تدوین چارچوب نظری برای تبیین رابطه رسانه، دین، و سبک زندگی با رویکردی توسعه محور

الموضوعات : مطالعات توسعه اجتماعی ایران

منوچهر خزائی ¹ , علی روشنایی ² , کمال جوانمرد ³

1 - دانشجوي دكتراي تخصصي جامعه شناسی مسائل اجتماعی ایران، دانشكده علوم انسانی، واحد آشتیان، دانشگاه آزاد اسلامي، آشتیان، ايران.
2 - استادیار گروه علوم اجتماعی، دانشکده علوم انسانی، واحد آشتیان، دانشگاه آزاد اسلامی، آشتیان، ایران
3 - ادانشیارگروه جامعه شناسی، دانشكده علوم انسانی، واحد شهر قدس، دانشگاه آزاد اسلامي، تهران، ايران.

تاريخ الإرسال : 16 الخميس , ذو الحجة, 1446 تاريخ التأكيد : 26 الإثنين , محرم, 1447 تاريخ الإصدار : 06 الأحد , ذو القعدة, 1446

الکلمات المفتاحية: سبک زندگی, دین, رسانه, توسعه, چارچوب نظری, تحولات فرهنگی,

ملخص المقالة :

تحولات فرهنگی و اجتماعی چند دهه اخیر در ایران موجب دگرگونی در سبک‌های زندگی شده و این دگرگونی بر نحوه گرایش به دین در میان افراد مختلف جامعه تأثیر گذاشته است. این مقاله با هدف تبیین نظری رابطه بین رسانه، گرایش دینی و سبک زندگی، به تدوین چارچوبی مفهومی بر پایه نظریه‌های جامعه‌شناختی می‌پردازد.

پژوهش حاضر با تدقیق در منابع مکتوب و متون مرتبط، در مقام معرفی رسانه، دین و سبک زندگی از روش توصیفی و در برقراری رابطه نظری بین آنها و تطبیق آن با رویکردی توسعه محور در جامعه ایران از روش تحلیلی استنتاجی بهره گرفته است. مدلی تبیینی ارائه شده تنوع سبک زندگی را بستر نگرش های دینی تحت تاثیر رسانه ها تحلیل کرده است.

چارچوب نظری ارائه شده، می‌تواند پشتوانه‌ای برای تبیین در دو عرصه پژوهش های کمی و کیفی قرار گیرد.

در این چارچوب نظری مقوله های مرتبط با رسانه شامل نوع رسانه در تعامل با مخاطب( تعاملی و شبه تعاملی)، گرایش رسانه های و سواد رسانه‌ای در نظر گرفته شده‌اند. مقوله های مرتبط با دین شامل دینداری (اعتقادی، مناسکی، تجربی و پیامدی) و گرایش دینی (گرایش به دین خصوصی، برخورد گزینشی با دین، و تکثرگرایی در دین) و سبک زندگی نیز در دو مقوله سبک زندگی معناگرایانه و مصرف‌گرایانه مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

نتایج پژوهش نشان می‌دهد تاثیرگذاری رسانه بر دین و سبک زندگی در بستر میزان سرمایه (اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نمادین) و متغیرهای مرتبط با دوگانه سنت/ مدرنیته قابل کنترل است. این چارچوب، بستری مفهومی برای درک پویایی‌های فرهنگی جامعه فراهم می‌آورد و می‌تواند به‌عنوان مبنایی نظری برای سیاست‌گذاری فرهنگی و اجتماعی در جهت توسعه متوازن و واقع‌بینانه در جامعه اسلامی ایران مورد بهره‌برداری قرار گیرد.

المصادر:

