اعتباز سنجی طولانی‌ترین گزارش حذیفه پیرامون منافقین و نقش آنان در صدر اسلام

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

سید علیرضا موسوی اطهر ¹

1 - کارشناسی ارشد حدیث مرکز حدیث حوزه قم

تاریخ دریافت : 1402/04/18 تاریخ پذیرش : 1402/12/15 تاریخ انتشار : 1402/12/15

کلید واژه: منافقین, صحیفه‌ی ملعونه, ترور پیامبر, عقبه هرشی,

چکیده مقاله :

یکی از نقل هایی که به تفصیل به پیرامون منافقین و عملکرد آنان در صدر اسلام پرداخته، گزارش طولانی حذیفه است. در این گزارش که نوع داستان و بازگو کردن انحصاری بعضی وقایع به ویژه توجه به رخدادهای مشهور تاریخی در آن نمود دارد، اهمیت و ضرورت بررسی این گزارش را بیشتر عیان می‌سازد. با بررسی های صورت گرفته، علاوه بر مشکلات سندی و قدمت منابع به قرن هفتم، شواهدی بر ساختگی بودن قالب و ساختار آن وجود دارد که نشان می‌دهد این گزارش بر اساس تصویر سازی کاتب نوشته شده و حتی با چندین گزارش دیگر مخالفت دارد. از این رو، دو احتمال برای گزارش مذکور در نظر گرفته می‌شود. نخست آنکه کلیت گزارش برگرفته از متون دیگر برجامانده و ناموجود می‌باشد و کاتب دست به سند سازی زده یا آنکه بخشی از آن دارای اصالت بوده و توسط افرادی پرورانده شده که در فرض هر صورت، متن برجامانده قابل اعتماد نیست.

چکیده انگلیسی:

یکی از نقل هایی که به تفصیل به پیرامون منافقین و عملکرد آنان در صدر اسلام پرداخته، گزارش طولانی حذیفه است. در این گزارش که نوع داستان و بازگو کردن انحصاری بعضی وقایع به ویژه توجه به رخدادهای مشهور تاریخی در آن نمود دارد، اهمیت و ضرورت بررسی این گزارش را بیشتر عیان می‌سازد. با بررسی های صورت گرفته، علاوه بر مشکلات سندی و قدمت منابع به قرن هفتم، شواهدی بر ساختگی بودن قالب و ساختار آن وجود دارد که نشان می‌دهد این گزارش بر اساس تصویر سازی کاتب نوشته شده و حتی با چندین گزارش دیگر مخالفت دارد. از این رو، دو احتمال برای گزارش مذکور در نظر گرفته می‌شود. نخست آنکه کلیت گزارش برگرفته از متون دیگر برجامانده و ناموجود می‌باشد و کاتب دست به سند سازی زده یا آنکه بخشی از آن دارای اصالت بوده و توسط افرادی پرورانده شده که در فرض هر صورت، متن برجامانده قابل اعتماد نیست.

متن کامل:



تاريخ و تمدّن اسلامى                                                           Islamic History and Civilization

سال 19، شماره 45، زمستان 1402                                                  Vol.19, No.45, Winter 2024

صص 3-28 (مقاله پژوهشی)

 

«توطئه قتل پیامبر» و «صَحیفه مَلعونه»: بررسی و اعتبار سنجی روایتی در منابع متأخر شیعی¹

سید علیرضا موسوی اطهر²

کارشناس ارشد مرکز علوم حدیث، قم، ایران

 

چکیده

روایتی بلند مشتمل بر ذکر ماجرای توطئه­ برای قتل پیامبر و پیمانی با عنوان «صَحیفه مَلعونه» منسوب به حذیفه یمانی، یکی از صحابه پیامبر، در منابع متاخر شیعی موجود است. منابعی که این روایت در آن‌ها آمده: نزهة الکرام و بستان العوام، إرشاد القلوب دیلمی، التهاب نیران الاحزان و الیقین سید بن طاووس است به قرن هفتم و پس از آن برمی­گردند. در این مقاله این روایت از جنبه­های سندی و محتوایی بررسی شده تا میزان اعتبار آن سنجیده شود. بنابر ارزیابی صورت گرفته، افزون بر متأخر بودن منابع، در اسناد این روایت کاستی­هایی از جمله برهم­ریختگی، ناشناختگی و ضعف راویان نمایان است. در محتوای آن نیز، شواهدی بر ساختگی بودن قالب و ساختار آن وجود دارد که نشان می­دهد این گزارش احتمالا بر اساس تصویرسازی کاتب یا کاتبان نوشته شده­است. کاتب اگرچه از منابع متقدم بهره برده، اما روایت او با چندین گزارش دیگر پیرامون زمان ترور پیامبر و مکان نگارش پیمانه نامه بدست منافقین مخالفت دارد. از این رو، دو احتمال برای گزارش مذکور در نظر گرفته می­شود. نخست آنکه کلیت گزارش برگرفته از متون دیگر برجامانده و ناموجود می­باشد و کاتب دست به سندسازی زده یا آنکه بخشی از آن دارای اصالت بوده و توسط افرادی پرورانده شده که در فرض هر صورت، متن برجامانده قابل اعتماد نیست.

 

کلیدواژها: صَحیفه مَلعونه، توطئۀ قتل پیامبر، عَقبه هَرشی، منافقین.

مقدمه

در برخی منابع، روایتی نقل شده که در آن از توطئه­ای برای قتل پیامبر و طرح و پیمانی به نام «صحیفه ملعونه» از سوی منافقان سخن رفته ­است. شماری از منابع متأخر شیعی نسخه­ای از این روایت منسوب به یکی از صحابه پیامبر، حذیفه یمانی، به­دست داده­اند که بسیار طولانی و مفصل است. محمد انصاری در کتاب بلندترین داستان غدیر به روایت حذیفه یمانی برای یک جوان ایرانی در مدائن این روایت را به فارسی برگردانده و به­ ذکر بعضی شواهد و مؤیدات آن بسنده کرده­، اما به مشکلات سندی و محتوایی آن نپرداخته­است. این مقاله ضمن بررسی سندی و محتوایی این روایت، به سنجش اعتبار آن می­پردازد.

بررسی سندی

روایت حذیفه در هیچ یک از مصادر نخستین یافت نمی­شود. نزهة­ الکرام و بستان­العوام³، ارشاد القلوب دیلمی⁴، التهاب نیران الاحزان⁵و الیقین سید بن طاووس که به صورت مختصر و کوتاه بخشی از روایت حذیفه را نقل کرده، از نخستین منابعی هستند که به گزارش حذیفه پرداخته­اند. طرق نقل این روایت، جز إرشاد القلوب دیلمی که به صورت مرسل نقل کرده (دیلمی، 1412: 2/321) و تنها در میانه حدیث در چندجا به فردی به نام عبدالله بن سلمه اشاره می­کند و تمام داستان را از جانب او به تصویر می­کشد (دیلمی، 1412: 2/327، 343)، به ترتیب اینگونه است:

 

1. طریق نزهة الکرام و التهاب ­نیران الاحزان

«ابو محمد حامد بن محمد بن المسعود روایت از حسن بن محمد السیرافى كند از ولید بن عباس المنصورى از حسن بن محمد یزدجردى از محمد بن احمد، از پدرش، از جدش، از عثمان بن سعید الاشج، از عبد اللّه بن حارث الاسلمى، از اعمش، از شقیق بن عبداللّه الانصارى...» (رازی، بی تا: 1/201).

در این سلسله سند به جز سلیمان بن مهران معروف به اعمش (148ھ) که از راویان شناخته شده در مصادر رجالی و روایی است و علمای عامه او را ستوده­اند (ابن حجر، 1325: 4/222)، باقی افراد با مشکلات قابل توجه­ای روبرو هستند. در این طریق همه راویان بعد از اعمش ناشناس هستند و در مصادر رجالی اطلاعی از آنان وجود ندارد. ضمن آنکه در ذکر نام شقیق بن عبدالله الانصاری نیز تصحیف رخ داده که درست آن شقیق عن عبدالله بن سلمه انصاری می­باشد. زیرا با همین ترکیب بندی در کتاب التهاب نیران الاحزانبا اختلافی سند روایت به حذیفه رسیده‌است. سندی که این کتاب آورده چنین است: حدثنا الشیخ الفقیه ابو محمد حامد بن محمد المسعودی عن عبدالله بن الحارث السلمی، عن الأعمش عن شقیق البلخی عن عبدالله بن سلمه الأنصاری عن حذیفه... (التهاب نیران الاحزان، 1428: 4). با مقایسه طریق دو کتاب مذکور، به وضوح پیداست علاوه بر ناشناخته بودن راویان، در سند یک آشفتگی به چشم می­آید. در سند نزهة الکرام بین راوی نخست و عبدالله بن الحارث چند راوی واسطه قرار گرفته که فاصله زمانی بین دو راوی را تلقی می­نماید؛ درحالی‌که در سند إلتهاب نیران الأحزان، راوی نخست بدون ذکر واسطه به طور مستقیم از او نقل روایت می­کند.

به هر روی جز أعمش، دو راوی دیگر یعنی شقیق و عبدالله بن سلمه نیز از راویان شناخته شده در مصادر رجالی و روایی هستند. شقیق بن سلمه معروف به أبی وائل از نخستین­های تابعین، در زمره کسانی واقع می­شود که پیامبر را درک کرد، اما مصاحبتی با او نداشته‌است (خطیب بغدادى، 1417: 9/269). مصادر رجالی عامه همگی به وثاقت او اتفاق نظر دارند (مزی، 1400: 12/548) و با توجه به گزارش­ها، با وجود مبادرت به دوستی امیرالمؤمنین در گذر زمان گرایش به عثمانیه پیدا کرد (ثقفى، 1410: 2/385: خطیب بغدادى، 1417: 9/271؛ طبرى آملى، 1415: 207).

