بازتاب باورهای مذهبی در اشعار ناصرخسرو
محورهای موضوعی : مجله «مطالعات ادبی دینی» بر آن است تا با رویکردي میان رشتهاي، بستري براي پژوهشگران، اساتید و دانشجویان علاقهمند به این حوزه فراهم آورد. در این راستا، از مقـالات علمـی و پژوهشـی مـرتبط بـا محورهاي ذیل استقبال میکنیم: * نقد و تحلیل متون ادبی دینی * بررسی تطبیقی ادبیات دینی در ایران و جهان * تأثیر متقابل دین و ادبیات بر یکدیگر * جایگاه دین در شکلگیري و تحول ژانرهاي ادبی * بازتاب مفاهیم و آموزههاي دینی در آثار ادبی * نقد و بررسی رویکردهاي مختلف به ادبیات دینی * ادبیات دینی در عصر حاضر و چالشهاي پیش رو از تمامی پژوهشگران، اساتید و دانشجویان علاقهمند به اینحوزه دعوت میکنیم تا با ارسـال مقـالات و پژوهش هاي خود، ما را درنیل به اهداف مجله یاري رسانند. امید است که ایـن تـلاش جمعـی، گـامی مؤثر در جهت اعتلاي فرهنگ و ادب این مرز و بوم باشد. بیگمان با همکاري و مشـارکت شـما، ایـن مجله میتواند به مرجعی معتبر و تأثیرگذار درحوزه مطالعات ادبی دینی تبدیل شود.
1 - گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شهر قدس، دانشگاه آزاد اسلامی، شهر قدس، ایران.
کلید واژه: ناصرخسرو, باورهای مذهبی, توحید, امامت, عقلگرایی دینی,
چکیده مقاله :
پژوهش حاضر با هدف واکاوی نظاممند بازتاب باورهای مذهبی در اشعار ناصرخسرو قبادیانی، شاعر، متکلم و حکیم برجسته سده پنجم هجری، انجام شده است. ناصرخسرو از جمله شاعرانی است که شعر را نه بهمثابه ابزار طبعآزمایی، بلکه رسانهای برای بیان حقیقت دینی، نشر تعالیم مذهبی و اصلاح فکری جامعه مینگرد. جهانبینی او بر مبانی کلامی و فلسفی مکتب اسماعیلی، عقلگرایی دینی، شریعتگرایی و تأویلباوری استوار است. در این مقاله، اشعار وی از منظر مضامین بنیادین اعتقادی شامل توحید، نبوت، امامت، معاد، اخلاق دینی، عقلانیت ایمانی و ماهیت شریعت بررسی شده و نقش این مؤلفهها در شکلگیری ساختار شعری و ادبیات تعلیمی او تحلیل گردیده است. بررسیها نشان میدهد که شعر ناصرخسرو واجد سه ویژگی محوری است: نخست، ترکیب استدلال عقلی و استناد دینی؛ دوم، تکیه بر شریعت و همزمان تأکید بر تأویل و باطن دین؛ و سوم، حضور پررنگ آموزههای امامت و ولایت در قالب استدلالهای کلامی و تصویرهای تمثیلی. اشعار او بهویژه قصاید، بازتابدهنده جهان فکری منسجمی هستند که در آن دین، اخلاق، معنویت و عقل در پیوندی تنگاتنگ قرار گرفتهاند. علاوه بر این، نقد اجتماعی و اخلاقی او نیز از باورهای مذهبیاش سرچشمه میگیرد و شعر را به ابزاری برای هدایت جامعه و نقد بیعدالتی بدل میسازد. این پژوهش با روش تحلیل محتوای متنی و براساس دستهبندی درونمایههای اعتقادی، نشان میدهد که شعر ناصرخسرو در منظومه ادبیات دینی فارسی جایگاهی یگانه دارد؛ زیرا در آن دین نه صرفاً مضمون، بلکه ساختاردهنده اصلی اندیشه و زبان شعری است. این امر ناصرخسرو را به یکی از مؤثرترین شاعران دینی ـ عقلانی ادب.