1. اسلوين، جيمز(1380). اينترنت و جامعه، ترجمه عبا گيلوري و علي رادباوه، تهران: نشر کتابدار.
2. ام هوور، استوارت و نات لاند بای (1382) بازانديشي درباره رسانه، دين، فرهنگ، ترجمه مسعود آريايي نيا، تهران: انتشارات مركز تحقيقات صدا و سيما.
3. آشتياني، منوچهر. (1383) جامعه شناسي شناخت، تهران: نشر قطر.
4. آقایاری هیر، توکل، و داداشی، رویا (1401). بررسی تأثیر الگوی استفاده از رسانه‌های جمعی بر سبک زندگی سالم. رسانه, 33(4 (پیاپی 129) ): 89-111
5. آلستون، ویلیام پی.، میلتون یینگر و محمد لگنهاوزن،(1376) دين و چشم اندازهاي نو، ترجمة غلامحسین توكلي، قم: دفتر تبليغات اسلامی.
6. باکینگهام، دیوید (1389) آموزش رسانه‌ای، ترجمه حسین سرافراز، تهران، دانشگاه امام صادق.
7. باكاك، رابرت (1381) مصرف، ترجمه خسرو صبري، تهران: انتشارات شيرازه.
8. پستمن، نيل (1378) نقش رسانه‌های تصويری در تربيت كودكان، ترجمه صادق طباطبايي، تهران: انتشارات مؤسسه اطلاعات.
9. تامپسون، جان (1389). رسانه‌ها و مدرنیته، نظریه ي اجتماعی رسانه‌ها، ترجمه ي مسعود اوحدي، چاپ دوم، تهران: نشر سروش.
10. حامد ابوزيد، نصر. (1383) نقد گفتمان ديني، ترجمه: حسن يوسفي اشكور ي؛ محمد جواهرکلام، تهران: يادآوران.
11. ذکایی، محمد سعيد و فاخره خطيبي(1384). رابطه ي حضور در فضاي مجازي و هويت مدرن: پژوهشي در بين كاربران اينترنتي جوان ايراني، تهران: فصلنامه ي علوم اجتماعي، شماره ي 11.
12. سایت ایران لایو استیتس (12 خرداد 1404)، قابل دریافت در http://iranlivestats.ir
13. سراج زاده ، سيد حسين (1383) بررسـي تعريـف عمليـاتي دينـداري در پژوهشهاي اجتماعي در چالشهاي دين و مدرنيته، تهران، طرح نو.
14. سروش، عبدالكريم (1375) قبض و بسط تئوريـك شـريعت، تهران، انتشارات صراط.
15. سنائي نسب، هرمز؛ رشیدی جهان، حجت؛ توکلی، حکید رضا (1392) آموزه‌هاي ديني و سبك زندگي سالم در نيروهاي منظامي، مجله سبك زندگي اسلامي با محوريت سلامت ، 1(2): 9-13.
16. شجاعی زند، علیرضا، (1378) تعریف دین و معضل تجدد، نقد و نظر، ش 20 و19
17. طالبان، محمد رضا. (1380). «تعهد مذهبی و تعلق سیاسی»، نامه پژوهش، سال پنجم، شماره21-20، 1-22.
18. عباسی قادی، مجتبی،خلیلی کاشانی، مرتضی(1392)تاثیر اینترنت بر هویت ملی، تهران :پژوهشکده مطالعات راهبردی.
19. فاضل قانع، حمید،( 1392)سبک زندگی بر اساس آموزه‌های اسلامی ( با رویکرد رسانه‌ای)، مرکز پژوهش‏های اسلامی صداوسیما، تهران.
20. فرامرز قراملكي، احد، (1387) روششناسی مطالعات دینی، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
21. فنایی، ابوالقاسم (1375). «انتظار بشر از دین، درنگی در صورت مسأله»، مجلة نقد و نظر، سال دوم، شماره 7 8، تابستان وپاییز 1375: 279 312.
22. کینگ، ساموئل (1355) جامعه شناسي، ترجمة مشفق همداني، تهران: سيمرغ.
23. گولد، جولیوس و ویلیام ل کولب (1384). فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه گروه مترجمان به ‏کوشش محمد جواد زاهدی، تهران: انتشارات مازیار .
24. گیدنز، آنتونی (1383) چكيده آثار آنتوني گيدنز، کسل، فيليپ (ويراستار)، ترجمة حسن چاوشيان، تهران، انتشارات ققنوس.
25. گيدنز، آنتوني (1378) پيامدهاي مدرنيته، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: انتشارات مرکز
26. گيدنز، آنتوني(1386) ، جامعه شناسي، ترجمة منوچهر صبوري، تهران، نشر ني.
27. گيويان، عبدالله (1377) سنجش نگرش مردم تهران راجع به نقش و كاركرد هاي دين . تهران: انتشارات شوراي فرهنگي عمومي.
28. لاریجانی، محمدجواد، (1383) نقد دینداری و مدرنیسم، تهران: انتشارات اطلاعات.
29. مطهری، مرتضی(1362) مجموعة آثار، قم: صدرا.
30. موسوی مهر، سیدمحمدمهدی(1393). تأثیرات رسانه‌ای شدن در ایجاد انگاره جدید از دین، دین و ارتباطات (دانشگاه امام صادق/ نامه صادق)، 21(46): 165-188.
31. مهدوي كني، محمدسعيد. (1386) دين و سبك زندگي، انتشارات تهران: دانشگاه امام صادق
32. مهدیزاده، سيد محمد ( 1392)، نظريه‌های رسانه: انديشه‌های رايج و ديدگاههای انتقادی، تهران: انتشارات همشهری.
33. ميرسندسي، سيدمحمد. (1382) ميزان و انواع دينداري دانشجويان، پايان نامـه دكتري رشته جامعه شناسي، تهران، دانشگا تربيت مدرس.
34. ويليامز، ژان، پل. (1386) )جامعه شناسي اديان، ترجمة عبدالرحيم گواهي :تهران: انتشارات علم
35. همیلتون، ملکلم (1377) جامعه شناسی دین، ترجمۀ محسن ثلاثی، تهران: تبیان.
36. الیاده، میرچا. (1375) دین پژوهشی، ترجمۀ بهاءالدین خرمشاهی، چاپ اول، تهران: کویر.
37. يعقوبي، دوست محمود. (1395) بررسي رابطه بين ميزان دينداري و سبك زندگي، (مورد مطالعه: زنان شهراهواز) ،دو فصلنامه جامعه شناسي نهادهاي اجتماعي 3 (7): 205-240.
38. .‏Watson, James and Hill, Anne (2006). Dictionary of Media and Communication Studies, 7th Edition, Hodder Arnold Publication
39. Berger, Peter l. (1967) Sacred Canopy, Elements of Sociological Theory of Religion, Anchor Books/ Doubleday
40. Bourdieu, Pierre (1991). Language and Symbolic Power, Edited and Introduced, by John B. Thompson, translated by Gino Raymond Matthew Adamson, Harvard University Press, 1991.
41. Bradford, V. (2003). Theorizing religon with Bordieu against Bourdieu. Sociological Theory, 21(2), 150-174.
42. Castells. M. (1996).The rise of Network Society. The information age: Economy, society and culture. Vol1.blakwe.Oxford.
43. Chaney, D. (2012). Lifestyles. London and New York: Routledge.‏
44. Crano W. D. & Prislin R. (2006), Atittudes and persuasion, Annual Review of psychology, No. 57.
45. Gerbner, G and Gross, L(1976) Living with Television, Journal of Commnication, Vol. 26, Pp172-199.
46. Glock C.Y and Stark (1971).The Dimensions of Religiosity: Religion and Society in Tension, Chicago Rand McNally.
47. Hoover, Stewart, M. (1998), Mass Media Religion: The Social Sources of the electronic church. New York: sage publication,
48. Horsfield, P. (2005), Theology As A Virtualistic Entreprise, Colloquium, Marsh, C., Theology, The Arts and Pop Culture: An annotated resource list, The Expository Times, 119, 12: 589-595.
49. Jansen, Sylvia J. T. (2011). Lifestyle Method. The Measurement and Analysis of Housing Preference and Choice, 177-202.
50. Potter, W. J. (2013), Media Literacy, SAGE Publications.
51. Reis, C (2003), Digital Publishing: Humans Write, God, 2008. Rorty, Richard and Gianni
52. Rorty, R., & Vattimo, G. (2005). The future of religion. Columbia University Press
53. Stark, Rodney, Bainbridge, William Sims (1996) Religion, Deviance, and Social Control, New York: Routledge
54. Thompson, J.B (1995).Media and Modernity. In Crowley and Mitchell (eds), Communication Theory Today, 27-49.
55. UNESCO (2011) Global Media and Information Literacy
56. Wood, M. (2009). The nonformative elements of religious life: Questioning the “sociology of spirituality” paradigm. Social Compass, 56(2), 237-248.‏

نص كامل:



Journal of Iranian Social Development Studies (JISDS)

2025 (Spring), Vol. 17, No. 2

 

 

 

 

 

Developing a theoretical framework to explain the relationship between media, religion, and lifestyle with a development-oriented approach

 

 

Manouchehr Khazaei

Ph.D student Sociology of Iranian Social Issues , Faculty of Humanities, Ashtian Branch, Islamic Azad University, Ashtian, Iran.