 فارغ از این، در سند التهاب نیران الاحزاناز فردی به نام شقیق بلخی نامبرده که تنها به ابوعلی، شقیق بن ابراهیم أزدی بلخی مطابقت می­کند (153/174/194ﮬ) که از صوفیان بنام سده دوم است و بنا بر برخی شواهد گویا نزد امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) شرفیاب شده بود (قشیری، بی تا: 2/384؛ صدر، 1429: 3/161). این فرد هرچند از معاصرین اعمش به حساب می­آید اما به دلائلی نمی­توان انتساب خبر حذیفه به وی را درست دانست و به نظر باید وصف «البلخی» در سند افزوده باشد. چرا که ازجمله مشایخی که برای شقیق بلخی نام برده اند، ابراهیم بن أدهم ( 161ﮬ) و إسرائیل بن یونس السبیعی (162ﮬ) است (ابن عساكر، 1415: 23/131؛ صفدى، 1401: 16/173) که از جمله شاگردان اعمش به حساب می­آیند (ابن ابی حاتم، 1271: 2/87؛ خطیب بغدادى، 1417: 21/31، 7/23). برهمین اساس، نه تنها نقل مستقیم اعمش از بلخی بخاطر فاصله طبقاتی که با یکدیگر دارند نادرست است، که نقل مستقیم از عبدالله بن سلمه نیز بسیار بعید شمرده می­شود؛ درحالیکه از طرف مقابل، شقیق بن سلمه روایت فراوانی از حذیفه دارد و اعمش نیز بسیار از وی نقل روایت کرده‌است (بخاری، 1422: 1/54). بنا بر این، گویی سهوی در نسخ کتاب التهاب نیران الاحزان صورت گرفته و احتمال آنکه نساخ یا مؤلف به صورت اجتهادی وصف «بلخی» را آورده باشند بعید نیست.

اما راوی مهم و اصلی سند، عبدالله بن سلمه مرادی کوفی است که از اصحاب امیرالمؤمنین شمرده شده (طوسى، رجال، 1373: 78) و از برخی صحابه مانند حذیفه بن یمان نقل روایت دارد (خطیب بغدادى، 1417: 9/467). برخلاف چندین روایت از او که در تمجید خلفاء در کتب عامه آورده شد (ابن عساكر، 1415: 30/371، 39/108)، در کتاب المسترشد به وی نسبت رفض داده‌اند (طبرى آملى، 1415: 191) که به نظر جزو شیعیان امامی قلمداد می­شود. مصادر رجالی عامه در توصیف او اختلاف نظر دارند. بعضی او را ثقه و صدوق دانسته و بعضی تبعیت از احادیث وی را ناصواب و روایاتش را ضعیف شمرده‌اند (ابن حجر، 1325: 5/241). گفتنی است بعضی تنها شاگرد او را عمرو بن مره جملی که عمده روایات از طریق همین راوی انتقال پیدا کرده، دانسته‌اند که شاید سند گزارش حذیفه را پر مخاطره گرداند (ابن حجر، 1325: 5/241) اما با إخبار افرادی از او، این گفته مردود شمرده می­شود (مدینی، 1420 : 63؛ شافعی بزاز، 1417: 1/113؛ ابویعلی، 1404: 2/37). این هم ناگفته نماند که عبدالله بن سلمه توصیف به «أنصاری» شده درحالیکه در هیچ یک از منابع بر جامانده چنین توصیفی برای او مشاهده نشده‌است. از این رو، به نظر می­رسد این انتساب برای حذیفه بوده و در نسخ خطی جا به جایی صورت گرفته‌است.⁶

 

 

2. طریق کتاب الیقین سید بن طاووس

مهم­ترین سند این روایت در کتاب الیقین سید بن طاووس آمده‌است (إبن طاووس، 1413: 386). وی که نخست گستردگی و طولانی بودن روایت را متذکر می­شود، سپس به صورت مختصر به بخشی از روایت که در خبر طولانی حذیفه قابل پیگیری است (دیلمی، 1412: 2/327) اشاره کرده، سند را به صورت مجزا این­گونه می­آورد:

حدثنی عمی السعید الموفق أبو طالب حمزة بن محمد بن أحمد بن شهریار الخازن رحمه الله- بمشهد مولانا أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب ص فی شهر الله الأصم رجب من سنة أربع و خمسین و خمسمائة قال حدثنی خالی السعید- أبو علی الحسن بن محمد بن علی عن والده السعید أبی جعفر محمد بن الحسن الطوسی المصنف رضی الله عنهما عن الحسین بن عبید الله و أحمد بن عبدون و أبی طالب بن عزور و أبی الحسن الصقال عن أبی المفضل محمد بن عبد الله بن محمد بن عبد الله بن عبد المطلب الشیبانی - قال حدثنا أبو عبد الله محمد بن زكریا المحاربی قال حدثنا أبو طاهر محمد بن تسنیم الحضرمی قال حدثنا علی بن أسباط عن إبراهیم بن أبی البلاد عن فرات بن أحنف عن عبد الله بن هند الجملی عن عبید الله بن سلمة.⁷

ناگفته پیداست که سند این روایت نیز به عبدالله بن سلمه مرادی منتهی می­گردد که وصف آن در گذشته بیان شد. ولی در این مجال به راویان دیگر خواهیم پرداخت.

حمزه بن شهریار خازن نخستین راوی این سند که از جهت مادری نوه شیخ طوسی محسوب می­شود، به بزرگان و أجلاء شیعه یاد می­شود (أفندی، 1431: 2/201). استاد و دایی او ابوعلی حسن بن محمد طوسی نیز دارای وثاقت و از بزرگان شیعه نامیده‌اند (منتجب‏الدین، 1366: 46). و او نیز گزارش را از پدرش شیخ طوسی که از بزرگان شیعه به حساب می­آید دریافته‌است. شیخ طوسی این روایت را از چهار نفر از مشایخ خود که در أمالی بسیار از آنان نقل کرده، روایت می­کند (طوسى، 1414: 445) که بسی جای تعجب دارد که چرا با وجود اهمیت گزارش حذیفه، این مهم را در کتاب أمالی خود جای نداده‌است. دو تن از آنان، ابوطالب بن أبی عزور و إبن صقال در مصادر رجالی ترجمه ای برای آنان یافت نمی­شود. دوتن دیگر، غضائری و ابن عبدون نیز هرچند در مصادر رجالی شناخته شده هستند اما توثیقی برای آنان وجود ندارد و مرحوم خویی در معجم رجال درصدد آن برآمد تا ناظر به شاگردی نجاشی نزد این افراد، آنان را توثیق نماید (خویى، 1410: 6/19، 2/143).

أبو المفضل محمد بن عبدالله شیبانی کوفی از راویان معروف و شناخته شده دیگری است که در آثار امامیه روایات وی به ویژه در کتاب أمالی شیخ طوسی به طور گسترده بازتاب پیدا کرده است. با این حال، مصادر رجالی در صدد تضعیف او برآمده و برخی او را متهم به جعل کرده (خویی، 1410: 16/244) و حتی بعضی، شواهدی دال بر سند سازی او پیدا کرده‌اند (ذاکری، اکبری،1400: 43). اما مشایخ واسطه و بی واسطه او تا فرات بن أحنف همگی در کتب رجال دارای وثاقت هستند (خویی، 1410: 17/159، 14/299، 11/260، 1/189).

فرات در کتاب رجال طوسی متهم به غلو شده و ابن غضائری رجالی سرشناس افزون براین، کذاب نیز خوانده‌است (خویی، 1410: 13/253). در رجال عامه هم با وجود صالح الحدیث خواندن بعضی او را از غلات شیعه دانسته‌اند (ابن حجر، 1390: 4/429).

در وصف آخرین راوی یعنی عبدالله بن عمرو بن هند الجملی کوفی از قبیله مراد که هم طایفه با عبدالله بن سلمه است، نیز اختلاف نظر وجود دارد. ابن حبان او را در الثقات آورده (إبن حبان، 1431: 5/21) و ابن حجر توصیف به صدوق کرده (ابن حجر، 1406: 316)، اما دارقطنی او را ضعیف دانسته‌است (ذهبی، 1382: 2/469). نکته حائز اهمیت اینکه تنها راوی و مروی عنه او در مصادر رجالی عوف بن ابی جمیله أعرابی و امیرالمؤمنین ذکر شده (ابن حجر ، 1325: 5/340)، اما با این وجود، بنا بر گزارشی از امام باقر نیز روایت کرده‌است (طوسى، 1414: 636).

به هر روی، اسناد گزارش حذیفه بدلائلی از جمله ناشناختگی و ضعف راویان ضعیف به حساب می­آیند و در انتساب این گزارش به حذیفه خدشه وارد است. حتی با توجه به نقل معتبری که از طریق اعمش به عبد الله بن سلمه می­رسد و به صورت کوتاه شب ترور را از زبان حذیفه بازگو می­نماید نیز در اثبات انتساب گزارش طولانی به حذیفه نارساست. زیرا نقل پیش رو، هرچند می­تواند یک عقبه تاریخی برای بخشی از گزارش حذیفه شکل ­دهد اما بی شک ملحقات و زیادات در متن را تأیید نمی­کند و همواره نگرانی در اعتبار کلیت گزارش منسوب به حذیفه وجود دارد.

