطالعه: سه فیلم زیرنورماه، مارمولک، و طلا و مس)، فصلنامه رسانه و فرهنگ، شماره 1

13. Hall, S. & Jhally, s. (2007). Representation & the Media, Northampton, MA: Media Education

Foundation.

14. Hall, S. (1997). "The Work of Representation", In Cultural Representation and Signifying

15. Hsieh‌, Hsiu‌-Fang and‌ Sarah E.Shannon (2005). Three Approaches to Qualitative Content

Analysis, Qualitative Health Research.

16. Mayring, Philipp (2000). Qualitative Content‌ Analysis‌, Qualitative‌ Social Research, Volume 1.

No 2, 2000

17. krippendorff, k. (2004) Content Analysis: An‌ Introducrion to its Methodology, London: sage,

 

جدول ها

جدول های استخراج مفاهیم از فیلم ها

جدول شماره (1). نتایج تحلیل محتوای فیلم دو خواهر

مضمون ها	مفاهیم
نمایش ماشین های لوکس و خارجی	تجمل گرایی در مرکب
خانه های اشرافی و مجلل	تجمل گرایی در مسکن
تجملگرایی ثروتمندان	تجمل گرایی
کسب و کار حرام و عدم پرداختن به قبح این اعمال	قبح زدائی از کسب و کار حرام
سو استفاده و اخاذی از خانواده های ثروتمند	اخاذی از ثروتمندان
نمایش جواهر آلات زنان ثروتمند این فیلم	تبرج
تجملگرایی هایی که طبقه مرفه جامعه در مقدمات و مراسمات ازدواج خرج می کند	تجمل گرایی در ازدواج
قدرت اجتماعی مرفهان	قدرت اجتماعی طبقه مرفه
شاغل بودن و مرفه بودن زنانی که در خانواده های ثروتمند زندگی می کنند	اشتغال زنان مرفه
وسایل و ابزار منزل که بسیار گران قیمت ویا عتیقه و لوکس می باشند	تجمل گرایی در وسایل مسکن

 

جدول شماره (2). نتایج تحلیل محتوای فیلم پسر تهرونی

مضمون ها	مفاهیم
داشتن خدمتکار در بین خانواده­های مرفه	استخدام خدمتکار در خانواده های مرفه
نمایش قدرت ثروتمندان در جامعه برای انجام اموری که به آن تمایل دارند. چه قانونی باشد و چه غیر قانونی	قدرت مشروع و نامشروع قدرت اجتماعی طبقه مرفه
به رخ کشیدن پول برای دیگران و قانع نمودن آن ها	قدرت پول
نمایش خانه های مجلل با اسباب و وسایل لوکس به همراه نمایش انواع اتومبیل های خارجی و گران قیمت	تجمل در وسایل مسکن و مرکب
نمایش طلا و جوهرات زنان پولدار در این فیلم	تبرج
معرفی برخی شروط ازدواج افراد مرفه و ثروتمند در غالب طنز	سبک ازدواج طبقه مرفه

 

جدول شماره (3). نتایج تحلیل محتوای فیلم پوپک و مش ماشاالله

مضمون ها	مفاهیم
استفاده افراد پایین دست جامعه از اتومبیل های ایرانی معمولی مثل پیکان و در مقابل این موضوع استفاده افراد خارج رفته از اتومبیل های مدرن و خارجی	تحقیر تولید ایرانی
وجود خانه­های قدیمی که چند خانوار در آن زندگی می کند	مسکن ایرانی
اعطا کردن یکی از اتاق های آن خانه به پسر جوانی که پدر و مادرش را از دست داده و راضی بودن آن پسر	قناعت
اقدام محسن به فروش فیلم به صورت زیر زمینی و کسب درآمد فقط از این شغل کاذب	اشتغال کاذب
برگزاری جشن عروسی ساده و معمولی	ساده زیستی

 

جدول شماره (4). نتایج تحلیل محتوای فیلم پسر آدم، دختر حوا

مضمون ها	مفاهیم
داشتن دفتر شیک و مجلل	تجمل گرایی در مسکن
شرط بندی برای یافتن اولین مشتری	شرط بندی
کارکردن زن همپای مرد و به صورت مشابه	نگاه یکسان به زنان و مردان در اشتغال
خانه های مجلل هر دو وکیل به صورتی که نمایش انواع وسایل منزل از نوع مدرن و متنوع آن است	تجمل گرایی در طبقه وکلا
نمایش اتومبیل های مدل بالا	تجمل گرایی در مرکب