Ali Roshanie* ¹

Assistant Professor of Sociology Department, Faculty of Humanities, Ashtian Branch, Islamic Azad University, Ashtian, Iran. (Corresponding Author)

Kamal Javanmard

Assistant Professor of Sociology Department, Faculty of Humanities, Shahr-e-Quds Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran. 

 

 

 

Abstract:‏ Cultural and social developments in Iran over the past few decades have led to changes in lifestyles, and this change has affected the way people in society approach religion. This article aims to theoretically explain the relationship between media, religious orientation, and lifestyle, and develops a conceptual framework based on sociological theories. The present study, by examining written sources and related texts, uses a descriptive method to introduce media, religion, and lifestyle, and uses a deductive analytical method to establish a theoretical relationship between them and adapt it to a development-oriented approach in Iranian society. The presented explanatory model analyzes the diversity of lifestyles in the context of religious attitudes influenced by the media.The presented theoretical framework can be a support for explanation in both quantitative and qualitative research areas. In this theoretical framework, categories related to media, including the type of media in interaction with the audience (interactive and quasi-interactive), media orientation, and media literacy, are considered. Categories related to religion, including religiosity (belief, ritual, experiential, and consequential), religious orientation (tendency to private religion, selective approach to religion, and pluralism in religion), and lifestyle have also been examined in two categories of semantic and consumerist lifestyle. The results of the study show that the influence of the media on religion and lifestyle is controllable in the context of the amount of capital (economic, social, cultural, and symbolic) and variables related to the tradition/modernity duality. This framework provides a conceptual basis for understanding the cultural dynamics of society and can be used as a theoretical basis for cultural and social policy-making towards balanced and realistic development in the Islamic society of Iran.

Keywords:‏ Lifestyle, religion, media, development, theoretical framework, cultural developments.

 

 

---

[1] * Email: [e-mail] (Corresponding Author)

 

 

 

تدوین چارچوب نظری برای تبیین رابطه رسانه، دین، و سبک زندگی با رویکردی توسعه محور 

 

منوچهر خزائی¹، علی روشنایی²*، کمال جوانمرد³

 

تاریخ‏ دریافت‏ مقاله:‏ 22/03/1404                تاریخ‏ پذیرش‏ مقاله:‏ 30/04/1404

 

چکیده

تحولات فرهنگی و اجتماعی چند دهه اخیر در ایران موجب دگرگونی در سبک‌های زندگی شده و این دگرگونی بر نحوه گرایش به دین در میان افراد مختلف جامعه تأثیر گذاشته است. این مقاله با هدف تبیین نظری رابطه بین رسانه، گرایش دینی و سبک زندگی، به تدوین چارچوبی مفهومی بر پایه نظریه‌های جامعه‌شناختی می‌پردازد.

پژوهش حاضر با تدقیق در منابع مکتوب و متون مرتبط، در مقام معرفی رسانه، دین و سبک زندگی از روش توصیفی و در برقراری رابطه نظری بین آنها و تطبیق آن با رویکردی توسعه محور در جامعه ایران از روش تحلیلی استنتاجی بهره گرفته است. مدلی تبیینی ارائه شده تنوع سبک زندگی را بستر نگرش های دینی تحت تاثیر رسانه ها تحلیل کرده است.

چارچوب نظری ارائه شده، می‌تواند پشتوانه‌ای برای تبیین در دو عرصه پژوهش های کمی و کیفی قرار گیرد.

در این چارچوب نظری مقوله های مرتبط با رسانه شامل نوع رسانه در تعامل با مخاطب( تعاملی و شبه تعاملی)، گرایش رسانه های و سواد رسانه‌ای در نظر گرفته شده‌اند. مقوله های مرتبط با دین شامل دینداری (اعتقادی، مناسکی، تجربی و پیامدی) و گرایش دینی (گرایش به دین خصوصی، برخورد گزینشی با دین، و تکثرگرایی در دین) و سبک زندگی نیز در دو مقوله سبک زندگی معناگرایانه و مصرف‌گرایانه مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

نتایج پژوهش نشان می‌دهد تاثیرگذاری رسانه بر دین و سبک زندگی در بستر میزان سرمایه (اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نمادین) و متغیرهای مرتبط با دوگانه سنت/ مدرنیته قابل کنترل است. این چارچوب، بستری مفهومی برای درک پویایی‌های فرهنگی جامعه فراهم می‌آورد و می‌تواند به‌عنوان مبنایی نظری برای سیاست‌گذاری فرهنگی و اجتماعی در جهت توسعه متوازن و واقع‌بینانه در جامعه اسلامی ایران مورد بهره‌برداری قرار گیرد.

 

واژگان‏ کلیدی:‏ سبک زندگی، دین، رسانه، توسعه، چارچوب نظری، تحولات فرهنگی

 

مقدمه و بیان مساله

لازمه توسعه فرهنگی و اجتماعی جامعه ایران، توجه همزمان به لایه های نمادی، هنجاری، ارزشی و اعتقادی است. این چهار لایه اصلی، در سبک زندگی جلوه عینی تری دارد. در این میان رسانه، و دین دو نهاد محوری در شکل دهی به سبک زندگی هستند. یکی از زمینه های تحقق توسعه فرهنگی و اجتماعی با ملاحظه تاثیرات رسانه بر دین و سبک زندگی، فراهم نمودن پشتوانه نظری قوی و جامع است و این پژوهش نیز بر مبنای همین هدف مهم انجام یافته است.