این نقل که طبرانی در کتاب خود آورده بدین گونه است:

حَدَّثَنَا مُوسَى بْنُ هَارُونَ، ثَنَا إِسْحَاقُ بْنُ رَاهَوَیهِ، نا یحْیى بْنُ آدَمَ، ثَنَا أَبُو بَكْرِ بْنُ عَیاشٍ، عَنِ الْأَعْمَشِ، عَنْ عَمْرِو بْنِ مُرَّةَ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَلَمَةَ، عَنْ حُذَیفَةَ بْنِ الْیمَانِ قَالَ: إِنِّی لَآخِذٌ بِزِمَامِ نَاقَةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیهِ وَسَلَّمَ أَقُودُهُ، وَعَمَّارٌ یسُوقُ بِهِ، أَوْ عَمَّارٌ یقُودَهُ، وَأَنَا أَسُوقُ بِهِ، إِذِ اسْتَقْبَلَنَا اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا مُتَلَثِّمِینَ قَالَ: «هَؤُلَاءِ الْمُنَافِقُونَ إِلَى یوْمِ الْقِیامَةِ». قُلْنَا: یا رَسُولَ اللَّهِ، أَلَا تَبْعَثُ إِلَى كُلِّ رَجُلٍ مِنْهُمْ فَتَقْتُلَهُ، فَقَالَ: «أَكْرَهُ أَنْ یتَحَدَّثَ النَّاسُ أَنَّ مُحَمَّدًا یقْتُلُ أَصْحَابَهُ، وَعَسَى اللَّهُ أَنْ یكْفِینهُمْ بِالدُّبَیلَةِ»، قُلْنَا: وَمَا الدُّبَیلَةُ؟ قَالَ: «شِهَابٌ مِنْ نَارٍ یوضَعُ عَلَى نِیاطِ قَلْبِ أَحَدِهِمْ فَیقْتُلُه.⁸ (طبرانی، 1415: 8/102)

 

بررسی دلالی

گزارش حذیفه وقائع و اتفاقات تاریخی را به سبک متفاوتی نقل کرده و برخلاف ضعف سندی، از حیث مضمونی بخش­هایی از آن در منابع و گزارش­های متعددی قابل پیگیری است. اما بی­تردید این مؤیدات زمانی ارزش چندانی دارد که مشکلات عمیق و گسترده‌ای عارض آن نگردد. چرا که با بررسی­های انجام گرفته شده، دریافتیم این گزارش افزون بر ناسازگاری با دیگر منابع، نمی­تواند گزارشی واحد از سوی حذیفه باشد، بلکه بخشی از آن تجمیع از چند گزارش است که کاتب/کاتبان آن را در قالب یک داستان جامع درباره نقش منافقین در صدر اسلام درآورده­اند. از این رو، نیاز است نخست به گزارش­های تجمیعی و سپس به تعارض این گزارش­ بپردازیم.

 

1. گزارش­های تجمیعی

با توجه به اشتراک الفاظ و مضمون بخشی از گزارش حذیفه با دیگر گزارش‌های موجود، به تجمیعی بودن این گزارش پی برده می­شود و درمی­یابیم کاتب گاهی از یک گزارش بهره برده و گاهی نیز چند گزارش را تلفیق نموده تا هم گزارش بدیع و بی سابقه­ای پیرامون منافقین به وجود آورد و هم یک جذابیتی به داستان بیفزاید. گفتنی است بعضی فزونی و کاستی­ها و حتی تصحیف، تغییر و جابه‌جایی الفاظ در مقایسه­های تطبیقی پیش رو، شاید بخاطر اختلاف نسخه نزد کاتب و نسخه اصلی در دسترس باشد اما هسته اصلی همه یکی است و نمونه این اختلاف نسخ در کتاب­های کهن بسیار مشهود است. از این رو، صرف وجود ملحقات در گزارش حذیفه دلیلی بر ساختگی بودن آن نیست.

 

نمونه 1) شباهت با متن الغارات

در گزارش حذیفه حضرت علی(ع) سعی می­کند با بیان اندرزها و پندهایی که به حذیفه می‌دهد، روش برخورد با مردم را بدو گوشزد نماید. اما با فحصی که انجام گرفت این متن برای محمد بن ابی بکر نوشته شده و کاتب بخاطر هماهنگی عبارات مجبور به تغییر ضمائر در متن می­شود. در جدول­های زیر سعی شده شباهت­ها به صورت برجسته و پر رنگ نشان داده شود.

الغارات

ارشاد القلوب و نزهه الکرام

كُنْتُ مَعَ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَكْرٍ حَیثُ قَدِمَ مِصْرَ فَلَمَّا أَتَاهَا قَرَأَ عَلَیهِمْ عَهْدَهُ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏ هَذَا مَا عَهِدَ عَبْدُ اللَّهِ عَلِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ إِلَى مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَكْرٍ حِینَ وَلَّاهُ مِصْرَ أَمَرَهُ بِتَقْوَى اللَّهِ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیةِ وَ خَوْفِ‏ اللَّهِ‏ فِی الْمَغِیبِ وَ الْمَشْهَدِ وَ بِاللِّینِ لِلْمُسْلِمِ‏ وَ بِالْغِلْظَةِ عَلَى الْفَاجِرِ وَ بِالْعَدْلِ‏ عَلَى أ َهْلِ الذِّمَّةِ وَ بِالْإِنْصَافِ لِلْمَظْلُومِ وَ بِالشِّدَّةِ عَلَى الظَّالِمِ وَ بِالْعَفْوِ عَنِ النَّاسِ وَ بِالْإِحْسَانِ مَا اسْتَطَاعَ وَ اللَّهُ یجْزِی الْمُحْسِنِینَ وَ أَمَرَهُ أَنْ یدْعُوَ مَنْ قِبَلَهُ إِلَى الطَّاعَةِ وَ الْجَمَاعَةِ فَإِنَّ لَهُمْ فِی ذَلِكَ مِنَ الْعَاقِبَةِ وَ عَظِیمِ الْمَثُوبَةِ مَا لَا یقْدِرُونَ قَدْرَهُ وَ لَا یعْرِفُونَ‏ كُنْهَهُ وَ أَمَرَهُ أَنْ یجْبِی خَرَاجَ الْأَرْضِ عَلَى مَا كَانَتْ تُجْبَى‏عَلَیهِ مِنْ قَبْلُ وَ لَا ینْتَقِصَ وَ لَا یبْتَدِعَ‏ ثُمَّ یقْسِمَهُ بَینَ أَهْلِهِ كَمَا كَانُوا یقْسِمُونَهُ عَلَیهِ مِنْ قَبْلُ وَ أَمَرَهُ‏ أَنْ یلِینَ لَهُمْ جَنَاحَهُ وَ أَنْ یسَاوِی‏ بَینَهُمْ فِی مَجْلِسِهِ وَ وَجْهِهِ وَ لْیكُنِ الْقَرِیبُ وَ الْبَعِیدُ عِنْدَهُ فِی الْحَقِّ سَوَاءً وَ أَمَرَهُ أَنْ یحْكُمَ بَینَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ أَنْ یقُومَ بِالْقِسْطِ وَ لَا یتَّبِعَ‏ الْهَوَى وَ لَا یخَافَ فِی اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ فَإِنَّ اللَّهَ مَعَ مَنِ اتَّقَاهُ ‏(ثقفی،1410: ‏1/ 141)

فَأَقَامَ حُذَیفَةَ عَلَیهَا وَ كَتَبَ إِلَیهِ‏ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع إِلَى حُذَیفَةَ بْنِ الْیمَانِ سَلَامٌ عَلَیكَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی قَدْ و َلَّیتُكَ مَا كُنْتَ تَلِیهِ لِمَنْ كَانَ قَبْلِی مِنْ حَرْفِ الْمَدَائِنِ وَ قَدْ جَعَلْتُ إِلَیكَ إِعْمَالَ الْخَرَاجِ وَ الرُّسْتَاقِ وَ جِبَایةَ أَهْلِ الذِّمَّةِ فَاجْمَعْ إِلَیكَ ثِقَاتِكَ وَ مَنْ أَحْبَبْتَ مِمَّنْ تَرْضَى دِینَهُ وَ أَمَانَتَهُ وَ اسْتَعِنْ بِهِمْ عَلَى أَعْمَالِكَ فَإِنَّ ذَلِكَ أَعَزُّ لَكَ وَ لِوَلِیكَ وَ أَكْبَتُ لِعَدُوِّكَ وَ إِنِّی آمُرُكَ بِتَقْوَى اللَّهِ وَ طَاعَتِهِ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیةِ وَ أُحَذِّرُكَ عِقَابَهُ فِی الْمَغِیبِ‏ وَ الْمَشْهَدِ وَ أَتَقَدَّمُ إِلَیكَ بِالْإِحْسَانِ إِلَى الْمُحْسِنِ وَ الشِّدَّةِ عَلَى الْمُعَانِدِ وَ آمُرُكَ بِالرِّفْقِ فِی أُمُورِكَ وَ اللِّینِ وَ الْعَدْلِ عَلَى رَعِیتِكَ فَإِنَّكَ مَسْئُولٌ عَنْ ذَلِكَ وَ إِنْصَافِ الْمَظْلُومِ وَ الْعَفْوِ عَنِ النَّاسِ وَ حُسْنِ السِّیرَةِ مَا اسْتَطَعْتَ فَاللَّهُ یجْزِی الْمُحْسِنِینَ وَ آمُرُكَ أَنْ تَجْبِی خَرَاجَ الْأَرَضِینَ عَلَى الْحَقِّ وَ النَّصَفَةِ وَ لَا تَتَجَاوَزْ مَا قَدِمْتُ بِهِ إِلَیكَ وَ لَا تَدَعْ مِنْهُ شَیئاً وَ لَا تَبْتَدِعْ فِیهِ أَمْراً ثُمَّ اقْسِمْهُ بَینَ أَهْلِهِ بِالسَّوِیةِ وَ الْعَدْلِ وَ اخْفِضْ لِرَعِیتِكَ جَنَاحَكَ وَ وَاسِ بَینَهُمْ فِی مَجْلِسِكَ وَ لْیكُنِ الْقَرِیبُ وَ الْبَعِیدُ عِنْدَكَ فِی الْحَقِّ سَوَاءً وَ احْكُمْ‏ بَینَ النَّاسِ بِالْحَقِ‏ وَ أَقِمْ فِیهِمْ بِالْقِسْطِ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوى‏ وَ لَا تَخَفْ فِی اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ فَإِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا (دیلمى، 1412: ‏2/ 321؛ رازی، بی تا: 201)

نمونه 2) شباهت با متن دیگر الغارات

در گزارش الغارات امیرالمؤمنین به قیس بن سعد دستور می­دهد نامه­ای که از طرف او به مصر آورده را برای مردم قرائت نماید و به عنوان والی مصر به مردم معرفی گردد که در پایان با سخنان قیس گزارش تمام می­شود. اما در گزارش طولانی، همه خطاب و سخنان مربوط به حذیفه است و قرابت زیادی با متن الغارات دارد.

