تحلیل تطبیقی نقش رنگ در معماری مساجد اسلامی از منظر حکمی(مورد پژوهی مسجد شیخ‌لطف‌الله و مسجدجامع سامرا)
محورهای موضوعی : حکمت و معماری
1 - دکتری معماری، گروه معماری، دانشکده جامعه و رسانه، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاداسلامی، اصفهان، ایران / مرکز تحقیقات گردشگری، معماری وشهرسازی، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
کلید واژه: رنگ, مسجد سامرا, مسجد شیخ‌لطف‌الله, معماری اسلامی, نمادگرایی,
چکیده مقاله :
رنگ در معماری اسلامی فراتر از کارکرد زیبایی‌شناختی، دارای نقش معرفت‌شناختی و نمادین است که تجربه معنوی را در فضای مسجد تعمیق می‌بخشد. این پژوهش با رویکرد کیفی و روش توصیفی-تحلیلی و تطبیقی انجام می‌شود و در آن داده‌ها از طریق منابع اسنادی-کتابخانه‌ای و مشاهدات میدانی گردآوری شده و سپس با شاخص‌هایی همچون نوع و تنوع رنگ، کیفیت نورپردازی و پیام‌های حکمی، تحلیل و مقایسه می‌گردند. در این راستا نقش رنگ در دو نمونه شاخص معماری اسلامی - مسجد شیخ‌لطف‌الله اصفهان و مسجدجامع سامرا بررسی می‌شود؛ یافته‌ها نشان می‌دهد، رنگ‌های غالب همچون فیروزه‌ای، لاجوردی، طلایی و سبز در این بناها، علاوه‌بر جنبه تزیینی، حامل پیام‌های فلسفی و دینی هستند و تجلی نور الهی و مفاهیم حکمی را بازمی‌نمایانند. براساس دیدگاه‌های حکمت‌محور نصر و بورکهارت، رنگ در این مساجد به‌عنوان زبان رمزی عمل می‌کند و پلی میان عالم مادی و معنوی پدید می‌آورند. در مسجد شیخ‌لطف‌الله، ترکیب رنگ‌های فیروزه‌ای و لاجوردی با نور طبیعی، فضایی روحانی و بی‌زمان خلق می‌کند؛ درحالی‌که، مسجد سامرا با رنگ‌آمیزی ساده‌تر اما نمادین، بر عظمت و سادگی توحیدی تأکید می‌نماید. این مطالعه نشان می‌دهد، ترکیب رنگ و نور در معماری اسلامی، ابزاری کارآمد برای انتقال مفاهیم متعالی و خلق تجربه‌ای چندبُعدی از حضور معنوی است. نتایج پژوهش بر ضرورت بازشناسی کارکردهای حکمی رنگ در معماری معاصر اسلامی تأکید می‌کند. این بازشناسی می‌تواند، به غنای معماری امروز و خلق فضاهای معنوی اصیل کمک شایانی نماید.
Introduction
Color in Islamic architecture serves not merely a decorative function but also embodies profound epistemological and symbolic meanings rooted in the tradition of Hikmah (wisdom). This study explores the role of color in two iconic mosques—Sheikh Lotfollah Mosque in Isfahan and the Great Mosque of Samarra. Through these case studies, the research demonstrates how colors such as turquoise, lapis lazuli, gold, and green transcend aesthetics, conveying spiritual and philosophical messages that reflect divine light (Nur) and cosmic order. The theoretical framework draws on the wisdom-oriented perspectives of Seyyed Hossein Nasr and Titus Burckhardt, who interpret color as a symbolic language bridging the material and sacred realms
Methodology
Using a descriptive-analytical and comparative approach, this research investigates the symbolic and functional roles of color in the selected mosques. Data were collected through library research, including scholarly articles, books, and historical documents retrieved from databases such as ScienceDirect and others. The analysis is grounded in the philosophical and mystical theories of Nasr and Burckhardt, which view color as a medium for metaphysical expression. Qualitative content analysis was used to decode the symbolic meanings of colors and their interaction with light and architectural form. Comparative case studies of the two mosques reveal distinct yet complementary applications of color in Islamic sacred spaces
Results
The findings indicate that color in Islamic architecture operates on multiple levels. In Sheikh Lotfollah Mosque, the dominant turquoise and lapis lazuli hues symbolize the sky and infinity, whereas gold represents divine light. These colors, combined with intricate tilework and natural light, create a transcendent atmosphere guiding worshippers from sensory perception to spiritual contemplation. In contrast, the Great Mosque of Samarra employs simpler color schemes, such as white and earthy tones, emphasizing purity and earthly power. Despite their differences, both mosques employ color to manifest theological and philosophical concepts, aligning with Nasr’s view of light as a divine manifestation and Burckhardt’s interpretation of color as sacred symbolism. The study also highlights how the interplay of color and light enhances spiritual experience, reinforcing the connection between the material and the divine
Conclusion
This study underscores color’s significance as a carrier of spiritual and philosophical meaning in Islamic architecture. By analyzing Sheikh Lotfollah Mosque and the Great Mosque of Samarra, this research illustrates how color transcends aesthetics, functioning as a language of Hikmah that facilitates a multidimensional experience of the sacred. The insights from Nasr and Burckhardt provide a theoretical foundation for understanding color’s role in connecting the sensory and spiritual worlds. An appreciation of color’s symbolic and epistemological functions could enrich contemporary Islamic architecture while preserving cultural and spiritual authenticity. Future research could expand this framework by examining diverse examples of Islamic architecture to further explore the intersections of color and sacred space
البرزی، فریبا، جهدی، نوید، فتحی، میلاد، و یوسفی، امیرحسین. (1400). تحلیل تأثیرات معنایی نور در معماری اصفهان در دوره صفوی؛ مطالعه موردی: مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان. فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، 8(4)، 112-144.