سبک زندگی⁴ یکی از گستره ترین مفاهیم جامعه‌شناختی، به عنوان الگوی اندیشه‌ها، احساسات، شناخت‌ و کنش، هویت اجتماعی و نحوه ساماندهی زندگی افراد را مشخص می‌سازد. عوامل زیادی بر سبک زندگی به عنوان یک ساختار پیچیده فرهنگی موثر هستند(جنسن⁵، 2011: 177). یکی از مهمترین عوامل مداخله‌گر در سبک زندگی، رسانه‌ها ‏هستند. منظور از رسانه⁶، ابزار فنی است که به وسیله آن ارتباط به عنوان گونه شاخص فعالیت اجتماعی که شامل تولید، انتقال و دریافت اشکال نمادین است شکل می‏گیرد. طبیعت رسانه فنی از یک نوع به نوع دیگر متفاوت است.(تامپسون⁷، 1389 : 26). تلویزیون، شبکه‌های ‏تلویزیون ماهواره‏ای و پیام رسانه‌ای ‏فضای مجازی از جمله رسانه‌های ‏امروزی مورد استفاده افراد جامعه است.

امروزه نزدیک به 30 درصد از زمان بیداري انسان، با رسانه‌ها به عنوان فعالیتی انحصاري صرف می‌شود و در 39 درصد زمان هاي دیگر نیز استفاده از رسانه‌ها در کنار دیگر فعالیت‌ها قرار دارد. این ارزیابی نشان می‌دهد به طور میانگین افراد، نزدیک به 70 درصد زمان یک روزشان را به استفاده از رسانه مشغولند(پاتر⁸، 2013: 5). در ایران نیز ظهور و گسترش فن‌آوری‌های نوین ارتباطی رو به افزایش است. دریافت آمار در لحظه فضای مجازی ایران نشان می دهد کاربران پیام‌رسانهای اجتماعی بیش از 83 میلیون و کاربران شبکه‌های اجتماعی بیش از 46 میلیون می باشد. همچنین تعداد کاربران اینترنت موبایلی بیش از 68 میلیون می باشد. این آمار نشان می‌دهد که ایران با داشتن این تعداد کاربر در رتبه نوزدهم جهان قرار دارد.(سایت ایران لایو استیتس،خرداد 1404). این وسایل نوین ارتباطی در فرایند جهانی‌شدن با متحرک کردن فضا و زمان و جدا کردن آنها از مکان، فضای انحصاری را که به منظور هویت‌سازی در اختیار جوامع و فرهنگ‏های ‏محلی بود، از بین برده‌اند. در نتیجه نقش جوامع محلی در هویت‌سازی و هویت‌یابی افراد کاهش یافته و مسایل و مشکلات جدیدی در ارتباط با فرایند هویت‌یابی رخ داده است( عباسی قادی و خلیلی کاشانی، 1392 : 28).

به نظر می‌رسد ردپای اثرات تغییرات سبک زندگی و دگرگونی در مصارف رسانه‌ای را می‌توان در دینداری و گرایش‌های دینی شهروندان نیز جستجو کرد. تعریف مفهوم تدین، جداي از مفهوم دین نیست. دین از فعل لاتین Religare مشتق می‌شود که بر پیوند پایدار و نزدیک با نیروهاي فوق طبیعی دلالت می‌کند (گولد وکولب، 1384 :427 ). دین در لغت یعنی همبستگی و بر دغدغه‌هایی دلالت دارد که صاحبان خود را به یکدیگر پیوند می زند و بین آنها همبستگی نزدیک پدید می‌آورد (الیاده، 1375 :60 ). هرچند جامعه ایران جامعه‌ای مذهبی شناخته می‌شود، با این حال، تحلیل‌های نظری بیانگر آن است که در جوامع در حال گذر مانند ایران، دینداری یکی از متغیرهای اجتماعی است که دستخوش تحولات گسترده‌ای می‌شود؛ و در این تغییرات، رسانه‌ها جایگاه ویژه‌ای دارند. دین هم خود ایجاد کننده سبک زندگی خاصی است که از آن به سبک زندگی دینی می‌توان یاد کرد و هم در پالایش سبک زندگی از رفتارهایی که جامعه آنها را انحرافی تلقی می‌کند نقش کلیدی ایفا می‌کند(استارک و بن بریج⁹، 1996: 1-8 و 79-80).

لازمه تدوین پشتوانه نظری در تبیین تاثیر رسانه بر سبک زندگی، و گرایش دینی شهروندان، غور و تعمیق در تلاقی مرزهای جامعه‌شناسی رسانه، مطالعات سبک زندگی، و جامعه شناسی دین است. با در نظر گرفتن این حوزه‌های مختلف و تلاقی آنها، ‏این پژوهش بر این ‏مبنای کلیدی تدوین شده است که جهان رسانه و ‏دیجیتال یکی از عوامل مهم افزایش چالش‏های ‏سبک زندگی و تمایلات دینی در جهان مدرنیته و پسامدرنیته و است؛ چرا که عناصر الکترونیک میانجی(به ویژه پیام رسانه‌ای مجازی) امکان بازاندیشی نقادانه در منابع مادی و منابع معنوی انسانها به ویژه سبک زندگی و گرایش دینی را فراهم می‏کند.

شناسایی تاثیرات مصارف رسانه‌ای بر سبک زندگی و گرایش دینی شهروندان در جامعه کنونی ایران اهمیت خاصی دارد. سیاستگذاری‏های ‏عرصه رسانه و سبک زندگی نیازمند شناخت عوامل موثر بر آنها و اثرات آنها از جمله بر نگرش دینی شهروندان با تکیه بر عناصر توسعه است. این شناخت از آن جهت ضرورت دارد که مرور پیشینه پژوهشهای دو حوزه جامعه شناسی رسانه، و جامعه شناسی سبک زندگی نشان دهنده خلاء مهم پژوهشی است. با وجود پژوهش متعددی که در حوزه رسانه، سبک زندگی و گرایش های دینی در جامعه شناسی انجام یافته است و به رغم مباحث نظری مختلف درباره تاثیرات رسانه پژوهش‏هایی ‏که از منظر جامعه شناختی به تاثیر رسانه‌ها بر سبک زندگی و نگرش دینی شهروندان بپردازند و آنها را از منظر توسعه مورد بررسی قرار دهند بسیار اندک و کمرنگ است.

رسانه فضایی بازنمایی شده از واقعیت است که باوجود تمامی محدودیت هایش در حوزه سبک زندگی و گرایش دینی الگوسازي می‌کند و یکی از مهم ترین ابزارها در تبلیغ سبک زندگی ، و دینداری است. از طرف دیگر سبک زندگی به عنوان ملموس ترین سطح از زندگی و فرهنگ، متأثّر از سرعت تحولات اجتماعی و گستره رقابت در عرضه محصولات به واسطه رسانه‌ها ي متنوع، به سرعت تغییر می‌کند.