	گزارش الغارات	ارشاد القلوب و نزهه الکرام
کلام امیرالمؤمنین	فَأَمَرَ بِكِتَابٍ مَعَهُ فَقُرِئَ عَلَى النَّاسِ فِیهِ‏ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَى مَنْ بَلَغَهُ كِتَابِی هَذَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ سَلَامٌ عَلَیكُمْ فَإِنِّی أَحْمَدُ اللَّهَ إِلَیكُمُ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ بِحُسْنِ صُنْعِهِ‏ وَ تَقْدِیرِهِ وَ تَدْبِیرِهِ اخْتَارَ الْإِسْلَامَ دِیناً لِنَفْسِهِ وَ مَلَائِكَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ بَعَثَ بِهِ الرُّسُلَ إِلَى عِبَادِهِ‏ وَ خَصَّ مَنِ انْتَجَبَ مِنْ خَلْقِهِ فَكَانَ مِمَّا أَكْرَمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ الْأُمَّةَ وَ خَصَّهُمْ بِهِ‏ مِنَ الْفَضِیلَةِ أَنْ بَعَثَ مُحَمَّداً ص إِلَیهِمْ‏ فَعَلَّمَهُمُ الْكِتَابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ السُّنَّةَ وَ الْفَرَائِضَ وَ أَدَّبَهُمْ لِكَیمَا یهْتَدُوا وَ جَمَعَهُمْ لِكَیمَا لَا یتَفَرَّقُوا وَ زَكَّاهُمْ لِكَیمَا یتَطَهَّرُوا فَلَمَّا قَضَى مِنْ ذَلِكَ مَا عَلَیهِ قَبَضَهُ اللَّهُ إِلَیهِ فَعَلَیهِ‏ صَلَوَاتُ اللَّهِ وَ سَلَامُهُ وَ رَحْمَتُهُ وَ رِضْوَانُهُ إِنَّهُ حَمِیدٌ مَجِید ثُمَّ إِنَّ الْمُسْلِمِینَ مِنْ بَعْدِهِ اسْتَخْلَفُوا امْرَءَینِ مِنْهُمْ صَالِحَینِ عَمِلَا بِالْكِتَابِ وَ أَحْسَنَا السِّیرَةَ وَ لَمْ یتَعَدَّیا السُّنَّةَ ثُمَّ تَوَفَّاهُمَا اللَّهُ فَرَحِمَهُمَا اللَّهُ ثُمَّ وَلِی مِنْ بَعْدِهِمَا وَالٍ أَحْدَثَ‏ أَحْدَاثاً فَوَجَدَتِ الْأُمَّةُ عَلَیهِ مَقَالًا فَقَالُوا ثُمَّ نَقَمُوا عَلَیهِ فَغَیرُوا ثُمَّ جَاءُونِی فَبَایعُونِی فَأَسْتَهْدِى اللَّهَ الْهُدَى وَ أَسْتَعِینُهُ عَلَى التَّقْوَى أَلَا وَ إِنَّ لَكُمْ عَلَینَا الْعَمَلَ بِكِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ رَسُولِهِ وَ الْقِیامَ بِحَقِّهِ وَ النُّصْحَ لَكُمْ بِالْغَیبِ‏ وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ‏ وَ حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَكِیلُ‏ َ قَدْ بَعَثْتُ إِلَیكُمْ قَیسَ بْنَ سَعْدٍ الْأَنْصَارِی‏ أَمِیراً فَوَازِرُوهُ وَ أَعِینُوهُ عَلَى الْحَقِّ وَ قَدْ أَمَرْتُهُ بِالْإِحْسَانِ إِلَى مُحْسِنِكُمْ وَ الشِّدَّةِ عَلَى مُرِیبِكُمْ وَ الرِّفْقِ بِعَوَامِّكُمْ وَ خَوَاصِّكُمْ وَ هُوَ مِمَّنْ أَرْضَى هَدْیهُ وَ أَرْجُو صَلَاحَهُ وَ نَصِیحَتَهُ‏ نَسْأَلُ‏ اللَّهَ لَنَا وَ لَكُمْ عَمَلًا زَاكِیاً وَ ثَوَاباً جَزِیلًا وَ رَحْمَةً وَاسِعَةً وَ السَّلَامُ عَلَیكُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُه‏	أَمَرَ بِالْكِتَابِ فَقَرَأَهُ عَلَیهِمْ وَ هُوَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ* مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَى مَنْ بَلَغَهُ كِتَابِی هَذَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ سَلَامٌ عَلَیكُمْ أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی أَحْمَدُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَ أَسْأَلُهُ أَنْ یصَلِّی عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى اخْتَارَ الْإِسْلَامَ دِیناً لِنَفْسِهِ وَ مَلَائِكَتَهُ وَ رُسُلَهُ حُكَّاماً لِصُنْعِهِ وَ حُسْنِ تَدْبِیرِهِ وَ نَظَراً مِنْهُ لِعِبَادِهِ وَ اخْتَصَّ بِهِ مَنْ أَحَبَّ مِنْ خَلْقِهِ فَبَعَثَ إِلَیهِمْ مُحَمَّداً ص فَعَلَّمَهُمُ الْكِتَابَ وَ الْحِكْمَةَ إِكْرَاماً وَ تَفَضُّلًا لِهَذِهِ الْأُمَّةِ وَ أَدَّبَهُمْ لِكَی یهْتَدُوا وَ جَمَعَهُمْ لِئَلَّا یتَفَرَّقُوا وَ وَفَّقَهُمْ لِئَلَّا یجُورُوا فَلَمَّا قَضَى مَا كَانَ عَلَیهِ مِنْ ذَلِكَ مَضَى إِلَى رَحْمَةِ اللَّهِ حَمِیداً مَحْمُودا ثُمَّ إِنَّ بَعْضَ الْمُسْلِمِینَ أَقَامُوا بَعْدَهُ رَجُلَینِ رَضُوا بِهُدَاهُمَا وَ سِیرَتِهِمَا قَامَا مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ تَوَفَّاهُمَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ وَلَّوْا بَعْدَهُمَا الثَّالِثَ فَأَحْدَثَ‏ أَحْدَاثاً وَ وَجَدَتِ الْأُمَّةُ عَلَیهِ فِعَالًا فَاتَّفَقُوا عَلَیهِ ثُمَّ نَقَمُوا مِنْهُ فَغَیرُوا ثُمَّ جَاءُونِی كَتَتَابُعِ الْخَیلِ فَبَایعُونِی فَأَنَا أَسْتَهْدِی اللَّهَ بِهُدَاهُ وَ أَسْتَعِینُهُ عَلَى التَّقْوَى أَلَا وَ إِنَّ لَكُمْ عَلَینَا الْعَمَلَ بِكِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیهِ ص وَ الْقِیامَ عَلَیكُمْ بِحَقِّهِ وَ إِحْیاءَ سُنَّتِهِ وَ النُّصْحَ لَكُمْ بِالْمَغِیبِ وَ الْمَشْهَدِ وَ بِاللَّهِ نَسْتَعِینُ عَلَى ذَلِكَ وَ هُوَ حَسْبُنَا وَ نِعْمَ الْوَكِیلُ‏ وَ قَدْ تَوَلَّیتُ أُمُورَكُمْ حُذَیفَةَ بْنَ الْیمَانِ وَ هُوَ مِمَّنْ أَرْتَضِی بِهُدَاهُ وَ أَرْجُو صَلَاحَهُ وَ قَدْ أَمَرْتُهُ بِالْإِحْسَانِ إِلَى مُحْسِنِكُمْ وَ الشِّدَّةِ عَلَى مُرِیبِكُمْ وَ الرِّفْقِ بِجَمِیلِكُمْ أَسْأَلُ اللَّهَ لَنَا وَ لَكُمْ حُسْنَ الْخِیرَةِ وَ الْإِحْسَانَ وَ رَحْمَتَهُ الْوَاسِعَةَ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ السَّلَامُ عَلَیكُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُه
کلام قیس بن سعد	... قَامَ قَیسُ بْنُ سَعْدٍ خَطِیباً فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَیهِ و قَالَ: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَمَاتَ الْبَاطِلَ وَ أَحْیا الْحَقَّ وَ كَبَتَ الظَّالِمِینَ. أَیهَا النَّاسُ إِنَّا بَایعْنَا خَیرَ مَنْ نَعْلَمُ‏ بَعْدَ نَبِینَا ص فَقُومُوا فَبَایعُوا عَلَى كِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیهِ فَإِنْ نَحْنُ لَمْ نَعْمَلْ فِیكُم‏ بِكِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ رَسُولِهِ فَلَا بَیعَةَ لَنَا عَلَیكُم‏ فَقَامَ النَّاسُ فَبَایعُوا (ثقفی، 1410: ‏1/127)	قَالَ ثُمَّ إِنَّ حُذَیفَةَ صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَیهِ وَ صَلَّى عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ ثُمَّ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَحْیا الْحَقَّ وَ أَمَاتَ الْبَاطِلَ وَ جَاءَ بِالْعَدْلِ وَ دَحَضَ الْجَوْرَ وَ ركبت [كَبَتَ‏] الظَّالِمِینَ أَیهَا النَّاسُ‏ إِنَّما وَلِیكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ‏ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ حَقّاً حَقّاً وَ خَیرُ مَنْ نَعْلَمُهُ بَعْدَ نَبِینَا رَسُولِ اللَّهِ ص وَ أَوْلَى النَّاسِ بِالنَّاسِ وَ أَحَقُّهُمْ بِالْأَمْرِ وَ أَقْرَبُهُمْ إِلَى الصِّدْقِ وَ أَرْشَدُهُمْ إِلَى الْعَدْلِ وَ أَهْدَاهُمْ سَبِیلًا ... فَقُومُوا أَیهَا النَّاسُ فَبَایعُوا عَلَى كِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیهِ فَإِنَّ لِلَّهِ فِی ذَلِكَ رِضًى وَ لَكُمْ مَقْنَعٌ وَ صَلَاحٌ وَ السَّلَامُ فَقَامَ النَّاسُ بِأَجْمَعِهِمْ فَبَایعُوا (دیلمى، 1412: 2/322؛ رازی، بی تا: 202)

 

نمونه 3) شباهت با متن قرب الإسناد و تفسیر عیاشی

در متن پیش رو، حذیفه به ماجرای روز غدیر و معرفی حضرت علی(ع) به عنوان پیشوای مسلمین و رهبری جامعه پرداخته که در قرب الاسناد و تفسیر عیاشی با همین الفاظ به امام صادق نسبت داده شده و گزارش حذیفه کمی از افزوده بیشتری برخودار است. البته امکان دارد نسخه در دست کاتب فزونی بیشتری نسبت به دو منبع مذکور داشته باشد همان گونه که فزونی در نسخه تفسیر عیاشی بیش از نسخه قرب الإسناد است.

