تحلیل چندلایه روابط ساختاری- ادراکی فضاهای میانوند در مجموعه های تاریخی از منظر حضورپذیری (موردپژوهی: بازار سنتی اصفهان)

احسان زارعی ¹ ( گروه معماری، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران )
جمال الدین مهدی نژاد درزی ² ( استاد گروه معماری، دانشکده مهندسى معماری و شهرسازی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران )
حامد مضطرزاده ³ ( گروه شهرسازی، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران )
وحیده حجتی ⁴ ( گروه شهرسازی، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران )

تاریخ ارسال : 1404/06/20

کلید واژه: فضاهای میانوند, حضورپذیری, عرصه‌های جمعی, بازار سنتی اصفهان ,

چکیده مقاله :

 

این پژوهش با هدف تحلیل ارتباط ساختار فضاهای میانوند با شاخص‌های کلیدی حضورپذیری در بازار سنتی اصفهان، با رویکرد آمیخته (کمی–کیفی) و مبتنی بر روش‌های آماری و تحلیل فضایی نظریه نحو فضا انجام شد. ابتدا مؤلفه‌های مؤثر بر حضورپذیری از طریق پرسشنامه‌ای که توسط ۳۷۲ نفر از کاربران بازار تکمیل گردید، مورد ارزیابی قرار گرفت. تحلیل داده‌ها با استفاده از آزمون‌های تی تک‌نمونه‌ای، تحلیل واریانس و فریدمن انجام شد. نتایج نشان دادند مؤلفه عملکردی و مؤلفه روان‌شناختی بیشترین امتیاز را از دید کاربران داشته و در تحلیل فریدمن، مؤلفه‌های فعالیت و سرزندگی در اولویت بودند. در مقابل، مؤلفه کالبدی، به‌ویژه در جنبه‌های کالبدی-شکلی و تناسب مقیاس، کمترین رضایت را کسب کردند. تحلیل کیفی ساختار فضایی با استفاده از شاخص‌های نحو فضا شامل ادغام فضایی، گزینش حرکتی، خوانایی کلی و شبیه‌سازی عامل‌محور اجرا گردید. نتایج این تحلیل نشان داد راسته‌های اصلی مانند بازار شاه و ضرابخانه، میدان نقش جهان و چهارسوهای بزرگ مانند چیت‌سازها و قیصریه بالاترین میزان انسجام فضایی، خوانایی و جذب حرکتی را دارند. در مقابل، جلوخان‌ها، دالان‌ها و چهارسوهای فرعی با شاخص‌های پایین ادغام فضایی و خوانایی ضعیف نیازمند مداخلات طراحی جدی هستند. شبیه‌سازی عامل‌محور نیز حاکی از تمرکز الگوهای حرکتی در فضاهای اصلی و عدم توزیع مناسب کاربران در فضاهای فرعی بود. نتایج تلفیقی کمی و کیفی پژوهش نشان داد که فضاهای میانوند در لایه‌های اصلی بازار سنتی اصفهان به دلیل انسجام فضایی بالا، عملکردهای پویا و کیفیت ادراکی مطلوب، نقش کانونی در ارتقاء حضورپذیری دارند. در مقابل، لایه‌های ضعیف‌تر نیازمند بازآفرینی کالبدی-فضایی با تمرکز بر ارتقاء خوانایی، تنوع عملکردی و مقیاس انسانی هستند. در پایان، پژوهش حاضر با ارائه چارچوبی عملیاتی شامل راهبردها و راهکارهایی جهت بهبود حضورپذیری، به‌صورت همزمان ابعاد کالبدی و ادراکی عرصه‌های جمعی تاریخی را پوشش داده و مبنایی برای سیاست‌های بازآفرینی پایدار در بازار سنتی اصفهان فراهم آورده است.