وجه مهم ضرورت انجام این پژوهش به اهمیت مطالعه سبک زندگی، به مثابه بخش نرم افزاری و اصلی یک تمدن است. بر این اساس لازم است برای اعتلا و توسعه تمدن ایرانی-اسلامی به عوامل موثر بر سبک زندگی توجه ویژه‌ای نمود. یکی از این عوامل رسانه‌ها هستند. هرچند رسانه‌های جدید با درنورديدن مرزهای جغرافيايی، در ميان جوامع و فرهنگ‌های مختلف رواج يافته‌ و زمينه‌ رشد و انتشار سريع اخبار و اطلاعات و نيز تبليغ برخی ارزش‌ها و فضايل اخلاقی و انسانی را در جای‌جای جهان مهيا كرده‌اند؛ با اینهمه ظهور رسانه‌ها همواره آسیب‌ها و كابوس‌هايي را به دنبال داشته و دارند.  وجه دیگر ضرورت انجام این پژوهش به عدم توجه به موضوع توسعه در ارتباط بین تاثیرات مصارف رسانه‌ای بر سبک زندگی و گرایش مذهبی و فقدان تحقیق‌های کافی در این زمینه مربوط می‏شود. برای جبران این خلأ، ضرورت این پژوهش برای محقق، دوچندان شد.

 

روش شناسی‌پژوهش

پژوهش حاضر کیفی و تحلیلی و توصیفی است که به کمک بهره‌گیری از منابع مکتوب و متون مرتبط، به تحلیل نظری رابطه مصرف رسانه ای، سبک زندگی و گرایش دینی با رویکردی توسعه محور می‌پردازد. روش این تحقیق در مقام معرفی سبک زندگی، وگرایش دینی توصیفی بوده اما در برقراری رابطه بین این متغیرها و تطبیق آن بر جامعه ایران با رویکرد توسعه محور از روش تحلیلی استنتاجی بهره گرفته شده است.

 

عناصر چهارچوب نظري

تدوین چارچوب نظری برای تبیین رابطه رسانه، سبک زندگی و دین با رویکردی توسعه محور مستلزم شناخت ابعاد مختلف رسانه، سبک زندگی و دین در بسترهای توسعه جامعه ایران است که در زیر به آنها پرداخته شده است:

رسانه

رسانه‌های همگانی عبارتند از تمام ابزارهای غیرشخصی ارتباط که بدان وسیله پیام‌های بصری و یا سمعی مستقیما" به مخاطبان انتقال می یابد(گولد و کولب، 1384: 436). رسانه‌ها از سه طریق بر مخاطبان خویش تاثیر می گذارند:

بازنمایی واقعیت: از دیدگاه هیل و واتسون¹⁰،  كاركرد اساسي رسانه‌ها بازنمايي واقعيت‌های جهان خارج برای مخاطبان است و شناخت ما از جهان توسط رسانه‌ها ايجاد مي‌شود(هیل و واتسون، 2006: 248). بازنمايي به شکل كامل، واقعيت را نمايش نمي دهد و محتوای رسانه‌ها همواره ساختاری دارند كه شفاف و روشن نيست و در حقيقت بازنمايي دستكاری شده واقعيت بيروني است.

چارچوب سازی: رسانه‌ها به عنوان فراهم کننده چارچوب‌های تجربه برای مخاطبان، نگرش‌های فرهنگی برای تفسير اطلاعات توسط افراد جامعه ايجاد می‌کنند. رسانه‌ها شيوه‌هاي تفسیر زندگی اجتماعی افراد، و واکنش نسبت به آن را قالب‌ريزی می‌کنند» (گيدنز،1386 :۴۷۹ ). 

برجسته سازی: برجستگي مسائل، تغييرات رفتاری به دنبال ندارد، بلکه تغييرات شناختي به وجود مي‌آورد و منجر به ساخت آگاهي عمومي و مرتبط با موضوعاتي است كه در رسانه‌های خبری در مورد آنها صحبت نمي‌شود. به عبارت دیگر رسانه‌ها واقعيت را بازتاب نمي‌دهند، بلکه آنها را از صافي‌های خود عبور داده و به واقعيت شکل مي‌دهند. بر این اساس تمركز رسانه‌ها بر روی عده قليلي از موضوعات و سوژه‌ها، باعث مي‌شود تا افکار عمومي اين موضوعات را بسيار مهم‌تر از ساير موضوعات تلقي كنند.

رسانه‌ها برای چارچوب‌سازی رويدادها و توليد معنا برای مخاطبان، از رويه‌ها و شگردهايي چون انتخاب واژگان، استعاره‌ها، كنايه‌ها، تمثيل‌ها و... استفاده مي‌كنند تا نظام معاني خاصي برای مخاطبان خلق كنند. برجسته‌سازی پيچيده‌تر از اولويت‌گذاری است و حاكي از آن است كه فرايند قرار دادن موضوعي در اولويت عموم، زمانبر است و از چند مرحله مي‌گذرد(مهدیزاده، 1392: 64).

 

مقوله‌های مرتبط با رسانه

سه مقوله مهم مرتبط با رسانه شامل تمایز رسانه‌ها در تعامل با مخاطب، گرایش رسانه‌ای و سواد رسانه‌ای است که در زیر به بررسی آنها می‌پردازیم:

تمایز رسانه‌ها در تعامل با مخاطب: نکته‌ مغفول در تاثیر گذاری رسانه‌ها بر سبک زندگی و گرایش دینی آن است که رسانه‌ها در بستر شکل‌های سه‌گانه تعامل رودرو (حضوری)، تعامل متقابل از فاصله دور، و تعامل نامتقابل از فاصله دور(شبه‌تعامل) از همدیگر متمایز هستند (تامپسون¹¹، 1997: 7-82). در تعامل رودرو، تعامل به صورت دو طرفه و در مکان و زمان واحد صورت می گیرد. اما در شبه تعامل، تعامل جنبه یک طرفه دارد و طرفین تولید محتوا و دریافت کننده در زمان و مکان واحدی قرار ندارند. در تعامل رسانه‌ای، با وجود آنکه تولیدکننده و دریافت‌کننده پیام در زمان و مکان واحدی حضور ندارند و به نوعی با سیالیت زمانی و مکانی مواجه هستیم امکان تعامل دو طرفه وجود دارد. بر این اساس بین رسانه‌ها باید تمایز قایل شد.  تلویزیون، ماهواره و رادیو و حتی سایت‌های اینترنتی شکلی از شبه تعامل رسانه‌ای را بین تولیدکنندگان محتوا و برنامه سازان ماهواره‌ای با مخاطبان شکل می‌دهند. اما  کاربران در شبکه‌های اجتماعی مجازی از هر دو شکل تعامل رسانه‌ای و شبه تعامل رسانه‌ای می‌توانند بهره بگیرند. رسانه‌های شبه تعاملی چون رادیو و تلویزیون و ماهواره در مقایسه با شبکه‌های اجتماعی به عنوان رسانه‌های دو گونه‌ای( با تلفیق شبه تعامل و تعامل رسانه ای) تاثیرات متفاوتی بر سبک زندگی و گرایش دینی افراد داشته باشند.

گرایش رسانه‌ای: گرایش، حالت کم و بیش با دوام در سازمان ذهنی است که فرد را آماده می‌کند تا به شکلی مشخص نسبت به یک شیء یا موقعیت مربوط به او واکنش نشان دهد(کرانو و پریسلین¹²،2006 :345). گرایش رسانه‌ای، تمایل واکنش افراد به انواع مختلف رسانه‌های جمعی شامل رسانه‌های دیداری-شنیداری، شبکه‌های اجتماعی مجازی و دیجیتالی است که با شاخص‌های عضویت و میزان استفاده،‏ و جذابیت رسانه برای فرد قابل اندازه گیری است.

سواد رسانه‌ای: از نگاه یونسکو، سواد رسانه‌ای، درک کارکرد رسانه‌ها در جهت استقلال فردی است و بر اهمیت دسترسی به اطلاعات، ارزیابی و استفاده حرفه‌ای از آن تاکید دارد(یونسکو، 2011: 18) و در سه لایه عمل می‌کند. لایه اول، نشان دهنده اهمیت برنامه‌ریزی شخصی در نحوه استفاده از رسانه‌ها ولایه دوم، به جنبه‌های نامحسوس‌تر رسانه‌ای، پرسش ها و موضوعات عمیق می پردازد. اما لایه سوم، به مهارت های لازم برای تماشای انتقادی رسانه‌ها اختصاص دارد(باکینگهام، 1389: 85 و 192). سواد رسانه‌ای از سه بلوک، شامل منبع شخصی، ساختارهای دانش و مهارت‌ها ساخته شده است (پاتر¹³، 2013: 12-25).

 

سبک زندگی

سبك زندگي با مسائل كليدي و حساسي هم چون مصرف، هويت، هويت فردي و اجتماعي، فعليت بخشيدن به قدرت تشخيص و انتخاب يا حداقل ايجاد احساس آزادي عمل پيوند دارد(مهدوي كني، ١٣٨٦ :١٨ ). مفهوم سبك زندگي را می‌توان در درون زمينه وسيع تر مدرنيته و فردي شدن طرح نمود. در این معنا سنت ها و رسوم گذشته، زندگي را در محدوده كانال هاي از پيش تعيين شده به جريان مي‌اندازد. اما تجدد، فرد را رو در روي تنوعي از انتخاب هاي ممكن قرار مي‌دهد که يكي از پيامدهاي آن، اهميت يافتن سبك زندگي است(گيدنز، ١٣٨٣ : 119). با ادبیات گيدنزی سبك زندگي برآمده از كردارهايي است كه به جريان عادي زندگي روزمره تبديل شده‌اند. نحوه لباس پوشيدن، غذا خوردن، شيوه‌هاي كنش و مانند اين‌ها، بازتاب دهنده هويت‌هاي شخصي، گروهي و اجتماعي است. اشكال منتخبي از مصرف گرايي، سبك زندگي افراد را مشخص مي‌كند که شامل تغذیه، پوشاك، مسكن، اتومبيل، عادات‌كاري، تفريح يا فراغت و رفتارهای منزلت جويانه است که بیشتر به موقعيت اجتماعي افراد و امكان و ميزان دسترسي آنان به منابع اقتصادي و فرهنگي بستگی دارد. با برداشت گيدنزی سبک زندگي، مجموعه‌اي كم و بيش جامع از عملكردهاست كه نه تنها نيازهاي جاري فرد را برآورده مي‌سازد، بلكه روايت خاصي است كه هويت او را در برابر ديگران به نمايش مي‌گذارد.

 

مقوله‌های سبک زندگی

برای مشخص نمودن ابعاد مختلف سبک زندگی می‌توان از دیدگاه‌های مختلف بهره گرفت. بر اساس دیدگاه سازمان بهداشت جهاني، سبك زندگي در معنای الگوهاي رفتاري و عادات فردي در سراسر زندگي به ابعاد سه‌گانه، تغذيه، تحرك، عادات رفتاري قابل تقسیم است(سنائي نسب، رشيدي و توكلي ١٣٩٢ :١١ ). برای سبک زندگی، دو مقوله می‌توان در نظر گرفت: سبک زندگی مصرف گرایانه و معناگرایانه. منظور از سبک زندگی مبتنی بر مصرف، بعدی از سبک زندگی مادی است که در آن فعل و انفعال فرد در محیط زندگی به صورت مصرف کالا و دریافت خدمات بروز و ظهور پیدا می‌کند. سبک زندگی مبتنی بر مصرف بر اساس فراغت و تفریح، مدیریت بدن، سبک پوشش و مد، و سبک تغذیه فرد مشخص می‌شود.سبک زندگی معناگرایانه بر اساس هدف، به سبک زندگی دینی، سیاسی، ورزشی، سلامت محور و هنری قابل تقسیم است. با این وجود تمایز کامل این دو مقوله سبک زندگی از همدیگر بسیار مشکل است و در برخی موارد با همدیگر همپوشانی دارند.