 

جدول شماره (5). نتایج تحلیل محتوای فیلم افراطی ها

مضمون ها	مفاهیم
معضلات و سختی های زندگی در حاشیه و پایین شهر	مشکلات حاشیه نشینی
نمایش دزدی ها و کسب و کار­های حرام	کسب و کار حرام
تغییر سبک زندگی با تغییر وضع اقتصادی	تغییر سبک زندگی با تغییر وضع اقتصادی
نمایش اتومبیل های گران قیمت خارجی	تضعیف تولید داخلی
نمایش اتومبیل های مدل بالا	تجمل گرایی در مرکب
خانه های مجلل ویلایی	تجمل گرایی در مسکن

 

 

جدول شماره (6). نتایج تحلیل محتوای فیلم ورود آقایان ممنوع

مضمون ها	مفاهیم
دو مدرسه غیر دولتی که بهترین دانش آموزان منطقه در آن­ها هستند.	ترویج تاثیرمدارس غیردولتی در موفقیت تحصیلی دانش آموزان
اعطا پاداش­های زیاد مدارس غیرانتفاعی به دبیران	پاداش­های زیاد مدارس غیرانتفاعی به دبیران
خانه و ویلای اعیانی پدر یکی از شاگردان	تجمل گرایی والدین دانش آموزان مدارس غیردولتی
نمایش اتومبیل های لوکس خارجی	تجمل گرایی در مرکب
تلاش دبیر شیمی مدرسه که قراردادی است و به دنبال استخدام رسمی می باشد	تلاش طبقه معلم برای استخدام رسمی شدن

 

جدول شماره (7). نتایج تحلیل محتوای فیلم اخراجی های 3

مضمون ها	مفاهیم
نمایش ثروت و قدرت و جولان ثروتمندان در امور اجتماعی و سیاسی و ریخت و پاش ها و اسراف های آنان	اسراف و جولان طبقه مرفه در عرصه های اجتماعی و سیاسی
نمایش تفاوت اشخاص از نظر خرج و مخارج و امور اقتصادی حین جنگ و بعد از آن	تفاوت وضع اقتصادی برخی در حین جنگ هشت ساله با بعد از آن
زندگی ساده یک جانباز شیمیایی	زندگی ساده یک جانباز شیمیایی
پول­های فراوانی که نامزدهای انتخاباتی حین تبلیغات خرج می کنند	اسراف در تبلیغات انتخاباتی

 

جدول شماره (8). نتایج تحلیل محتوای فیلم جدایی نادر از سیمین

مضمون ها	مفاهیم
داشتن وسایل لوکسی که هر خانواده ایرانی قادر به تهیه آن نیست مثلا پیانو	تجمل گرایی در وسایل مسکن
گرفتن خدمتکار برای انجام امور منزل	استخدام خدمتکار برای انجام امور منزل
کار کردن خدمتکار زنی که با دریافت حقوق بسیار کم هم پرستار آن پیرمرد را می کند و هم نظافت منزل	وضع بد خدمتکاری توسط زنان
نمایش آموزش پدر به دخترش که چه هنگام به کارگران انعام دهد و چه هنگام وظیفه دارد با دقت با آنها حساب و کتاب کند.	ترویج آموزش اقتصادی به فرزندان
نمایش زندگی سخت و پر از مشقت طبقه پایین اجتماع از نظر اقتصادی	نمایش زندگی سخت و پر از مشقت طبقه متوسط
پوشش متفاوت زنان مرفه و زنان طبقه پایین دست جامعه	پوشش متفاوت زنان دو طبقه شهر

 

جدول شماره (9). نتایج تحلیل محتوای فیلم شیش و بش

مضمون ها	مفاهیم
کسب و کار­های حرام و عدم پرداختن به قبح آن ها بلکه زیباسازی و قبح زدایی آن ها	قبح زدایی از کسب و کار حرام
انواع اخاذی از مردم	اخاذی از مردم
نمایش اتومبیل های لوکس و گران قیمت خارجی	تجمل گرایی در مرکب
آرزوهای غیرواقعی برای ثروتمند شدن	آرزوهای غیرواقعی برای ثروتمند شدن
نمایش جواهر آلات زنان پولدار در فیلم	تبرج طبقه مرفه