قرب الإسناد

ارشاد القلوب

«لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیةُ فِی الْوَلَایةِ، أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ بِالدَّوْحَاتِ‏ فِی‏ غَدِیرِ خُمٍ‏ فَقُمِمْنَ، ثُمَّ نُودِی: الصَّلَاةَ جَامِعَةً، ثُمَّ قَالَ. أَیهَا النَّاسُ، مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِی مَوْلَاهُ أَ لَسْتُ أَوْلَى بِكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ؟ قَالُوا: بَلَى، قَالَ: مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِی مَوْلَاهُ رَبِّ وَالِ مَنْ وَالاهُ، وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ. ثُمَّ أَمَرَ النَّاسَ یبَایعُونَ عَلِیاً، فَبَایعَهُ لَا یجِیئُ أَحَدٌ إِلَّا بَایعَهُ، لَا یتَكَلَّمُ مِنْهُمْ أَحَدٌ. ثُمَّ جَاءَ زُفَرُ وَ حَبْتَرُ، فَقَالَ لَهُ: یا زُفَرُ، بَایعْ عَلِیاً بِالْوَلَایةِ. فَقَالَ: مِنَ اللَّهِ، أَوْ مِنْ رَسُولِهِ؟ فَقَالَ: مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ؟. ثُمَّ جَاءَ حَبْتَرُ فَقَالَ: بَایعْ عَلِیاً بِالْوَلَایةِ. فَقَالَ: مِنَ اللَّهِ أَوْ مِنْ رَسُولِهِ؟ فَقَالَ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ.(حمیری، 1413: 57؛ عیاشی، 1380: 1/329)

أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ بِالرَّحِیلِ مِنْ وَقْتِهِ وَ سَارَ النَّاسُ مَعَهُ حَتَّى نَزَلَ بِغَدِیرِ خُمٍّ وَ صَلَّى بِالنَّاسِ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یجْتَمِعُوا إِلَیهِ وَ دَعَا عَلِیاً ع وَ رَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ ص یدَ عَلِی الْیسْرَى بِیدِهِ الْیمْنَى وَ رَفَعَ صَوْتَهُ بِالْوَلَاءِ لِعَلِی عَلَى النَّاسِ أَجْمَعِینَ وَ فَرَضَ طَاعَتَهُ عَلَیهِمْ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ لَا یخْتَلِفُوا عَلَیهِ بَعْدَهُ وَ خَبَّرَهُمْ أَنَّ ذَلِكَ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَالَ لَهُمْ أَ لَسْتُ‏ أَوْلى‏ بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ‏ قَالُوا بَلَى یا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَمَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِی مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ و انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ ثُمَّ أَمَرَ النَّاسَ أَنْ یبَایعُوهُ فَبَایعَهُ النَّاسُ جَمِیعاً وَ لَمْ یتَكَلَّمْ مِنْهُمْ أَحَدٌ وَ قَدْ كَانَ أَبُو بَكْرٍ وَ عُمَرُ تَقَدَّمَا إِلَى الْجُحْفَةِ فَبَعَثَ وَ رَدَّهُمَا ثُمَّ قَالَ لَهُمَا النَّبِی ص مُتَهَجِّماً یا ابْنَ أَبِی قُحَافَةَ وَ یا عُمَرُ بَایعَا عَلِیاً بِالْوَلَایةِ مِنْ بَعْدِی فَقَالا أَمْرٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَقَالَ وَ هَلْ یكُونُ مِثْلُ هَذَا مِنْ غَیرِ أَمْرِ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ نَعَمْ أَمْرٌ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ فَبَایعَا ثُمَّ انْصَرَفَا (دیلمی، 1412: 2/331)

 

این شباهت بی تردید نمی­تواند عادی باشد. زیرا در سده نخست هجری روایات و گزارش‌ها عمدتا به صورت شفاهی انتقال پیدا ­­کرده و ناگزیر متون به جز احادیث مشهور و متواتر نیز باید دستخوش تغییرات شوند. از این رو، شباهت متنی سده نخست با قرون پسین اصالت متون را به چالش می­کشاند و نشان می­دهد یکی از دو متن وام گرفته از یکدیگر هستند که با توجه به مستندات، متن گزارش حذیفه نمی­تواند اصیل باشد.

 

نمونه 4) شباهت متن با تلفیقی از گزارش­های المسترشد و اصول سته عشر

در گزارش حذیفه به نقل از بریده الأسلمی که یکی از صحابه جلیل­القدر پیامبر است حذیفه سعی دارد حوادث و اتفاقاتی که توسط صحابه در نامیدن حضرت علی(ع) به «امیرالمؤمنین» رخ داده را تعریف نماید. این واقعه که قبل از غدیر واقعه شده و حذیفه نیز در آن ماجرا حاضر نیست، به چند گزارش از غیر بریده شباهت دارد و به نظر می­رسد کاتب این قسمت از گزارش را پرورانده‌است. زیرا طبق گزارش­های اصیل، علاوه بر آنکه حذیفه حضور داشته و بی اطلاع از ماجرا نبوده، مجموع افراد معترف به نامیدن امیرالمؤمنین در بعضی از این گزارش­ها نه نفر نام برده شدند (جمعی از محققین، 1423: 90؛ مفید، 1413: 18) د­ر­حالیکه بنا بر گزارش حذیفه حضور گسترده­ای از صحابه را خبر می­دهد.