نصر، سیدحسین. (۱۳۹۷). ایران: پل فیروزه؛ جلوه‌هایی از هویت فرهنگی ایران و استمرار آن در طی تاریخ (ترجمه گروه مترجمان). تهران: انتشارات حقیقت.
نصر، سیدحسین. (۱۳۹۴). هنر و معنویت اسلامی (رحیم. قاسمیان، مترجم). تهران: انتشارات حکمت.
Akkach, Samer. (2012). Cosmology and architecture in premodern Islam: An architectural reading of mystical ideas. State University of New York Press.
Ardalan, Nader., & Bakhtiar, Laleh. (1973). The Sense of Unity: The Sufi Tradition in Persian Architecture. University of Chicago Press.
Askarizad, Reza., He, Jinliao., & Soleymani Ardejani, Roomina. (2022). Semiology of art and mysticism in Persian architecture according to Rumi’s mystical opinions (case study: Sheikh Lotf-Allah Mosque, Iran). Religions, 13(11), 10-59.
Burckhardt, Titus. (2009). Art of Islam: Language and meaning. World Wisdom, Inc.
Mazaheri, Saba., & Mazaheri, Abdolreza. (2020). Light and color in Islamic mysticism and architecture. Religación. Revista de Ciencias Sociales y Humanidades, 5(23), 177–181.
Namiri, Mahsa Esmaeili, & Sani, Rafooneh Mokhtarshahi. (2017). Symbolic meaning of colours in safavid and ottoman mosques. Journal of Shi'a Islamic Studies, 10(1), 91-123.
Nasr, Seyyed Hossein. (2008). The divine word and Islamic art. Sophia: The Journal of Traditional Studies, 14(1). Retrieved from.
Nejad, J. M., Zarghami, E., & Abad, A. S. H. (2016). A study on the concepts and themes of color and light in the exquisite islamic architecture. Journal of Fundamental and Applied Sciences, 8(3), 1077-1096.
OpenAI. (2025). Image of the Great Mosque of Samarra generated by DALL·E [AI-generated image]. ChatGPT. https://chat.openai.com
Payandeh, Mehrsa., Hariri, Azadeh., & Hakim, Negar. (2024). ANALYZING SPIRITUAL MESSAGES IN THE GEOMETRIC AND NUMERIC PATTERNS OF SHEIKH LOTFOLLAH MOSQUE BASED ON ISLAMIC COSMOLOGY. Journal of Islamic Architecture, 8(2), 295-305.
Saadat, Davud., Siamak, Mehdi., Rezai, Hassan., & Bahari, Arezoo. (2015). The Investigation of Light Role in Islamic-Iranian Architecture Case Study: Sheikh Lotf Allah Mosque. In International conference on architecture, structure and civil engineering, Antalya, Turkey.
Shahani, Mohammadhossein. (2021). Sheikh Lotfollah Mosque: A story of daylight in sequential spaces. Space and Culture, 24(1), 19-36.
Shahani, Mohammadhossein. "Sheikh Lotfollah Mosque: A story of daylight in sequential spaces." Space and Culture 24.1 (2021): 19-36.
Trevathan, Idries. (2017). From texts to tiles: Sufi colour conceptualization in Safavid Persia. In Colour and Light in Ancient and Medieval Art (pp. 184-194). Routledge.
