بازاندیشی رابطه رسانه، دین و سبک زندگی: چارچوبی نظری برای توسعه متوازن در ایران
محورهای موضوعی : مطالعات توسعه اجتماعی ایران
منوچهر خزائی
1
,
علی روشنایی
2
,
کمال جوانمرد
3
1 - دانشجوي دكتراي تخصصي جامعه شناسی مسائل اجتماعی ایران، دانشكده علوم انسانی، واحد آشتیان، دانشگاه آزاد اسلامي، آشتیان، ايران.
2 - استادیار گروه علوم اجتماعی، دانشکده علوم انسانی، واحد آشتیان، دانشگاه آزاد اسلامی، آشتیان، ایران
3 - ادانشیارگروه جامعه شناسی، دانشكده علوم انسانی، واحد شهر قدس، دانشگاه آزاد اسلامي، تهران، ايران.
کلید واژه: سبک زندگی, دین, رسانه, توسعه, چارچوب نظری, تحولات فرهنگی,
چکیده مقاله :
این پژوهش با هدف بازاندیشی نظری در روابط متقابل رسانه، دین و سبک زندگی، به تدوین چارچوبی مفهومی برای توسعه فرهنگی و اجتماعی متوازن در ایران می‌پردازد.پژوهش از نوع کیفی با رویکرد توصیفی- تحلیلی است و با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی، 40 منبع مکتوب (1355-1404) را به‌صورت اسنادی بررسی کرده است. مقوله‌های رسانه (شبه‌تعاملی، تعاملی، گرایش و سواد رسانه‌ای)، دین (دینداری اعتقادی، مناسکی، تجربی، پیامدی و گرایش دینی خصوصی، گزینشی، تکثرگرا) و سبک زندگی (مصرف‌گرا و معناگرا) تحلیل شدند.رسانه‌های تعاملی به دلیل سیالیت زمانی- مکانی و تعامل دوطرفه، تأثیر عمیق‌تری بر سبک زندگی و گرایش دینی دارند. دین با ترویج سبک زندگی دینی، نقش محافظتی در برابر مصرف‌گرایی رسانه‌ای ایفا می‌کند. این تأثیرات در بستر سرمایه‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، نمادین و دوگانه سنت/مدرنیته قابل کنترل هستند.
نتایج پژوهش نشان می‌دهد تاثیرگذاری رسانه بر دین و سبک زندگی در بستر میزان سرمایه (اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نمادین) و متغیرهای مرتبط با دوگانه سنت/ مدرنیته قابل کنترل است. این چارچوب، بستری مفهومی برای درک پویایی‌های فرهنگی جامعه فراهم آورد و به‌عنوان مبنایی نظری برای سیاست‌گذاری فرهنگی و اجتماعی در جهت توسعه متوازن و واقع‌بینانه در جامعه اسلامی ایران مورد بهره‌برداری قرار گیرد.
This study aims to theoretically reconsider the interrelationships between media, religion, and lifestyle, developing a conceptual framework for balanced cultural and social development in Iran. The research adopts a qualitative approach with a descriptive-analytical design, employing qualitative content analysis to examine 40 written sources (1976-2025) through documentary analysis. The categories of media (interactive, quasi-interactive, media orientation, and media literacy), religion (belief-based, ritualistic, experiential, and consequential religiosity; private, selective, and pluralistic religious orientation), and lifestyle (consumerist and meaning-oriented) were analyzed. Interactive media, due to their temporal-spatial fluidity and two-way interaction, exert a deeper impact on lifestyle and religious orientation compared to quasi-interactive media. Religion promotes a religious lifestyle, serving a protective role against media-driven consumerism. These impacts are manageable within the context of social, cultural, economic, and symbolic capital and the tradition/modernity duality. The proposed theoretical framework provides a conceptual basis for understanding cultural dynamics in Iran by analyzing the reciprocal relationships at three levels (media, religion, lifestyle). It serves as a theoretical foundation for cultural and social policy-making and future quantitative and qualitative research to achieve balanced and realistic development in Islamic Iranian society.
1. ابوزید، ن. ح. (1383). نقد گفتمان دینی. ترجمه: یوسفی اشکوری، ح.، و جواهرکلام، م. تهران: یادآوران.
2. اسلوین، ج. (1380). اینترنت و جامعه. ترجمه: گیلوری، ع.، و رادباوه، ع. تهران: نشر کتابدار
3. آلستون، و. پ.، یینگر، م.، و لگنهاوزن، م. (1376). دین و چشم‌اندازهای نو. ترجمه: توکلی، غ. قم: دفتر تبلیغات اسلامی
4. ام هوور، ا.، و لاندبای، ن. (1382). بازاندیشی درباره رسانه، دین، فرهنگ. ترجمه: آریایی‌نیا، م. تهران: انتشارات مرکز تحقیقات صداوسیما.
5. ایران لایو استیتس. (1404). آمار کاربران فضای مجازی ایران. قابل دسترسی در: http://iranlivestats.ir (مشاهده: 28 خرداد 1404
6. باکینگهام، د. (1389). آموزش رسانه‌ای. ترجمه: سرافراز، ح. تهران: دانشگاه امام صادق.
7. پستمن، ن. (1378). نقش رسانه‌های تصویری در تربیت کودکان. ترجمه: طباطبایی، ص. تهران: انتشارات مؤسسه اطلاعات
8. تنهایی، ح.، و خرمی، م. (1389). نقش دین در سبک زندگی. فصلنامه علوم اجتماعی، 12(3)، 45-60.