 

جدول شماره (10). نتایج تحلیل محتوای فیلم کلاه قرمزی و بچه ننه

مضمون ها	مفاهیم
نقدی در غالب طنز در رابطه با کمک و حمایت افرادی که سرپناهی ندارند.	حمایت از افراد بی سرپناه
مشکلات معیشتی که سبب می شود تا دانش آموز آن تمرکز کافی را که از او انتظار می رود داشته باشد.	افت تحصیلی ناشی از مشکلات معیشتی

 

جدول شماره (11). نتایج تحلیل محتوای فیلم خوایم می آد

مضمون ها	مفاهیم
خانه پدری ساده و نیمه محقر آن معلم	مسکن ساده طبقه معلم
درآمد ناچیز و زندگی ساده یک معلم	درآمد کم طبقه معلم
انتقاد هایی که به عدم استخدام رسمی معلم و قراردادی بودن آن ها می شود	انتقاد به عدم استخدام رسمی طبقه معلم
مشکلاتی که پس از اخراج از کار دامن آن معلم را می گیرد.	مشکلات ناشی از اخراج از کار در طبقه معلم
کار کردن زن در دکه ای که غالبا مرد ها در اینگونه دکه ها کار می کنند.	اشتغال نامناسب برخی همسران معلم
پرداختن به علت وجود اختلاف زیاد طبقاتی در جامعه	اختلاف طبقاتی زیاد در جامعه و علل آن
غصه و تاسف معلم از این که به عنوان یک فرد مرفه در جامعه زندگی نمی کند	ناراحتی طبقه معلم از وضع اقتصادی خود
یافتن راه دزدی به عنوان آخرین راه حل مشکلات مالی	دزدی ناشی از فشارهای اقتصادی در طبقه معلم

 

جدول شماره (12). نتایج تحلیل محتوای فیلم گشت ارشاد

مضمون ها	مفاهیم
درآمد های حرام و عدم تقبیح چنین اعمالی	قبح زدائی از کسب و کار حرام
عواقب فشارهای اقتصادی و ضعف مالی در جامعه	عواقب فشارهای اقتصادی و ضعف مالی
نمایش ثروت و چگونگی گذران زندگی برخی ثروتمندان	تجمل گرایی طبقه مرفه
آوردن یک سری توجیهاتی که افراد حرام خوار در قبال کار خود می آورند	نقش توجیهات در حرام خواری
رشوه گیری	رشوه گیری
هزینه های بالای بیمارهای صعب العلاج و لا­علاج و سختی هایی که بر این افراد تحمیل می شود.	هزینه های بالای بیمارهای صعب العلاج
آرزوها و آمالی که سبب بروز هنجارشکنی ها و زیاده خواهی ها در جامعه می شود.	هنجارشکنی ناشی از آمال و آرزوهای اقتصادی
مشکلات پرداخت مهریه	مهریه بالا

 

جدول شماره (13). نتایج تحلیل محتوای فیلم من مادر هستم

مضمون ها	مفاهیم
خانه های بسیار مجلل	تجمل گرایی در مسکن
اهمیت فروان و بی حد پول در تشکیل و حیات خانواده	پراهمیت جلوه دادن پول
داشتن چند خانه و آپارتمان لوکس در منطقه مرفه شهر	تجمل گرایی در مسکن
سبک زندگی فرزندان خانواده های مرفه در جامعه	سبک زندگی فرزندان طبقه مرفه
تضاد­ها و مشکلاتی که میان طبقه مرفه و طبقه ضعیف هنگام ازدواج و خواستگاری پیش می­آید	مشکلات در ازدواج ناشی تضاد طبقاتی
نمایش اتومبیل های لوکس خارجی	تجمل گرایی در مرکب

 