	المسترشد	کتاب التهاب نیران الأحزان	ارشاد القلوب، نزهه الکرام
«هر دو گزارش قبل از واقعه غدیر»	حَدَّثَنِی عِمْرَانُ، قَالَ كُنْتُ أَنَا وَ أَخِی بُرَیدَةُ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ (ص)، فَدَخَلَ أَبُو بَكْرٍ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): یا أَبَا بَكْرٍ سَلِّمْ عَلَى عَلِی (ع) بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ، فَقَالَ أَبُو بَكْرٍ: أَمْرٌ مِنَ اللَّهِ أَمْ مِنْ رَسُولِهِ؟! فَقَالَ (ص): مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ ثُمَّ جَاءَ عُمَرُ، فَقَالَ (ص) لَهُ سَلِّمْ عَلَى عَلِی بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ عُمَرُ: أَمْرٌ مِنَ اللَّهِ أَمْ مِنْ رَسُولِهِ؟ فَقَالَ النَّبِی (ص) مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ ثُمَّ جَاءَ سَلْمَانُ، فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ (ص): سَلِّمْ عَلَى عَلِی بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ، فَسَلَّمَ، فَسَلِمَ، ثُمَّ جَاءَ عَمَّارٌ، فَقَالَ لَهُ سَلِّمْ عَلَى عَلِی بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَسَلَّمَ ثُمَّ جَلَسَ، فَأَقْبَلَ عَلَینَا رَسُولُ اللَّهِ (ص) بِوَجْهِهِ فَقَالَ: إِنَّنِی قَدْ أَخَذْتُ مِیثَاقَكُمْ عَلَى ذَلِكَ كَمَا أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَائِیلَ حَیثُ قَالَ لَهُمْ: أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى‏ َ سَأَلْتُمُونِی أَنْتُمْ، أَ مِنَ اللَّهِ أَمْ مِنْ رَسُولِهِ، فَقُلْتُ: مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ!. أَمَا وَ اللَّهِ لَئِنْ أَبْغَضْتُمُوهُ لَتَكْفُرُنَّ، أَمَا وَ اللَّهِ لَئِنْ أَبْغَضْتُمُوهُ لَتَكْفُرُنَّ مَرَّتَینِ (طبرى آملى، 1415: 584)		قَالَ بُرَیدَةُ كُنْتُ أَنَا وَ عَمَّارٌ أَخِی مَعَ رَسُولِ اللَّهِ ص فِی نَخِیلِ بَنِی النَّجَّارِ فَدَخَلَ عَلَینَا عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ ع فَسَلَّمَ فَرَدَّ عَلَیهِ رَسُولُ اللَّهِ وَ رَدَدْنَا ثُمَّ قَالَ یا عَلِی اجْلِسْ هُنَا فَدَخَلَ رِجَالٌ فَأَمَرَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ بِالسَّلَامِ عَلَى عَلِی بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَسَلَّمُوا وَ مَا كَادُوا. ثُمَّ دَخَلَ أَبُو بَكْرٍ وَ عُمَرُ فَسَلَّمَا فَقَالَ لَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ سَلِّمَا عَلَى عَلِی بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالا الْإِمْرَةُ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَقَالَ نَعَمْ ثُمَّ دَخَلَ طَلْحَةُ وَ سَعْدُ بْنُ مَالِكٍ فَسَلَّمَا فَقَالَ لَهُمَا النَّبِی سَلِّمَا عَلَى عَلِی بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالا عَنِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَقَالَ نَعَمْ قَالا سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا ثُمَّ دَخَلَ سَلْمَانُ الْفَارِسِی وَ أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِی رَضِی اللَّهُ عَنْهُمَا فَسَلَّمَا فَرَدَّ عَلَیهِمَا السَّلَامَ ... فَجَلَسْنَا قَالَ ثُمَّ أَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ ص وَ قَالَ اسْمَعُوا وَ عُوا إِنِّی أَمَرْتُكُمْ أَنْ تُسَلِّمُوا عَلَى عَلِی بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِنَّ رِجَالًا سَأَلُونِی ذَلِكَ عَنْ أَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْ أَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ مَا كَانَ لِمُحَمَّدٍ أَنْ یأْتِی أَمْراً مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِهِ بَلْ بِوَحْی رَبِّهِ وَ أَمْرِهِ أَ فَرَأَیتُمْ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیدِهِ لَئِنْ أَبَیتُمْ وَ نَقَضْتُمُوهُ لَتَكْفُرُنَّ وَ لَتُفَارِقُنَّ مَا بَعَثَنِی بِهِ رَبِّی‏ فَمَنْ شاءَ فَلْیؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیكْفُرْ... (دیلمى، 1412: ‏2/ 325؛ رازی، بی تا: 2/205)
	گزارش اصول سته عشر
کلام امام باقر     «گزارش اصول سته عشر مربوط به روز غدیر و گزارش حذیفه قبل واقعه غدیر»	عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیهِ السَّلَامُ، قَالَ: لَمَّا أَنْ نَصَبَ رَسُولُ اللَّهِ ... قَالَ أَبُو فُلَانٍ، وَ فُلَانٌ كَلِمَةً خَفِیةً: ما یأْلُوا مَا رَفَعَ خَسِیسَةَ ابْنِ عَمِّهِ، لَوْ یسْتَطِیعُ أَنْ یجْعَلَهُ نَبِیاً لَفَعَلَ، وَ ایمُ اللَّهِ لَئِنْ هَلَكَ‏ لَنُزِیلَنَّهُ‏ عَمَّا یرِیدُ، قَالَ: فَسَمِعَهَا شَابٌّ مِنَ الْأَنْصَارِ، فَقَالَ: أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ سَمِعْتُ مَقَالَتَكُمَا، وَ ایمُ اللَّهِ لَأُبَلِّغَنَّ رَسُولَ اللَّهِ مَا قُلْتُمَا، فَنَاشَدَاهُ اللَّهَ أَنْ لَا یفْعَلَ، فَأَبَى إِلَّا أَنْ یبَلِّغَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ مَا قَالا، فَقَالا لَهُ: اجْهَدْ جُهْدَكَ. (جمعی از محققین،1423: 118)	حدثنی بریده قال: والله ما قمنا من مکاننا نرید مضاربنا حتی سمعنا رجلاً یقول لصاحبه: ما رأیت الیوم ما فعل محمد بابن عمه؟ لو قدر أن یصیر نبیاً لفعل؟ قال صاحبه: اسکت إن فقدنا محمدً لم نر من هذا شیئاً	قَالَ بُرَیدَةُ فَلَمَّا خَرَجْنَا سَمِعْتُ بَعْضَ أُولَئِكَ الَّذِینَ أُمِرُوا بِالسَّلَامِ عَلَى عَلِی ع بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ قُرَیشٍ یقُولُ لِصَاحِبِهِ وَ قَدِ الْتَفَّتْ بِهِمَا طَائِفَةٌ مِنَ الجفاء [الْجُفَاةِ] الْبِطَاءِ عَنِ الْإِسْلَامِ مِنْ قُرَیشٍ أَ مَا رَأَیتَ مَا صَنَعَ مُحَمَّدٌ بِابْنِ عَمِّهِ مِنْ عُلُوِّ الْمَنْزِلَةِ وَ الْمَكَانَةِ وَ لَوْ یسْتَطِیعُ وَ اللَّهِ لَجَعَلَهُ نَبِیاً فَقَالَ لَهُ صَاحِبُهُ أَمْسِكْ وَ لَا یكْبُرَنَّ عَلَیكَ هَذَا الْأَمْرُ فَإِنَّا لَوْ فَقَدْنَا مُحَمَّداً لَكَانَ فِعْلُهُ هَذَا تَحْتَ أَقْدَامِنَا
	اصول سته عشر
«هر دو گزارش بعد از واقعه غدیر»	ذریح عن ابی عبدالله ... فامر ابو بكر على الناس و بریدة غایب بالشام فلما قدم بریدة اتى ابا بكر و هو فى مجلسه فقال یا ابا بكر هل نسیت تسلیمنا على على بامرة المؤمنین نسمیه بها واجبا من اللّه و رسوله قال یا بریدة انك غبت و شهدنا و ان اللّه یحدث الامر بعد الامر و لم یكن اللّه لیجمع لاهل هذا البیت النبوة و الملك ‏(جمعی از محققین، 1423: 90)	قال حذیفه: ثم إن بریده خرج إلی الشام تاجراً فی حیاه النبی فرجع بعد ما قبض النبی فدخل بریده المسجد فرأی الأول علی المنبر و الثانی دونه بمرقاه فدنا منهما و قال یا أول أین سلامکما علی علی بإمره المؤمنین ؟ قالا یا بریده أجننت؟ قال: والله ما بی جنون ولکن أین سلامکما علی علی بإمره المؤمنین یوم الغدیر؟ قالا یا بریده الأمر یحدث بعده امر و أنت غبت و شهدنا الشاهد یری ما لا براه الغائب. قال والله ما لم یر الله و رسوله. (التهاب نیران الأحزان، 1428: 36)	متن ارشاد القلوب: قَالَ حُذَیفَةُ ثُمَّ خَرَجَ بُرَیدَةُ إِلَى بَعْضِ طُرُقِ الشَّامِ وَ رَجَعَ وَ قَدْ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ وَ بَایعَ النَّاسُ أَبَا بَكْرٍ فَأَقْبَلَ بُرَیدَةُ وَ دَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ أَبُو بَكْرٍ عَلَى الْمِنْبَرِ وَ عُمَرُ دُونَهُ بِمِرْقَاةٍ فَنَادَاهُمَا مِنْ نَاحِیةِ الْمَسْجِدِ یا أَبَا بَكْر وَ یا عُمَرُ فقال [فَقَالا] مَا لَكَ یا بُرَیدَةُ أَ جُنِنْتَ فَقَالَ لَهُمَا وَ اللَّهِ مَا جُنِنْتُ وَ لَكِنْ أَینَ سَلَامُكُمَا بِالْأَمْسِ عَلَى عَلِی بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ لَهُ أَبُو بَكْرٍ یا بُرَیدَةُ الْأَمْرُ یحْدُثُ بَعْدَهُ الْأَمْرُ فَإِنَّكَ غِبْتَ‏ وَ شَهِدْنَا الشَّاهِدُ یرَى مَا لَا یرَى الْغَائِب‏ فَقَالَ لَهُمَا رَأَیتُمَا مَا لَمْ یرَهُ اللَّهُ وَ لَا رَسُولُهُ. (دیلمى، 1412: ‏2/ 326؛ رازی، بی تا: 2/207)

 

 

با بررسی تطبیقی، پرواضح است قالب گزارش حذیفه ساختگی است و متن آن اصالتی ندارد و برگرفته از دیگر منابع است. بخشی دیگر نیز به نظر باید اقتباس و برگرفته از بعضی گزارش­ها و وقائع مختلف صدر اسلام باشد تا همه گزارش­های مهم تاریخی به­نوعی مورد توجه قرار گرفته باشد.⁹

 

2. ناسازگاری با دیگر گزارش­ها

چنانکه ذکر شد، یکی دیگر از مشکلات گزارش حذیفه ناسازگاری با دیگر گزارش­ها معتبر تاریخی و حدیثی است که در این قسمت به این موضوع می­پردازیم.

 

الف) زمان قتل نافرجام پیامبر

در منابع کهن، گزارشی­هایی دال بر برنامه­ریزی منافقان برای قتل پیامبر(ص) که نافرجام ماند، سخن رفته‌است. این واقعه بنا بر گزارش طولانی حذیفه، در سال دهم هجری و پس از واقعه غدیر، در گردنه­ای به نام هرشی که ما بین أبواء و جحفه قرار گرفته (إبن حزم، بی تا: 5/179) رخ می­دهد. هدف از آن، ناکام گذاشتن پیامبر در اعلام جانشینی علی بن ابی­طالب(ع) در مدینه بوده‌است. گفته شده این رویداد در پاسی از شب واقع شد و عمار و حذیفه نیز پیامبر را همراهی می­کردند. منافقین سعی کرده در یک عملیات تهاجمی که تعداد آنان چهارده نفر شمرده­اند، پیامبر را به صورت غافلگیرانه از گردنه به زیر بیافکنند که با اقدام به موقع عمار و حذیفه این ترور ناموفق ماند. در ادامه گفته شده پیامبر نام همه آنان را به حذیفه و عمار اعلام کرد. در همین جریان بود که از پیامبر درخواست شد تا آنان را به قتل برساند که با جمله معروف پیامبر روبه‌رو شدند که فرمود «من خوش ندارم مردم بگويند، او مردمی از قوم و اصحاب خود را به دين خود فرا خواند و پس از اينكه مسلمان شدند، و به او كمک كردند، آنها را به قتل رسانده‌است» (دیلمى، 1412: 2/331 ؛ کلینی، 1407: ‏8/345).

 این بازه زمانی منحصر به گزارش حذیفه نیست بلکه در راستای آن گزارشی از کتاب سلیم بن قیس (سلیم، 1405: 2/730) ، تفسیر قمی (قمی، 1404: ‏1/174، 301) و غیره¹⁰ نشان می­دهد حادثه ترور چندان در این بازه زمانی بعید نبوده و برپایه استواری تکیه دارد. ولی در مقابل، گزارش­های متعددی در منابع فریقین ذکر شده که این حادثه را در سال نهم هجری در قضیه تبوک دانسته و شهرت فراوانی نزد مورخین پیدا کرده‌است (بیهقی، 1408: 5/256؛ إبن حنبل، 1421: 39/210؛ بزار، ١٩٨٨: 7/227؛ إبن کثیر،1424: 7/183؛ امام حسن عسکری، 1409: 387). البته امکان آنکه منافقین در دو بازه زمانی مختلف قصد ترور پیامبر را دارا بودند وجود دارد. اما با این وجود، هسته بعضی از گزارش­های تبوک (همراهی حذیفه و عمار، نامیدن اسماء منافقین و گفتار معروف پیامبر) با خبر طولانی حذیفه کم و بیش مشترک است و اختلاف چندانی با یکدیگر ندارند. بی تردید وجود حلقه­های مشترک در دو بازه زمانی تاریخی که عینا اتفاق افتد، قبول آن امکان­پذیر نیست و ناگزیر باید یکی را درست دانست که با توجه به مشترک بودن حلقه­های دو گزارش (تبوک و حجه الوداع)، قبول هردو ماجرا بعید به نظر می­رسد. از طرفی عمده اسناد و منابع ماجرای تبوک از قوت بیشتری برخوردارند و مورخین هم تنها به همین گزارش­ها توجه کرده و تأثیر پذیرفته­اند، به طوری که نویسنده نزهة الکرام در خبر طولانی حذیفه، فراز مرتبط با ترور پیامبر را حذف کرد و بدون آنکه ارتباطی به ماجرای تبوک داشته باشد گفته‌است «بدان كه این قصه دراز است (و آن را) ترک كردیم از بهر آنكه حكایت غزاى تبوک از پیش یاد كردیم‏» (رازی، بی تا: ‏1/211) که نشان می­دهد نزد وی کفه ترازوی ارتباط این واقعه به تبوک سنگینی می­کند. اما با این وجود وجهی که سبب رویگردانی از گزارش های مقابل یعنی ترور پیامبر در بازگشت از حجة الوداع کند وجود ندارد و دارای اعتبار قابل توجه­ای هستند. به خصوص که احتمال خلط و سهو بین دو ماجرا و حتی دگرگونی وقایع به صورت عمدی از طرف راویان وجود دارد تا داستان حجه الوداع را به حاشیه بکشانند. به هر طریق نیاز است این بحث در قالب یک مقاله مجزایی به بحث و گفتگو گذاشته شود.