 

دین

برخي تا هزاران تعريف از دين، ياد كرده‌اند(کینگ، 1355: 92). بیشتر عالمان اسلامی، دين را مجموعه‌اي از عقايد، اخلاقیات، احكام و عقايد می‌دانند و بنابر يك استدلال درون ديني، اصول مكتب انبيا را يكسان مي‌دانند(مطهری، ج 3 ، 1362: 158). اديان بي خدا، در اين نگاه، دين به شمار نمي‌آيند. در نگاه دوم، تلقي از دين نه به منزلة پيام و حكايت آسماني، بلكه به مثابة واقعيت مستقل بشري تفسير مي‌شود. در اين نگرش، سخن از حقانيت و بطلان پيام‌هاي ديني نيست، بلكه مسئله فهم و شناخت دين است (فرامرز قراملكي، 1387: 60-62). تعريف دين با اين نگاه مشكل است. به همين خاطر به اعتقاد برخی صاحب‌نظران، تنها تعريف ممكن از دین، تعريف قراردادي است (فنایی، 1375: 108).

تعاريف از دين را می‌توان به دو دستة كلي صوري(پديدارشناسي) و تفسيري تقسيم كرد. در تعريف‌هاي پديدارشناسي به توصيف بسنده مي‌شود، اما تعريف‌هاي تفسيري ديدگاه خاصي را با منظر روانشناختي يا جامعه‌شناسي و... ارائه می‌كنند (فنایی، 1375: 111-112). از دیدگاه آلستون نمي‌توان مرز مشخصي بين دين و غيردين ترسيم كرد، اما بهترين شيوه ارائة مشخص يك تيپ ايده‌آل از دين يا الگوي کاملا" معلوم ديني است. او بر اساس اين خط مشي فهرستي از خصائص دين را ارائه مي‌كند: اعتقاد به موجودات ماوراءالطبيعي، تفكيك ميان پديده‌هاي مقدس از غيرمقدس، اعمال و مناسك حول امور مقدس، مجموعة قواعد اخلاقی كه خداوند ضامن اجراي آن است، احساسات خاصي كه مشخصة ديني دارند (خشيت، احساس گناه، پرستش) كه در محضر امور مقدسه و در خلال انجام مراسم پديد مي آيند، دعا، عبادت و ساير صور ارتباط خداوند، تصوير عام از جهان به منزلة يك كل و مقام انسان در آن، نظامي كم و بيش كامل دربارة زندگي انسان بر پاية آن جهانب يني، گروه اجتماعي كه امور فوق، آنان را به هم پيوسته است. وقتي كه مقداري لازم از اين مشخصه‌ها به ميزاني كافي وجود داشته باشند، ما يك دين داريم و اين نهايت دقتي است كه ما توانيم براي ايضاح مفهومي دين داشته باشيم (آلستون و همکاران، 1376: 26-24).

 

مقوله‌های مرتبط با دین

گرایش دینی و دینداری دو متغیر مرتبط با دینداری در زیر تشریح شده‌اند.

گرایش دینی:گرايش ديني در برگيرنده گرايش عمقي به باورهاي ديني و عمل به آن در چهارچوب هنجارهاي رايج و پذيرفته شده در جامعه مي‌باشد. به عبارتي، اندازه‌ای از تمايلات و آمادگي‌هاي ذهني و جسمي شهروندان براي مشاركت در برگزاري و اجراي مناسك و شعاير ديني است. مطابق نظریه بازار دین برگر، می‌توان ابعاد مختلف گرایش دینی را در سه مفهوم گرایش به دین خصوصی، برخورد گزینشی با دین و تکثرگرایی در دین خلاصه نمود. گرایش به دین خصوصی به میزان باورهای فرد به عدم نیاز دین به متولی، اداره جامعه با تکیه بر عقل و وابستگی پاکی انسان به نیت او بستگی دارد. برخورد گزینشی با دین ریشه در باورهای فرد به انجام ندادن احکام شرعی ناموجه (از نظر عقل) ، توان خود فرد در تشخیص گناه از غیرگناه، تطابق دادن آموزه‌های دینی با عقل انسان امروزی ؛ مراجعه به عقل به جای مراجعه به توصیه‌های دینی در زندگی دارد. تکثرگرایی در دین نیز وابسته به باورمندی فرد به دوستی و ارتباط با افراد مذاهب مختلف، منافات دینداری با گوش دادن به موسیقی و فیلم ها ، عدم اهمیت نوع مذهب در رسیدن به حقیقت می‌باشد (برگر¹⁴، 1967).

دینداری : دينداري يا تدين¹⁵ حالت انسان بوده كه دين متعلّق آن است. در واقع، دينداري وقتي است كه تمام يا بخشي از تعاليم و دستورات ديني ( اعم از عقايد، اخلاقيات و احكام ) مورد پذيرش مردم يا گروهي از افراد قرار گيرد. بنابراين، در مقام تعريف مي‌توان اظهار كرد كه دينداري يا تدين عبارت است از التزام فرد به دين مورد قبول خويش. اين التزام در مجموعه اي از اعتقادات، احساسات، اعمال فردي و جمعي كه پيرامون خداوند (امر قدسي) و رابطه‌اي ايماني با او، سامان مي‌پذيرد.(طالبان، 1380 :50-49).

مطالعه دينداري معمولاً در دو سطح انجام مي‌گيرد، اين سطوح را مي‌توان مركزي و پيراموني ناميد (ميرسندسي، 1382 :128 ). لايه مركزي دينداري مبتني بر ابعاد اصلي دین (عقايد، مناسك، باورها و تجربه ديني) و لايه پيراموني شامل انواع دينداري‌هاست . دينداري مبتني بر ابعاد اصلي دين در سطح مركزي دينداري و گونه‌هاي ديگر از دينداري كه در مواردي در سطح نگرش‌ها و طرز تلقي‌ها راجع به دين جاي مي‌گيرند، لايه‌هاي پيراموني دينداري را شكل مي‌دهند . از سو ي ديگر مي‌توان لايه‌هاي پيراموني را ضرورت‌هاي تاريخي اديان نيز محسوب كرد كه با توجه به اين امر ابعاد جديدي در دينداري، حداقل از حيث مواجهه با پرسش‌هاي معرفت شناسانة رقيبان دين و يا ضرورت هاي تاريخي و توجه به عنصر زمان و مكان اهميت پيدا كرده‌اند و شرايط متنوعي را نسبت به اين حالت جديد مطرح ساخته‌اند(ميرسندسي، 1382 :128 ).