جدول شماره (14). نتایج تحلیل محتوای فیلم رسوایی

مضمون ها	مفاهیم
مشکلات اجاره نشینی	مشکلات اجاره نشینی
مهم نبودن روش درآمد برای فردی که در گرفتاری های زیادی دست و پنجه نرم می کند.(چه از راه دزدی ، چه از راه گول زدن مردان و ... )	بزهکاری ناشی از فشار اقتصادی
دفتر کار حاج شریف که در بالای شهر واقع است و نیز رفتار متفاوت او در بالای شهر و پایین شهر	رفتار دوگانه در دو طبقه اجتماعی شهر
بدهی های پدر افسانه که همه انتظار دارند دخترش بدهی های آن مرحوم را دهد.	به ارث رسیدن بدهی های والدین برای فرزندان
فشار اقتصادی زیاد که افسانه را مجبور به دزدیدن سفته ها می کند.	دزدی ناشی از فشار اقتصادی
خانه و زندگی ایرانی-اسلامی حاج یوسف	مسکن ایرانی و اسلامی
کارگر بودن روحانی فیلم	اشتغال قشر روحانی
کارکردن حامد برادر افسانه در چهارراه های شهر برای کمک مالی به خانواده خود در حالی که محصل نیز هست.	اشتغال از روی ضرورت دانشجویان
وجود اختلافات طبقاتی جامعه و مجبور شدن به انجام آن اعمال	تاثیر بد اختلاف طبقاتی
چند شغله بودن حاج شریف	چند شغلگی
نحو تهیه پول در مواقع بسیار حساس و حیاتی مانند هزینه بیمارستان	نحوه تهیه پول در مواقع حساس
توجه به رزاقیت خداوند	رزاقیت خداوند

 

جدول شماره (15). نتایج تحلیل محتوای فیلم هیس دخترها فریاد نمی زنند

مضمون ها	مفاهیم
نمایش زندگی های بسیار مجلل که کمتر کسی این گونه زندگی دارد.	تجمل گرایی
خرید هدایا گران قیمت و در حد اسراف در دوران نامزدی.	اسراف و مصرف بی رویه
دادن دستمزد های بالا به هر شخصی که احتیاجی به او داشته باشند.	رشوه
نمایش ابزار و وسایل زندگی مدرن و شیک.	تجمل گرایی
کارکردن زن ها حتی در خانواده های اشرافی	اشتغال زنان طبقه مرفه

 

جدول شماره (16). نتایج تحلیل محتوای فیلم حوض نقاشی

مضمون ها	مفاهیم
خانه ساده و تقریبا محقر این خانواده معلول	مسکن بد طبقه متوسط
کار کردن مرد و زن در کارخانه و نیز کار کردن رضا به صورت پاره وقت واین در حالی است که همچنان کمبود هایی در زندگی دارند و مستاجر نیز می باشند	عدم توانایی تامین زندگی طبقه متوسط
ایجاد فشار اقتصادی از طرف فرزند این خانواده مثلا هنگام دریافت پول توجیبی ویا خرید کردن و...	رفتار بد اقتصادی فرزندان طبقه متوسط
اخراج رضا از کارخانه اما عدم اخراج همسرش از آنجا	زن به مثابه نیروی کار ارزان
اخراج شوهر معلم سهیل با آن که دارای تحصیلات عالیه می باشد.	عدم توجه به مدرک در اشتغال
مشکل کار کردن معلولین در جامعه	کمبود اشتغال برای معلولین

 

جدول شماره (17). نتایج تحلیل محتوای فیلم گذشته

مضمون ها	مفاهیم
زندگی ساده و معمولی زنی است که در حاشیه شهر پاریس زندگی می­کند.	معیشت زنان در فرهنگ دیگری
کار کردن و نوع رفتار فرانسوی ها هنگام کار	روحیه کار در فرهنگ دیگری
نحو تقسیم اموال در فرانسه هنگام طلاق	تقسیم اموال در فرهنگ دیگری

 

جدول شماره (18). نتایج تحلیل محتوای فیلم در مدت معلوم

مضمون ها	مفاهیم
خانه ساده و اجاره ای دانشجویان	مسکن بد طبقه متوسط
اشتغال دانشجویی	عدم توانایی تامین زندگی طبقه متوسط
تامین مخارج از طریق تن فروشی	بزهکاری ناشی از فشار اقتصادی
پوشش متفاوت زنان مرفه و زنان طبقه پایین دست جامعه	پوشش متفاوت زنان دو طبقه شهر