 

ب) مکان نگارش پیمان‌نامه: مکه یا مدینه؟

در روایت بلند حذیفه آمده بعضی از منافقین پیمان نامه­ای نوشتند که یکی از مهم‌ترین مفاد آن جلوگیری از جانشینی علی بن ابی­طالب(ع) پس از پیامبر(ص) است. با توجه به گزارش طولانی حذیفه، این اتفاق پس از بازگشت پیامبر از حجة الوداع در مدینه و در خانه ابوبکر انجام گرفت و بزرگانی نیز در آنجا حضور داشته­اند. پس از آنکه صحیفه توسط سعید بن عاص نوشته شد، آن­ را بدست ابی عبیده جراح سپردند تا به مکه برده و در خانه کعبه دفن نماید (دیلمی، 1412: ‏2/334). این در حالی است که غالب نقل­ها مکان نگارش پیمان­نامه را در مکه دانسته­اند (هلالی،1405: 2/589، ‏725، 820؛ قمی، 1404: ‏1/173، ‏2/356؛ کلینی، 1407: 4/545، ‏8/179).¹¹ یکی از این گزارش­ها، روایت مرحوم صدوق از امام صادق(ع) است که فرمود:

عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ مَعْنَى قَوْلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ص لَمَّا نَظَرَ إِلَى الثَّانِی وَ هُوَ مُسَجًّى بِثَوْبِهِ مَا أَحَدٌ أَحَبَّ إِلَی أَنْ أَلْقَى اللَّهَ بِصَحِیفَةٍ مِنْ هَذَا الْمُسَجَّى فَقَالَ عَنَى بِهَا الصَّحِیفَةَ الَّتِی‏ كُتِبَتْ‏ فِی‏ الْكَعْبَةِ (صدوق، 1403: 412؛ هلالی، 1405: 2/650).

ناگفته نماند، ابو القاسم کوفی در الإستغاثه مشابه گزارش حذیفه را به نقل از روایتی از جانب اهل بیت حکایت می­کند اما در نقل او این ماجرا در مکه رخ داده و نوشتن صحیفه نیز به­دست عمر انجام گرفته‌است (ابو القاسم كوفى، 1373: 212).

افزون بر این، نقد دیگر آنکه سالم مولی ابی حذیفه که بنا بر غالب گزارش­ها از ارکان مهم پیمان­نامه و نفاق در کعبه بود و بر مبنای گزارشی منافقین را در روز غدیر همیاری می­کرد (کلینی، 1407: ‏4/566: قمی، 1404: ‏1/301)،¹² گویا در خبر حذیفه اطلّاعی از جریان نفاق نداشته و زمانی خبر دار می­شود که غدیر و اتفاقات گردنه هرشی به انجام رسیده‌است (دیلمی، 1412: ‏2/332). بدون شک نبود سالم در حلقه نفاق، چالش جدیدی برای گزارش حذیفه به همراه می­آورد مگر بدین سان توجیه شود که سالم با وجود لبریز شدن حقد و کینه او نسبت به امیرالمؤمنین، از براندازی و جریان عقبه خبر نداشت و هنگامی مطلّع می­شود که منافقین بعضی از اقدامات هنجار شکنانه خود را به انجام رسانیدند. در کنار این، این نکته را نیز باید در نظر داشت که جز تک گزارش تفسیر قمی (قمی، 1404: ‏1/173) ، دلیل روشنی که پیمانه در کعبه را به قبل از عقبه هرشی سوق دهد وجود ندارد و صرفا به مکان آن اشاره گردیده‌است. به هر روی، حتی وجه مذکور را بپذیریم صرفا متن گزارش با وجود قالب ساختگی، مضامین منفرد و همه مشکلات عدیده­ای که بر آن وارد است از جعلی بودن خارج می­شود. وگرنه در بی اعتمادی به این متن منحصر برجامانده تردیدی وارد نیست.

 

 

نتیجه

بنابر بررسی و اعتبارسنجی صورت گرفته، گزارش حذیفه ساختگی است. روشن شد که منابع این روایت همه متأخرند؛ نزهة الکرام و بستان العوام، إرشاد القلوب دیلمی، التهاب نیران الاحزان و الیقین سید بن طاووس است که به قرن هفتم برمی­گردند. همچنین از نظر سندی، طریق ارشاد القلوب به صورت مرسل ذکر شده؛ و راویان التهاب نیران الاحزان و نزهه الکرام، افزون بر برهم­ریختگی اسناد، مجهول هستند. در روایت الیقین سید بن طاووس نیز بعضی از راویان ضعیف و حتی کذاب خوانده شده­اند. از نظر محتوایی نیز اگرچه گزارش حذیفه در برخی از جاها با دیگر گزارش­ها همخوانی دارد، اما قالب آن ساختگی است. در واقع کاتب برای آنکه شکل داستانی و جذاب به گزارش دهد در بخشی­هایی گزارش را پرورانده‌است. به­طور کلی درباره این روایت دو گمانه می­توان زد: گزارش برگرفته از متون دیگر برجامانده و ناموجود است و کاتب دست به سندسازی زده یا آنکه بخشی از آن دارای اصالت بوده و توسط افرادی فربه و پرورانده شده که در هر دو فرض صورت، متن برجامانده قابل اعتماد نیست.

 

کتاب‌نامه

قرآن.

التهاب نیران الأحزان ومثیر الاكتئاب والأشجان (1428). بیروت: موسسه البلاغ.

إبن أبی حاتم، أبو محمد عبد الرحمن بن محمد (١٢٧١). الجرح والتعدیل. بیروت: دارإحیاء التراث العربی.

إبن حبان، محمد بن حبان (1431). الثقات. حیدرآباد: دائرة المعارف العثمانیة بحیدر آباد الدكن الهند.

إبن حجر عسقلانى، أحمد بن علی (1390). لسان المیزان. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.

همو (1415). الإصابة فی تمییز الصحابة‏. بیروت: دار الكتب العلمیة.

همو (1406). تقریب التهذیب. دمشق: دار الرشید.

همو (1325)‏. تهذیب التهذیب‏. بیروت: دار صادر.

إبن حزم اندلسی، أبو محمد علی بن أحمد (بی تا). المحلى بالآثار. بیروت: دار الفكر.

إبن حنبل، احمد بن محمد (1421). مسند، بیروت: مؤسسة الرسالة.

همو (١٤٠٣). فضائل الصحابة. بیروت: مؤسسة الرسالة.

إبن طاووس، علی بن موسی (1413). الیقین باختصاص مولانا علی علیه السلام بإمرة المؤمنین‏. قم: دار الكتاب.

‏إبن عساکر، على بن حسن ‏(1415). تاریخ دمشق. بیروت: دار الفكر.

ابن قتیبه دینوری، عبد الله بن مسلم (1992)‏. المعارف. قاهره: بی­نا.

إبن کثیر، أبو الفداء إسماعیل بن عمر (١٤٢٤). البدایة والنهایة، بی جا: دار هجر للطباعة والنشر والتوزیع والإعلان.

ابوالقاسم کوفی، علی بن احمد (1373). الاستغاثة فی بدع الثلاثة. ‏تهران: مؤسسة الأعلمی‏.

أبویعلی، أحمد بن علی (1404). مسند أبی یعلى. دمشق: دار المأمون للتراث.

أفندی، عبدالله بن عیسى‏بیگ (1431)‏. ریاض العلماء و حیاض الفضلاء. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی‏.

امام حسن عسکری (1409). التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسكری. قم: مدرسة الإمام المهدی‏‏.

أنصاری، محمد باقر (1381). بلندترین داستان غدیر. قم: إعجاز.

آقا بزرگ تهرانی. محمد محسن (1403). الذریعة إلى تصانیف الشیعة. بیروت: دار الأضواء.

بخاری، محمد بن اسماعیل (١٤٢٢). صحیح بخاری. بیروت: دار طوق النجاة.

بزار، أبو بكر أحمد بن عمرو (١٩٨٨). مسند البزار. مدینه: مكتبة العلوم والحكم.

بزاز، محمد بن عبد الله (1417). الفوائد الشهیر بالغیلانیات. عربستان: دار ابن الجوزی.

بیهقی، أحمد بن الحسین (1408). دلائل النبوة. بی جا: دار الكتب العلمیة.

ثقفی، ابراهیم بن محمد (1410). الغارات. قم: دار الكتاب الإسلامی.

جمعی از محققین (1423). الأصول الستة عشر. قم: مؤسسة دار الحدیث الثقافیة.

حر عاملى، محمد بن حسن ‏(بی تا). أمل الآمل فی علماء جبل عامل. بغداد: مكتبة الأندلس.

حمیری، عبدالله بن جعفر (1413). قرب الإسناد. قم: مؤسسة آل البیت‏.

خدایارى، علی نقى، پور اكبر، الیاس (1390). تاریخ حدیث شیعه در سده هاى هشتم تا یازدهم هجرى، قم: موسسه علمى فرهنگى دار الحدیث.

خصیبى، حسین بن حمدان (1419). الهدایة الكبرى‏. بیروت: البلاغ‏.