چکیده انگلیسی :

In-between spaces in traditional bazaars significantly influence presence quality and social interaction, though recent physical changes have reduced their legibility and vitality. This study examines the link between spatial configuration and presence quality in Isfahan's Traditional Bazaar, using a mixed-method approach combining statistical analysis and space syntax theory. Four key dimensions—environmental, physical, functional, and psychological—were assessed via questionnaires from 372 users. Findings show functional and psychological aspects, especially activity and vitality, ranked highest. Conversely, the physical dimension—particularly morphological aspects and scale proportion—garnered the lowest levels of satisfaction. Qualitative analysis of spatial structure, applying space syntax indicators including spatial integration, movement choice, overall intelligibility, and agent-based simulation, revealed that primary axes such as Shah Bazaar and Zarrabkhaneh, Naqsh-e Jahan Square, and major intersections like Chitsazha and Qeysarieh demonstrated the highest levels of spatial cohesion, legibility, and movement attraction. In contrast, forecourts, corridors, and secondary intersections exhibited low integration values and weak intelligibility (R² = 0.11), signaling the need for substantial design interventions. Agent-based simulations further highlighted concentrated movement patterns in primary spaces and inadequate user distribution across peripheral areas. The integrated quantitative and qualitative findings confirm that in-between spaces in the core layers of the Isfahan Bazaar, due to high spatial cohesion, dynamic functions, and favorable perceptual quality, serve as central nodes in reinforcing presence quality. Conversely, weaker layers require spatial–physical regeneration focused on improving legibility, functional diversity, and human scale. Ultimately, this research provides an operational framework of strategies and design guidelines to enhance presence quality, addressing both physical and perceptual dimensions of historic collective spaces, and offering a foundation for sustainable regeneration policies in the Isfahan Traditional Bazaar.

منابع و مأخذ:

- بلیلان‌اصل، لیدا، و داریوش ستارزاده (۱۳۹۴). جایگاه فضای بینابین در سازماندهی فضایی عناصر معماری و شهری در ایران (مطالعه موردی: شهر تبریز در دوره قاجار)، نشریه مطالعات معماری و شهرسازی ایران، ۱۱، (۲)، ۹۰–۱۱۰.
- پورهمایون، عبدالرضا، رشتیان، سیدمحمد، و بهاروند، محمد (۱۳۹۹). واکاوی مؤلفه‌های توسعه پایدار در بازارهای شهری با تأکید بر زنده‌واری؛ نمونه موردی بازار تاریخی اصفهان، نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، ۴۹، ۴۵۱–۴۶۳.
- پهلوان، سمیه، و فرح حبیب (۱۴۰۲). بازشناسی الگوهای ساختار کالبدی تیمچه‌های بازار ایرانی بر پایه سازماندهی فضایی (موردپژوهی: تیمچه‌های بازار اصفهان، کاشان و تبریز)، اندیشه معماری، ۷، ۱۴، ۱۶۹–۱۹۱.
- جلالی، سهند، حسینی، زهرا، یگانه، منصور، و بمانیان، محمدرضا (۱۴۰۰). تحلیل نقش هم‌پیوندی و پیوستگی فضا در ساختار هندسی بازارچه‌های سنتی ایران (نمونه موردی: بازار تبریز)، نشریه علمی اندیشه معماری، ۵، ۱۰، ۱۲۴–۱۳۷.
- زارعی, احسان , مهدی‌نژاد, جمال‌الدین , مضطرزاده, حامد و حجتی, وحیده . (1404). ارزیابی تأثیر سامانه‌های فضایی میانوند مبتنی بر شاخص‌های حضورپذیری در عرصه‌های جمعی، مورد مطالعاتی: بازار سنتی اصفهان. معماری و شهرسازی آرمان شهر 18(51), 1-18.. doi: 10.22034/aaud.2025.508439.2959
- سلطان‌زاده، حسین (۱۴۰۳). مقایسه تطبیقی اصول سازمان‌دهی کالبد–فضایی تیمچه‌های بازار تاریخی اصفهان، فصلنامه توسعه پایدار شهری، ۱۲، ۱، ۵۵–۷۸.
- علیزاد گوهری، نرگس، و احمدی، فرزانه (۱۴۰۲). تحلیل مؤلفه‌های فضایی تأثیرگذار بر حضورپذیری فضاهای تجاری: مطالعه موردی بازار اصفهان، مجله نقش جهان، ۱۳، ۳۱–۵۰.
- میرشاهزاده، شروین، اسلامی، سید غلامرضا، و عینی‌فر، علیرضا (۱۳۹۰). نقش فضای مرزی–پیوندی در فرایند آفرینش معنا (ارزیابی توان معنا‌آفرینی فضا به کمک رویکرد نشانه‌شناسی)، هویت شهر، ۵، ۹، ۵–۱۶.
- نقره‌کار، عبدالحمید، رنجبر کرمانی، علی‌محمد، و حمزه‌نژاد، مهدی (۱۳۸۷). درآمدی بر هویت اسلامی در معماری و شهرسازی، تهران: وزارت مسکن و شهرسازی، معاونت شهرسازی و معماری، دفتر معماری و طراحی شهری.
منابع انگلیسی:
- Barrie, H. (2023). The social value of public spaces in mixed use high rise developments: Incorporating dynamic and flexible public spaces. Buildings & Cities, 4(1), 64–83. https://doi.org/10.5334/bc.339
- Carmona, M. (2019). Principles for public space design, planning to do better. Urban Design International, 24(1), 47–59. DOI: https://doi.org/10.1057/s41289-018-0070-3
- Cerrone, D., López Baeza, J., & Lehtovuori, P. (2020). Optional and necessary activities: Operationalising Jan Gehl’s analysis of urban space with Foursquare data. International Journal of Knowledge-Based Development, 11(1), 68–79. https://doi.org/10.1504/IJKBD.2020.106836
- Dai, J. (2024). Enriching the concept of sense of place in the digital age. Humanities and Social Sciences Communications. DOI: https://doi.org/10.1057/s41599-024-03200-4
- Ekomadyo, A., & Triwardhani, I. J. (2024). Social production and consumption of space: Study of public market in Bandung, Indonesia. Journal of Architecture and Urbanism, 48(1), 11–24. https://doi.org/10.3846/jau.2024.19188
- Félix, L. (2024). Understanding the neighborhoods' in-between spaces on spatial perception, social interaction, and security. Cities. https://doi.org/10.1016/j.cities.2023.01.012
- Grierson, D., & Hamza, N. (Eds.). (2022). Architecture and Urban Transformation of Historical Markets: Cases from the Middle East and North Africa. Architecture and Urbanism in the Global South. Routledge. https://doi.org/10.4324/9781003143208
- Han, T., Tang, L., Liu, J., Jiang, S., & Yan, J. (2025). The influence of multi sensory perception on public activity in urban street spaces: An empirical study grounded in landsenses ecology. Land, 14(1), 50. https://doi.org/10.3390/land14010050
- Qiu, B., Song, P., Tao, X., Zhou, Q., & Zhang, F. (2025). Construction of urban collective memory maps based on social media data: A case study of Nanjing, China. npj Heritage Science, 13, Article 259. https://doi.org/10.1038/s40494-025-01806-8
- Haselbacher, M. (2024). Presence and exclusion in urban public space. Urban Planning, 9(2), 45–60. https://doi.org/10.17645/up.v9i2.8291
- Iamtrakul, P. (2025). A comprehensive exploration of urban spatial economic perspectives on urban vitality. Journal of Urban Design and Planning. https://doi.org/10.1080/13574809.2025.2495913
- John, Peter, Smith, Anna, and Taylor, Mark (2025). Multidimensional approaches to urban presence: Rethinking public space engagement, London: Urban Research Press.
- Kaaristo, M. (2025). Towards liminal balance: Unpacking the UK’s urban canal space. Transactions of the Institute of British Geographers. https://doi.org/10.1111/tran.12667
- Khaleghimoghaddam, N. (2023). Analyzing design factors affecting users’ interactions in public spaces: A case study of Shahriyar Park in Tabriz. Megaron, 18(4), 520–534.
DOI: https://doi.org/10.14744/megaron.2023.31384
- Lefebvre, H. (2023). Liminal urbanism: Temporality and ambiguity in public space. Space and Culture. https://doi.org/10.1177/12063312231202145
