تحلیل تطبیقی نقش رنگ در معماری مساجد اسلامی از منظر حکمی(مورد پژوهی مسجد شیخ‌لطف‌الله و مسجدجامع سامرا)
الموضوعات :
1 - دکتری معماری، گروه معماری، دانشکده جامعه و رسانه، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاداسلامی، اصفهان، ایران / مرکز تحقیقات گردشگری، معماری وشهرسازی، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
الکلمات المفتاحية: رنگ, مسجد سامرا, مسجد شیخ‌لطف‌الله, معماری اسلامی, نمادگرایی,
ملخص المقالة :
رنگ در معماری اسلامی فراتر از کارکرد زیبایی‌شناختی، دارای نقش معرفت‌شناختی و نمادین است که تجربه معنوی را در فضای مسجد تعمیق می‌بخشد. این پژوهش با رویکرد کیفی و روش توصیفی-تحلیلی و تطبیقی انجام می‌شود و در آن داده‌ها از طریق منابع اسنادی-کتابخانه‌ای و مشاهدات میدانی گردآوری شده و سپس با شاخص‌هایی همچون نوع و تنوع رنگ، کیفیت نورپردازی و پیام‌های حکمی، تحلیل و مقایسه می‌گردند. در این راستا نقش رنگ در دو نمونه شاخص معماری اسلامی - مسجد شیخ‌لطف‌الله اصفهان و مسجدجامع سامرا بررسی می‌شود؛ یافته‌ها نشان می‌دهد، رنگ‌های غالب همچون فیروزه‌ای، لاجوردی، طلایی و سبز در این بناها، علاوه‌بر جنبه تزیینی، حامل پیام‌های فلسفی و دینی هستند و تجلی نور الهی و مفاهیم حکمی را بازمی‌نمایانند. براساس دیدگاه‌های حکمت‌محور نصر و بورکهارت، رنگ در این مساجد به‌عنوان زبان رمزی عمل می‌کند و پلی میان عالم مادی و معنوی پدید می‌آورند. در مسجد شیخ‌لطف‌الله، ترکیب رنگ‌های فیروزه‌ای و لاجوردی با نور طبیعی، فضایی روحانی و بی‌زمان خلق می‌کند؛ درحالی‌که، مسجد سامرا با رنگ‌آمیزی ساده‌تر اما نمادین، بر عظمت و سادگی توحیدی تأکید می‌نماید. این مطالعه نشان می‌دهد، ترکیب رنگ و نور در معماری اسلامی، ابزاری کارآمد برای انتقال مفاهیم متعالی و خلق تجربه‌ای چندبُعدی از حضور معنوی است. نتایج پژوهش بر ضرورت بازشناسی کارکردهای حکمی رنگ در معماری معاصر اسلامی تأکید می‌کند. این بازشناسی می‌تواند، به غنای معماری امروز و خلق فضاهای معنوی اصیل کمک شایانی نماید.
البرزی، فریبا، جهدی، نوید، فتحی، میلاد، و یوسفی، امیرحسین. (1400). تحلیل تأثیرات معنایی نور در معماری اصفهان در دوره صفوی؛ مطالعه موردی: مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان. فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، 8(4)، 112-144.
نصر، سیدحسین. (۱۳۹۷). ایران: پل فیروزه؛ جلوه‌هایی از هویت فرهنگی ایران و استمرار آن در طی تاریخ (ترجمه گروه مترجمان). تهران: انتشارات حقیقت.
نصر، سیدحسین. (۱۳۹۴). هنر و معنویت اسلامی (رحیم. قاسمیان، مترجم). تهران: انتشارات حکمت.
Akkach, Samer. (2012). Cosmology and architecture in premodern Islam: An architectural reading of mystical ideas. State University of New York Press.
Ardalan, Nader., & Bakhtiar, Laleh. (1973). The Sense of Unity: The Sufi Tradition in Persian Architecture. University of Chicago Press.
Askarizad, Reza., He, Jinliao., & Soleymani Ardejani, Roomina. (2022). Semiology of art and mysticism in Persian architecture according to Rumi’s mystical opinions (case study: Sheikh Lotf-Allah Mosque, Iran). Religions, 13(11), 10-59.
Burckhardt, Titus. (2009). Art of Islam: Language and meaning. World Wisdom, Inc.
Mazaheri, Saba., & Mazaheri, Abdolreza. (2020). Light and color in Islamic mysticism and architecture. Religación. Revista de Ciencias Sociales y Humanidades, 5(23), 177–181.
Namiri, Mahsa Esmaeili, & Sani, Rafooneh Mokhtarshahi. (2017). Symbolic meaning of colours in safavid and ottoman mosques. Journal of Shi'a Islamic Studies, 10(1), 91-123.
Nasr, Seyyed Hossein. (2008). The divine word and Islamic art. Sophia: The Journal of Traditional Studies, 14(1). Retrieved from.
Nejad, J. M., Zarghami, E., & Abad, A. S. H. (2016). A study on the concepts and themes of color and light in the exquisite islamic architecture. Journal of Fundamental and Applied Sciences, 8(3), 1077-1096.
OpenAI. (2025). Image of the Great Mosque of Samarra generated by DALL·E [AI-generated image]. ChatGPT. https://chat.openai.com
Payandeh, Mehrsa., Hariri, Azadeh., & Hakim, Negar. (2024). ANALYZING SPIRITUAL MESSAGES IN THE GEOMETRIC AND NUMERIC PATTERNS OF SHEIKH LOTFOLLAH MOSQUE BASED ON ISLAMIC COSMOLOGY. Journal of Islamic Architecture, 8(2), 295-305.
Saadat, Davud., Siamak, Mehdi., Rezai, Hassan., & Bahari, Arezoo. (2015). The Investigation of Light Role in Islamic-Iranian Architecture Case Study: Sheikh Lotf Allah Mosque. In International conference on architecture, structure and civil engineering, Antalya, Turkey.
Shahani, Mohammadhossein. (2021). Sheikh Lotfollah Mosque: A story of daylight in sequential spaces. Space and Culture, 24(1), 19-36.
Shahani, Mohammadhossein. "Sheikh Lotfollah Mosque: A story of daylight in sequential spaces." Space and Culture 24.1 (2021): 19-36.
Trevathan, Idries. (2017). From texts to tiles: Sufi colour conceptualization in Safavid Persia. In Colour and Light in Ancient and Medieval Art (pp. 184-194). Routledge.