 

جدول شماره (19). نتایج تحلیل محتوای فیلم ابد و یک روز

مضمون ها	مفاهیم
عواقب فشارهای اقتصادی و ضعف مالی در جامعه	عواقب فشارهای اقتصادی و ضعف مالی
آرزوها و آمالی که سبب بروز هنجارشکنی ها و زیاده خواهی ها در جامعه می شود.	هنجارشکنی ناشی از آمال و آرزوهای اقتصادی
ایجاد فشار اقتصادی از طرف فرزند این خانواده مثلا هنگام دریافت پول توجیبی ویا خرید کردن و...	رفتار بد اقتصادی فرزندان طبقه متوسط
نمایش دزدی ها و کسب و کار­های حرام	نمایش کسب و کار حرام
مشکلات اقتصادی طبقه پایین شهر	مشکلات اقتصادی طبقه متوسط

 

جدول شماره (20). نتایج تحلیل محتوای فیلم فروشنده

مضمون ها	مفاهیم
تامین مخارج از طریق تن فروشی	بزهکاری ناشی از فشار اقتصادی
کارکردن زن همپای مرد و به صورت مشابه	نگاه یکسان به زنان و مردان در اشتغال

 

جدول شماره (21). نتایج تحلیل محتوای فیلم ساعت 5 عصر

مضمون ها	مفاهیم
نمایش زندگی سخت و پر از مشقت طبقه پایین اجتماع از نظر اقتصادی	نمایش زندگی سخت و پر از مشقت طبقه متوسط
پوشش متفاوت زنان مرفه و زنان طبقه پایین دست جامعه	پوشش متفاوت زنان دو طبقه شهر
نمایش دزدی ها و کسب و کار­های حرام	نمایش کسب و کار حرام
تفاوت میزان و نوع هزنیه ها در مراسم خاکسپاری	تفاوت فرهنگ اقتصادی دو طبقه شهر

 

جدول شماره (22). نتایج تحلیل محتوای فیلم گشت 2

مضمون ها	مفاهیم
خانه ساده و اجاره ای دانشجویان	مسکن بد طبقه متوسط
اشتغال دانشجویی	عدم توانایی تامین زندگی طبقه متوسط
نمایش دزدی ها و کسب و کار­های حرام و عدم قبح زدائی از آن ها	قبح زدائی از کسب و کار حرام
نمایش زندگی سخت و پر از مشقت طبقه پایین اجتماع از نظر اقتصادی	نمایش زندگی سخت و پر از مشقت طبقه متوسط
رشوه گیری	رشوه گیری
اخاذی از مسئولین	اخاذی از مسئولین
روآوردن به فال گیری و تحمیق مردم به دلیل مشکلات معیشتی	بزهکاری ناشی از فشار اقتصادی

 

جدول شماره (23). نتایج تحلیل محتوای فیلم اکسیدان

مضمون ها	مفاهیم
نمایش دزدی ها و کسب و کار­های حرام	نمایش کسب و کار حرام
نمایش اتومبیل های مدل بالا	تجمل گرایی در مرکب
خانه های مجلل	تجمل گرایی در مسکن
نمایش آرایش و زیورآلات زنان	تبرج

 

 