‏خطیب بغدادی، احمد بن على (1417). تاریخ بغداد. بیروت: دار الكتب العلمیة.

خوئی، سید أبوالقاسم (1410). معجم رجال الحدیث. قم: مركز نشر آثار شیعه.

دیلمی، حسن بن محمد (1412). إرشاد القلوب إلى الصواب‏. قم: الشریف الرضی.

ذاکری، محمد تقی ، و اکبری، عمیدرضا ( 1400). بررسی تضعیف ابوالمفضل شیبانی در تحریف و جعل اسناد. پژوهشنامه علوم حدیث تطبیقی، 8 (14)، 136- 167.

‏‏‏ذهبی، شمس الدین أبو عبد الله محمد بن أحمد (١٣٨٢). میزان الاعتدال. بیروت: دار المعرفة للطباعة والنشر.

رازی، جمال الدین محمد حسین (بی تا‏‏). نزهة الكرام و بستان العوام‏. تهران: كتابخانه مركزى و ادبیات دانشگاه تهران.

صدر، حسن (1429). تكملة أمل الآمل. بیروت: دار المؤرخ العربی.

صدوق، محمد بن علی (1362). خصال. قم: جامعه مدرسین‏.

همو (1403). معانی الأخبار. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

صفدی، خلیل بن ایبک (1401)‏. الوافی بالوفیات‏. بیروت: دار النشر فرانز شتاینر.

طبرانی، سلیمان بن أحمد (١٤١٥). المعجم الأوسط. قاهره: دار الحرمین.

طبرى آملى، محمد بن جریر بن رستم (1415). المسترشد فی إمامة علی بن أبی طالب. قم: كوشانپور.

طلایی، حمیده، اسد بیگی، اردشیر (1399). «واکاوی انتساب جلد دوم ارشاد القلوب به حسن بن محمد دیلمی»، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، 11 (41)، 95- 116.

طوسی، محمد بن حسن (1414). أمالی. قم: دار الثقافة.

همو (1373). رجال طوسی. قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجامعة المدرسین بقم المقدسه‏.

عیاشی، محمد بن مسعود (1380). تفسیر العیاشی‏. تهران: المطبعة العلمیة.

فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضى (1371)‏. نوادر الأخبار فیما یتعلق بأصول الدین‏. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى‏‏.

قشیری، عبد الكریم بن هوازن (بی تا). الرسالة القشیریة. قاهره: دار المعارف.

قمی، علی بن ابراهیم (1404). تفسیر القمی‏. قم: دار الكتاب‏‏

کلینی، محمد بن یعقوب (1407). الکافی. تهران: دار الكتب الإسلامیة.

مدینی، محمد بن عمر (١٤٢٠). اللطائف من دقائق المعارف فی علوم الحفاظ الأعارف. بی­جا: دار الكتب العلمیة.

مزی، یوسف بن عبد الرحمن (١٤٠٠). تهذیب الكمال فی أسماء الرجال. بیروت: مؤسسة الرسالة.

مفید، محمد بن محمد (1413). أمالی. قم: كنگره شیخ مفید‏.

منتجب‏الدین، على بن عبیدالله (1366)‏. الفهرست. قم: كتابخانه عمومى حضرت آیت الله العظمى مرعشى نجفى‏.

هلالی، سلیم بن قیس (1405). كتاب سلیم بن قیس الهلالی‏. قم: الهادى‏‏.

---

[1] . تاریخ دریافت: 18/4/1402؛ تاریخ پذیرش: 15/9/1402

[2] . رایانامه:  [e-mail]

[3] . کتابی فارسی نوشته جمال الدين محمد بن حسین بن حسن الرازى‏ (سده 7ق)، درباره زندگى پيامبر، ائمه است و نیز به احتجاجات و معجزات آنان و برخى حوادث دوران ایشان می­پردازد.

[4] . در انتساب بخش دوم کتاب به دیلمی که گزارش حذیفه نیز در این بخش جای گرفته، اختلاف بین اهل علم وجود دارد که بعضی انتساب را قبول کرده و بعضی رد نموده‌اند (حر عاملى، بی تا: 2/77؛ آقا بزرگ تهرانی، 1403: 1/517؛ أفندی، 1431: 1/340؛ طلایی و اسد بیگی، 1399: 41/105).  ناگفته نماند، متن ارشاد القلوب نیز شامل افزوده­هایی است که در دو منبع دیگر یعنی نزهةالکرام و التهاب نیران الاحزانوجود ندارد و حتی برای رفع مشکلات نیز در برخی مواقع در متن گزارش دخل و تصرف کرده‌است. برای نمونه در نزهة الکرام و التهاب نیران الاحزان چنین آمده که بریده صحابی پیامبر پس از ماجرای سقیفه به شام بازگشت و در آن جا از دنیا رفت، اما در ارشاد القلوب  گفته­شده او به خراسان کوچ می­کند و به دیار باقی می­شتابد. این با گزارش تراجم­نویسان که آورده­اند بریده در دوران خلافت یزید در مرو از دنیا می­رود، مطابقت دارد و به نظر می­رسد نویسنده برای هماهنگی بین گزارش­ها متن را تغیر داده‌است ( رازی، بی تا: 1/207؛ التهاب نیران الاحزان، 1428: 37؛ دیلمی، 1412: 2/327؛ ابن حجر، 1415: 1/ 418). نمونه دیگر، آنکه تنها نوشته­ای که بر دوبار ترور پیامبر در زمان­های مختلف تصریح دارد در ارشاد القلوب آمده در حالیکه در منابع موجود گزارش حذیفه چنین متنی وجود ندارد (دیلمی، 1412: ‏2/330).

[5] 5. نویسنده این کتاب که در زمینه مناقب و تاریخ معصومان است، ناشناخته است (خدايارى و پور اكبر، 1390: 145؛ فبض کاشانی، 1371: 57). از قرائن درونی و بیرونی کتاب پیداست مؤلف بین قرن هفتم و یازدهم هجری می­زیسته و سعی کرده با محور قرار دادن گزارش حذیفه و ادغام آن با گزارش­های مرتبط تاریخی و حدیثی، شکل داستانی به اواخر عمر پیامبر بدهد تا داستانی مأنوس و کامل از أواخر عمر پیامبر(ص) به مخاطب ارائه کند، چنانکه در مقدمه کتاب بر همین قصد اذعان کرده‌است. از این رو، گزارش حذیفه به صورت یکپارچه در التهاب نیران الاحزان گنجانده نشده بلکه با درآمیختن با گزارش­های دیگر، بر هم­ریخته شده و حتی بخش‌هایی از آن که همسو با هدف اصلی کتاب نیست حذف گردیده‌است.

[6] . اگرچه حذیفه از مهاجرینی بود که از مکه به مدینه آمد ولی پیامبر او را بین مهاجر و انصار مخیر نمود و او نیز نصرت را انتخاب کرد (ابن قتيبة دينوری، 1992: 1/263).

[7] . تذکر: عبیدالله بن سلمه تصحیف شده عبدالله بن سلمه است.

[8]  . ناگفته نماند، عمرو بن مره روایت مذکور را از طریق أبی البختری سعید بن فیروز از حذیفه نیز نقل کرده‌است. (بيهقی، 1408: 5/260). دو احتمال وجود دارد. نخست أنکه حذیفه این روایت را به ابوالبختری نیز انتقال داده یا آنکه بنا بر قرائنی أعمش گاهاً با شک و تردید به هردو راوی نسبت می­داده و راویان بعد گویا بدون هیچ گونه تذکری به هردو منتسب می­کردند (احمد بن حنبل، 1403: 2/565). از جهتی نیز هردوی آنان راویان واسطه بین عمرو بن مره و حذیفه هستند که ترجیح هرکدام بلامرجح است.

[9] . مانند ناراحتی پیامبر از عائشه و حفصه از افشای سری که پیرامون ولایت امیرالمؤمنین در میان گذاشت با روایات ذیل آیات تحریم که پیرامون افشای سر در باره ماریه قبطیه یا عسل نازل شد (ديلمى، 1412: ‏2/336؛ سوره تحریم آیه 1-12). همچنین آوردن روایات مشهور مخالفین به عنوان یک دسیسه از پیش برنامه ریزی شده نیز در خور توجه است. به ویژه که بعضی از این روایات هدف از بیان آن با آنچه که در گزارش حذیفه آمده متفاوت است. مثلا هدف از گفتار انا معاشر الانبیاء لا نورث از سوی جریان سقیفه، محروم کردن اهل بیت از مال پیامبر است در حالیکه در گزارش حذیفه منظور عدم میراثی بودن خلافت عنوان شده‌است (ديلمى، 1412: ‏2/334-335؛ رازی، بی تا: 1/212- 214). یا ماجرای پیرامون لشکر اسامه و نماز خواندن ابوبکر که از مشهورات تاریخی اسلام است. جالب آنکه شکل داستان شباهت زیادی به گزارش الیقین سید به طاووس پیرامون دحیه کلبی و جوان ماجراجو دارد (إبن طاووس، 1413: 384).

[10] . در کتاب هدایة الکبری، گزارشی نقل شده که گویا این اتفاق در بازگشت حجه الوداع رخ داده‌است. زیرا در این ماجرا امیرالمؤمنین حضور داشته درحالیکه در غزوه تبوک او پیامبر را همراهی نکرده بوده‌است (خصيبى، 1419: 77). همچنین در در المسترشد آمده که حذیفه بین حاجیان باخبر از دسیسه منافقین می­شود (طبرى آملى، 1415: 591).

[11] . برداشت از بعضی گزارش­ها به نظر می­آید این توافق در زمانی که پیامبر ابوبکر را مامور ابلاغ آیاتی از سوره برائت برای اهل مکه کرد و در نیمه راه عزل نمود انجام گرفت. رک. (جمعی از محققین، 1423: 143). اما این برداشت درست نیست. زیرا بنا به گزارش­های دیگر ابوبکر و عمر از نیمه راه به مدینه بازگشتند و قصد پیامبر از برکناری آنان را جویا شدند (إبن حنبل، 1403: 2/703).

[12] . حتی بنابر گزارشی در ترور پیامبر در تبوک شرکت داشت (صدوق، 1363: ‏2/499).