- Li, H. (2025). Research on constructing a safety assessment model for urban villages: An environment psychological approach. International Journal of Environmental Research and Public Health, 22(3), 2345. https://doi.org/10.1080/13467581.2024.2321998
- Liu, C., Gan, H., & He, M. (2025). Evaluating the flexibility of rural public cultural spaces based on polyvalence theory: A case study of Xiangyang Village, Shanghai. Land, 14(6), 1177. https://doi.org/10.3390/land14061177
- Liu, J., Zhao, Y., & Chen, P. (2025). Optimization of urban village public space presence based on machine learning. Scientific Reports, 15, 1234. https://doi.org/10.1038/s41598-025-00123-1
- Mick, M. (2025). Designing ecotones: Engaging liminal space in the built environment. Ekistics and The New Habitat, 84(2), 45–55. https://www.ekisticsjournal.org/index.php/journal/article/view/731
- Mondada, L. (2024). The intelligibility of mobile trajectories: Walking in public space. Mobilities, 19(3), 412–430. https://doi.org/10.1080/17450101.2024.2337256
- Naja, M. F., & Rafiee, A. (2024). Exploring experience and first impressions in the liminal spaces: Case studies in campus corridors and stairs. Journal of Architecture and Urban Design, 6(1). https://doi.org/10.14710/jadu.v6i1.18709
- Pavón, D., & Soto, M. (2022). Spatial legibility and sustainability: A design research approach for evolving urban environments. Sustainable Cities and Society, 85, 104040. https://doi.org/10.1016/j.scs.2022.104040
- Prabandari, N., Putra, I. N. G. M., & Triadi, I. K. A. (2024). The influences of traditional market revitalization policy on the design thinking process: Case studies: Modern Traditional Market in Bali. International Journal of Architecture and Urbanism, 8(3), 377–392. https://doi.org/10.32734/ijau.v8i3.17094
- Qi, J., Mazumdar, S., & Vasconcelos, A. C. (2024). Understanding the relationship between urban public space and urban presence: A systematic review. International Journal of Community Well-Being, 7, 155–212. https://doi.org/10.1007/s42413-024-00204-5
- Qi, J., Mazumdar, S., & Vasconcelos, A. C. (2024). Understanding the relationship between urban public space and social cohesion: A systematic review. International Journal of Community Well-Being, 7, 155–212. DOI: https://doi.org/10.1007/s42413-024-00204-5
- Qin, L., Zong, W., Peng, K., & Zhang, R. (2024). Assessing spatial heterogeneity in urban park presence for a sustainable built environment: A case study of Changsha. Land, 13(4), 480. https://doi.org/10.3390/land13040480
- Refaat, A. M. (2025). A multi dimensional analysis framework applied to Assiut's heritage urban areas: Morphological, functional, perceptual, and social dimensions. Built Heritage, 1(1), Article 109. https://doi.org/10.1007/s43995-025-00109-0
- Sadeghi, A. R., Mousavi, E. S., & Shams, F. (2023). Women’s presence in urban public spaces: Environmental top priorities. BMC Women’s Health, 23, 163. https://doi.org/10.1186/s12905-023-02281-8
- Salazar-Miranda, A. (2025). Exploring the social life of urban spaces through AI. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (PNAS). https://doi.org/10.1073/pnas.2424662122
- Samavati, F., & Ansari, M. (2025). Happy urban public spaces: Place attachment as a driver of urban presence in urban environments. Journal of Urban Design and Behavior, 19(2), 75–95. https://doi.org/10.1080/23748834.2024.2358600
- Samavati, Fatemeh (2022). Happy public spaces: Place attachment as a driver of social interaction in urban environments, Delft: Delft Institute of Positive Design.
- Santos-Garcia, A. (2025). In-between spaces for today's city: Historical review of their role in comfort and safety. Frontiers of Architectural Research. https://doi.org/10.1016/j.foar.2024.06.011
- Sepe, M. (2025). Contemporary approaches to healthy and livable public spaces: Proximity, flexibility, and diversification. Urban Design International. https://doi.org/10.1057/s41289-024-00263-2
- Xu, N., Li, S., & Wang, H. (2025). Public presence-driven optimization of urban public space for recreational activities. Smart Cities, 8(1), 18. https://doi.org/10.3390/smartcities8010018
- Zhang, D., Ling, G. H. T., Misnan, S. H. b., & Fang, M. (2023). A systematic review of factors influencing the presence of public open spaces: A novel perspective using social–ecological model (SEM). Sustainability, 15(6), 5235. https://doi.org/10.3390/su15065235
- Zhang, J., Wei, L., & Sun, Y. (2025). Spatial presence variation in community parks and their influencing factors. PLOS ONE, 20(2), e0282034. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0282034
- Zhu, Y., Zhang, Y., & Biljecki, F. (2025). Understanding the user perspective on urban public spaces: A systematic review and opportunities for machine learning. Cities, 156, Article 105535. https://doi.org/10.1016/j.cities.2024.105535