جدول های استخراج مقولات از فیلم ها

جدول شماره (24). مقولات استخراج شده از فیلم ها از منظر فرهنگ اقتصادی

مفاهیم	مقولات
Ø       قدرت اجتماعی طبقه مرفه Ø       ترویج تاثیرمدارس غیردولتی در موفقیت تحصیلی دانش آموزان Ø       زن به مثابه نیروی کار ارزان Ø       اختلاف طبقاتی زیاد در جامعه و علل آن Ø       زیبایی مسکن ایرانی Ø       قبح زدائی از کسب و کار حرام Ø       قدرت پول Ø       تاثیر بد اختلاف طبقاتی Ø       نگاه یکسان به زنان و مردان در اشتغال Ø       رزاقیت خداوند	بینش اقتصادی
Ø       مسکن بد طبقه متوسط Ø       عدم توجه به مدرک در اشتغال Ø       زندگی ساده یک جانباز شیمیایی Ø       وضع بد خدمتکاری توسط زنان Ø       نمایش زندگی سخت و پر از مشقت طبقه متوسط Ø       آرزوهای غیرواقعی برای ثروتمند شدن Ø       مسکن ساده طبقه معلم Ø       درآمد کم طبقه معلم Ø       ناراحتی طبقه معلم از وضع اقتصادی خود Ø       عواقب فشارهای اقتصادی و ضعف مالی Ø       سختی تهیه پول در مواقع ضروری Ø       تغییر سبک زندگی با تغییر وضع اقتصادی Ø       تفاوت وضع اقتصادی برخی در حین جنگ هشت ساله با بعد از آن Ø       روحیه کار در فرهنگ دیگری Ø       تجمل گرایی در فرهنگ غربی Ø       تجمل گرایی Ø       تحقیر تولید ایرانی Ø       نقش توجیهات در حرام خواری Ø       مهریه بالا Ø       اسراف و مصرف بی رویه Ø       داشتن شغل های متعدد Ø       قناعت Ø       ساده زیستی Ø       ترویج آموزش اقتصادی به فرزندان Ø       مسکن ایرانی و اسلامی Ø       سبک ازدواج طبقه مرفه Ø       تجمل گرایی در طبقه وکلا Ø       تجمل گرایی والدین دانش آموزان مدارس غیردولتی Ø       اسراف و جولان طبقه مرفه در عرصه های اجتماعی و سیاسی Ø       تبرج طبقه مرفه Ø       تجمل گرایی طبقه مرفه Ø       سبک زندگی فرزندان طبقه مرفه	منش اقتصادی
Ø       اشتغال زنان مرفه Ø       استخدام خدمتکار در خانواده های مرفه Ø       پاداش­های زیاد مدارس غیرانتفاعی به دبیران Ø       عدم توانایی تامین زندگی طبقه متوسط Ø       رفتار بد اقتصادی فرزندان طبقه متوسط Ø       کمبود اشتغال برای معلولین Ø       مشکلات حاشیه نشینی Ø       تلاش طبقه معلم برای استخدام رسمی شدن Ø       افت تحصیلی ناشی از مشکلات معیشتی Ø       انتقاد به عدم استخدام رسمی طبقه معلم Ø       مشکلات ناشی از اخراج از کار در طبقه معلم Ø       اشتغال نامناسب برخی همسران معلم Ø       دزدی ناشی از فشارهای اقتصادی در طبقه معلم Ø       هزینه های بالای بیمارهای صعب العلاج Ø       اشتغال از روی ضرورت دانشجویان Ø       اشتغال قشر روحانی Ø       مشکلات در ازدواج ناشی تضاد طبقاتی Ø       رفتار دوگانه در دو طبقه اجتماعی شهر Ø       پوشش متفاوت زنان دو طبقه شهر Ø       اشتغال زنان در فرهنگ دیگری Ø       تقسیم اموال در فرهنگ دیگری Ø       اخاذی از ثروتمندان Ø       تبرج Ø       اشتغال کاذب Ø       شرط بندی Ø       اسراف در تبلیغات انتخاباتی Ø       اخاذی از مردم Ø       رشوه گیری Ø       هنجارشکنی ناشی از آمال و آرزوهای اقتصادی Ø       بزهکاری ناشی از فشار اقتصادی Ø       به ارث رسیدن بدهی های والدین برای فرزندان Ø       حمایت از افراد بی سرپناه	کنش اقتصادی

 

 

 