The present study aims to systematically examine the reflection of religious beliefs in the poetry of Nasir Khusraw Qubadiani, a prominent poet, theologian, and philosopher of the fifth century AH. Nasir Khusraw is among those poets who regard poetry not as an instrument of artistic experimentation but as a medium for expressing religious truth, disseminating doctrinal teachings, and reforming the intellectual foundations of society. His worldview is grounded in the theological and philosophical principles of the Ismaili tradition, religious rationalism, adherence to the Sharia, and an emphasis on esoteric interpretation (taʾwīl). In this article, his poems are analyzed through the lens of fundamental doctrinal themes, including monotheism (tawḥīd), prophethood (nubuwwa), imamate, eschatology, religious ethics, rational faith, and the nature of religious law. The findings reveal that Nasir Khusraw’s poetry embodies three central features: first, the integration of rational argumentation with scriptural evidence; second, the simultaneous emphasis on the Sharia and on esoteric interpretation; and third, the prominent presence of teachings concerning the imamate and spiritual authority, expressed through theological reasoning and symbolic imagery. His poems, especially his qasidas, reflect a coherent intellectual system in which religion, ethics, spirituality, and reason are intricately intertwined. Moreover, his social and ethical critiques also stem from his religious worldview, transforming poetry into a tool for societal guidance and the denunciation of injustice. Using textual content analysis and thematic categorization, this study demonstrates that Nasir Khusraw’s poetry occupies a unique position within Persian religious literature, as religion functions not merely as a theme but as.
1. قرآن کریم
2. نهج البلاغه
3. اسلامی ندوشن، محمدعلی. (1383). از رودکی تا بهار. تهران: نغمه زندگی.
4. برتلس، یِوگِنی. (1346). ناصرخسرو و اسماعیلیان (ترجمه پرویز ناتل آرینپور). تهران: بنیاد فرهنگی ایران.
5. برتلس، یوگنی ادواردویچ. (۱۳۴۶). تصوف و ادب فارسی. ترجمه فریبا لشكری. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
6. پاینده، ابوالقاسم.(بیتا). نهج الفصاحة. ج1، تهران: دنیای دانش.
7. تبریزی شیرازی، محمدرضا. (1386). ناصرخسرو: شاعری سیاسی، مبارزی بیباک و ظلمستیزی بیپروا. تهران: امید فردا.
8. حبیبی، محمد.(۱۳۹۴). «بازتاب عقاید اسماعیلی در شعر ناصرخسرو». فصلنامه ادبیات فارسی، ۱۲(۳)، ۷۷–۱۰۲.
9. خرمشاهی، بهاءالدین.(۱۳۸۲). دانشنامه قرآن و قرآنپژوهی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
10. دشتی، علی.(1362). تصویری از ناصر خسرو (به کوشش مهدی ماحوزی). تهران: جاویدان.
11. رزمجو، حسین.(1368). انسان آرمانی و کامل در ادبیات حماسی و عرفانی فارسی. تهران: امیرکبیر.
12. رسولی، احمد.(۱۳۹۰). «نظام فکری ناصرخسرو». نامه فرهنگستان، ۲۸(۲)، ۵۵–۷۸.
13. زرینکوب، عبدالحسین.(۱۳۷۷). با کاروان حلّه. تهران: سخن.
14. شعار، کریم.(۱۳۷۰). شرح احوال و عقاید ناصرخسرو. تهران: توس.
15. فیروز، شیرزمان. (1992). فلسفه اخلاقی ناصر خسرو و ریشههای آن. اسلامآباد: تحقیقات ایران و پاکستان.
16. فیروز، محمد. (۱۳۷۱). اندیشه فلسفی و کلامی ناصرخسرو. مشهد: آستان قدس رضوی.
17. علوی، محمود. (۱۳۸۸). ناصر خسرو: نگاهی به اندیشه دینی و اخلاقی او. تهران: نشر مرکز.
18. مینوی، مجتبی، محقق، مهدی.(1353). دیوان ناصرخسرو. تهران: دانشگاه تهران.
19. یادنامه ناصرخسرو. (بیتا). مشهد: دانشگاه فردوسی.