9. چنی، د. (1402). سبک‌های زندگی. ترجمه: خسروی، م. تهران: انتشارات ققنوس.
10. ذکایی، م. س.، و خطیبی، ف. (1403). رابطه حضور در فضای مجازی و هویت مدرن: مطالعه کاربران ایرانی. فصلنامه علوم اجتماعی، 18(1)، 13-30.
11. سراج‌زاده، س. ح. (1383). بررسی تعریف عملیاتی دینداری در پژوهش‌های اجتماعی در چالش‌های دین و مدرنیته. تهران: طرح نو
12. سروش، ع. (1375). قبض و بسط تئوریک شریعت. تهران: انتشارات صراط.
13. سنائی‌نسب، ه.، رشیدی جهان، ح.، توکلی، ح. ر. (1392). آموزه‌های دینی و سبک زندگی سالم در نیروهای نظامی. مجله سبک زندگی اسلامی با محوریت سلامت، 1(2)، 9-13
14. شجاعی‌زند، ع. (1378). تعریف دین و معضل تجدد. نقد و نظر، (19-20]
15. طالبان، م. ر. (1380). تعهد مذهبی و تعلق سیاسی. نامه پژوهش، 5(20-21)، 1-22
16. عباسی قادی، م.، خلیلی کاشانی، م. (1392). تأثیر اینترنت بر هویت ملی. تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی
17. فاضل قانع، ح. (1392). سبک زندگی بر اساس آموزه‌های اسلامی (با رویکرد رسانه‌ای). تهران: مرکز پژوهش‌های اسلامی صداوسیما
18. فتاحی، ه.، حقیقتیان، م.، و هاشمیان‌فر، س. ع. (1398). بررسی عوامل اجتماعی-فرهنگی مرتبط با سبک زندگی سلامت‌محور جوانان شهر اصفهان. مطالعات توسعه اجتماعی ایران، 12(1)، 159-172
19. فنایی، ا. (1375). انتظار بشر از دین، درنگی در صورت مسئله. نقد و نظر، 2(7-8)، 279-312
20. کاستلز، م. (1402). ظهور جامعه شبکه‌ای. ترجمه: رضایی، ع. تهران: نشر علم
21. کینگ، س. (1355). جامعه‌شناسی. ترجمه: همدانی، م. تهران: سیمرغ
22. گیدنز، آ. (1403). پیامدهای مدرنیته. ترجمه: ثلاثی، م. تهران: نشر مرکز
23. گیویان، ع. (1377). سنجش نگرش مردم تهران راجع به نقش و کارکردهای دین. تهران: انتشارات شورای فرهنگی عمومی
24. مطهری، م. (1362). مجموعه آثار. قم: صدرا.
25. ملک‌محمدی، ف.، مهاجری، ا.، و نوابخش، م. (1403). توسعه اجتماعی ناپایدار، شهر نامتوازن و کیفیت زندگی شهری (نگاهی تلفیق‌گرا و تطبیقی به کیفیت زندگی در شهر تهران). مطالعات توسعه اجتماعی ایران، 16(3)، 31-55.
26. مهدوی‌کنی، م. س. (1386). دین و سبک زندگی. تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق
27. مهدیزاده، س. م. (1392). نظریه‌های رسانه: اندیشه‌های رایج و دیدگاه‌های انتقادی. تهران: انتشارات همشهری
28. موسوی مهر، س. م. (1393). تأثیرات رسانه‌ای شدن در ایجاد انگاره جدید از دین. دین و ارتباطات، 21(46)، 165-188
29. میرسندسی، س. م. (1382). میزان و انواع دینداری دانشجویان. پایان‌نامه دکتری، تهران: دانشگاه تربیت مدرس
30. هورفیلد، پ. (1403). دین و رسانه: تحولات فرهنگی در جهان دیجیتال. ترجمه: حسینی، س. تهران: انتشارات سروش
31. یعقوبی، د. م. (1395). بررسی رابطه بین میزان دینداری و سبک زندگی: مطالعه زنان شهر اهواز. جامعه‌شناسی نهادهای اجتماعی، 3(7)، 205-240.
32. Amirteimour, I. (2023). An Islamized Mandaeism: Examining the impacts of Shia Muslims on the religionism of the Iranian Mandaeans. In Ethnic Religious Minorities in Iran (pp. 169-199). Singapore: Palgrave Macmillan.
33. Campbell, H. A., & Evolvi, G. (2022). Digital religion: Understanding religious practice in digital contexts. Routledge.
34. Faris, D. M., & Rahimi, B. (2020). Social media in Iran: Actor-based conceptions of digital practices. SUNY Press.
35. Ghanavizi, N., & Falasiri, A. (2020). The Persian blogosphere in dissent. SUNY Press.
36. Hemmati, F. (2020). One can veil and be a singer! Performing piety on an Iranian talent competition. Journal of Middle East Women’s Studies, 16(2), 147-168.
37. Maleki, A. (2021). Iranians’ attitudes toward media: A 2021 survey report. GAMAAN.
38. Potter, W. J. (2013). Media Literacy. SAGE Publications.
39. Thompson, J. B. (1995). Media and Modernity. In Communication Theory Today (pp. 27-49).
40. UNESCO. (2011). Global Media and Information Literacy.