جدول شماره (25). مقولات استخراج شده از فیلم ها از منظر جامعه شناسی اقتصادی

مفاهیم	مقولات
Ø       قدرت اجتماعی طبقه مرفه Ø       اشتغال زنان مرفه Ø       استخدام خدمتکار در خانواده های مرفه Ø       سبک ازدواج طبقه مرفه Ø       تجمل گرایی در طبقه وکلا Ø       ترویج تاثیرمدارس غیردولتی در موفقیت تحصیلی دانش آموزان Ø       پاداش­های زیاد مدارس غیرانتفاعی به دبیران Ø       تجمل گرایی والدین دانش آموزان مدارس غیردولتی Ø       اسراف و جولان طبقه مرفه در عرصه های اجتماعی و سیاسی Ø       تبرج طبقه مرفه Ø       تجمل گرایی طبقه مرفه Ø       سبک زندگی فرزندان طبقه مرفه	فرهنگ اقتصادی طبقه مرفه
Ø       مسکن بد طبقه متوسط Ø       عدم توانایی تامین زندگی طبقه متوسط Ø       رفتار بد اقتصادی فرزندان طبقه متوسط Ø       زن به مثابه نیروی کار ارزان Ø       عدم توجه به مدرک در اشتغال Ø       کمبود اشتغال برای معلولین Ø       مشکلات حاشیه نشینی Ø       تلاش طبقه معلم برای استخدام رسمی شدن Ø       زندگی ساده یک جانباز شیمیایی Ø       وضع بد خدمتکاری توسط زنان Ø       نمایش زندگی سخت و پر از مشقت طبقه متوسط Ø       آرزوهای غیرواقعی برای ثروتمند شدن Ø       افت تحصیلی ناشی از مشکلات معیشتی Ø       مسکن ساده طبقه معلم Ø       درآمد کم طبقه معلم Ø       انتقاد به عدم استخدام رسمی طبقه معلم Ø       مشکلات ناشی از اخراج از کار در طبقه معلم Ø       اشتغال نامناسب برخی همسران معلم Ø       ناراحتی طبقه معلم از وضع اقتصادی خود Ø       دزدی ناشی از فشارهای اقتصادی در طبقه معلم Ø       عواقب فشارهای اقتصادی و ضعف مالی Ø       هزینه های بالای بیمارهای صعب العلاج Ø       مشکلات اجاره نشینی Ø       اشتغال از روی ضرورت دانشجویان Ø       اشتغال قشر روحانی Ø       سختی تهیه پول در مواقع ضروری	فرهنگ اقتصادی طبقه متوسط
Ø       تغییر سبک زندگی با تغییر وضع اقتصادی Ø       اختلاف طبقاتی زیاد در جامعه و علل آن Ø       مشکلات در ازدواج ناشی تضاد طبقاتی Ø       رفتار دوگانه در دو طبقه اجتماعی شهر Ø       پوشش متفاوت زنان دو طبقه شهر Ø       تفاوت وضع اقتصادی برخی در حین جنگ هشت ساله با بعد از آن Ø       تاثیر بد اختلاف طبقاتی	تضاد فرهنگ های اقتصادی ناشی از تضاد طبقاتی
Ø       مسکن ایرانی	فرهنگ اقتصادی ملی
Ø       معیشت زنان در فرهنگ دیگری Ø       روحیه کار در فرهنگ دیگری Ø       تقسیم اموال در فرهنگ دیگری Ø       تجمل گرایی در فرهنگ غربی	فرهنگ اقتصادی غربی
Ø       تجمل گرایی Ø       قبح زدائی از کسب و کار حرام Ø       اخاذی از ثروتمندان Ø       تبرج Ø       قدرت پول Ø       اشتغال کاذب Ø       شرط بندی Ø       نگاه یکسان به زنان و مردان در اشتغال Ø       اسراف در تبلیغات انتخاباتی Ø       اخاذی از مردم Ø       نقش توجیهات در حرام خواری Ø       رشوه گیری Ø       تحقیر تولید ایرانی Ø       هنجارشکنی ناشی از آمال و آرزوهای اقتصادی Ø       مهریه بالا Ø       بزهکاری ناشی از فشار اقتصادی Ø       به ارث رسیدن بدهی های والدین برای فرزندان Ø       اسراف و مصرف بی رویه Ø       داشتن شغل های متعدد	ضدارزش ها و ناهنجاری ها در فرهنگ اقتصادی
Ø       قناعت Ø       ساده زیستی Ø       حمایت از افراد بی سرپناه Ø       رزاقیت خداوند Ø       ترویج آموزش اقتصادی به فرزندان Ø       زیبایی های مسکن ایرانی و اسلامی	ارزش ها و هنجارها در فرهنگ اقتصادی

 

 

جدول شماره (26). مقولات استخراج شده از فیلم ها از منظر نوع بازنمایی

---

[1]  Representation

[2]  reflective approach

[3]  intentional approach

[4]  constructive approach

[5]  Pierre Bourdieu‌

---