دينداري مبتني بر ابعاد اصلي دين يا همان التزام ديني از مفاهيمي است که پژوهشگران علوم اجتماعي كه حوزه علاقه شان مطالعه تجربی دين است به آن بسيار توجه كرده‌اند(سراج زاده، 1383 :58). رهيافت چند بعدي بودن دين و تعريف چند بعدي از دينداري و نحوه سنجش آن معمولاً با نام گلاك و استارك پيوند خورده است. به نظر گلاك و استارك همه اديان جهان به رغم آن كه در جزئيات تفاوتهاي زيادي دارند، داراي حوزه‌هاي كلي مشابه هستند. اين حوزه‌ها كه مي‌توان آن ها را به مثابة ابعاد اصلي دينداري در نظر گرفت، عبارت‌اند از اعتقادي، مناسكي، تجربي و پيآمدي(گلاك و استارك،¹⁶ 1971 :١٩-٢ ).

اما در سطح دوم كه از آن به نوع دينداري يا قرائت از دين تعبير مي‌شود و ناشي از مواجهه دينداران با ضرورت‌هاي زماني و مكاني بوده و در قرون اخير از مواجهه دين با مدرنيته شكل گرفته، كمتر نظريه‌اي اين سطح دينداري را مورد مطالعه قرار داده است. در مورد مباني قرائتهاي ديني می‌توان به مبناي نظريه تكامل ديني، هرمنوتيكي، مبناي زباني، مبناي تجربي اشاره نمود.

به عنوان يك رهيافت نظري براي رابطه ميان التزام ديني و قرائت از دين مي‌توان از نظرياتي در حوزه جامعه‌شناسي شناخت و معرفت شناسي بهره گرفت: از منظر جامعه شناسي شناخت، از دو گونه شناخت صحبت مي‌شود كه يكي بيشتر عقلاني، نظريه‌اي و شناسنده است و متعلق به مرحله تطابق افكار با واقعيات اجتماعي است و ديگري بيشتر از عناصر عاطفي و شبه نظريه اي و ارزش (تقديري) تشكيل شده و محصول دوران فقدان توافق انديشه‌ها با واقعيات اجتماعي است(آشتياني، 1383: 194 ). التزام ديني، كه ناظر به ابعاد عقيدتي، تجربه ديني، مناسكي و ... است، ناظر به اينگونه شناختهاست. شناخت هاي نوع اول (عقلاني) در تعامل با شناختهاي عاطفي (ديني) در صدد فهم و تفسير عناصر نظام عقيدتي ديني و جهت‌گيريهاي كلي و عام آن بر مي آيند. و پيام‌هاي فرامكاني و فرازماني خداوند در چارچوب ذهن انسانها مورد بازخواني و فهم هاي متفاوت (عقلاني) قرار مي گيرد، كه قرائت‌هاي محصول اين تعامل است و بسته به اينكه در اين تعامل تا چه اندازه بر عقل و يا ديني عاطفه (ايمان) تاكيد شود، قرائتهاي گوناگون و يا به طور كلي الهيات متفاوتي خواهيم داشت.

از منظر معرفت شناسي مي توان رابطه ديالكتيكي دو مقوله التزام ديني و قرائت ديني را از خلال دوگانه‌هايي همچون وحي و واقعيت، ثابت و متغير، گذشته و حال و نقل و عقل، پي‌گرفت. (ابوزيد، 1383 :9-258 ). انواع قرائت‌هاي ديني، محصول چگونگي تعامل عقل با متون و نصوص ديني هستند. مطابق اين ديدگاه، بايستي بين معرفت ديني و گوهر دين تمايز قائل شد؛ اين دو يكي نيستند و معرفت ديني، مثل هر معرفت ديگري، تاريخي است و در طي زمان در معرض تحول و دگرگوني است (سروش،1375).

 

بررسی روابط بین سه متغیر

در این بخش روابط بین سه متغیر را از دیدگاه نظری بررسی می‌کنیم.

 

اثرات مصرف رسانه‌ای بر سبک زندگی

رسانه‌های جمعی، شیوه‌ها و نظام‌های ارزشی جا افتاده را به چالش می‌کشند. طبق نظریه کاشت، رسانه‌ها بر افکار و رفتار استفاده کنندگان خود تاثیر می‌گذارند. کاشت به معنای پذیرش و درونی‌سازی نگرش رسانه‌ای توسط مخاطبان و بینندگان است و به رایج‌سازی یک روند می‌انجامد. اهمیت رسانه در خلق راه‌های مشترک در انتخاب و نگریستن به رویدادها است. گربنر، این فرایند را کاشت انگاره‌های غالب می‌خواند. رسانه‌ها با تکرار پیام‌ها در سبک و سیاق واحد و مشترک در تلاشند تا یک سبک زندگی را عمومی ساخته و از یک نظر، به یک دست شدن جامعه کمک کنند. بدین ترتیب آنها همواره در جهت تخریب اقلیت‌ها، سبک‌های زندگی سنتی و خرده فرهنگ‌ها عمل می‌کنند.برنامه‌هایی که از رسانه‌ها پخش می‌شود از یک زمینه مشترک فرهنگی و اجتماعی برخوردارند و انواع برنامه‌ها از الگوها و سبک‌های مشترک تبعیت می‌کنند.

رسانه‌ها با پررنگ کردن و کم رنگ کردن ابعادی از زندگی موجب می‌شوند، نگرش افراد به سبک زندگی تغییر یابد. نتایج پژوهش‌های مختلف در ایران نشان دهنده تاثیر رسانه‌ها بر سبک زندگی افراد است. استفاده هدفمند از رسانه، تأثیر مثبت و معنادار بر سبک زندگی سالم دارد (آقایاری هیر و داداشی، 1401: 89).

رسانه‌های جدید به افراد تصاویری را نشان می‌دهند تا این تصویرها به عنوان رؤیا و الگو در ذهن مخاطب تثبیت شوند و آنها را به صورت غیرمستقیم وادار می‌سازند تا خود را با آنچه در رسانه‌ها می‌بینند، مطابقت دهند. بنابر این، مصرف کنندگان هر روزه تصمیمات خرید بی‌شماری می‌گیرند و تصمیم خرید، نقطه اصلی و مرکزی تلاش‌های تغییر سبک زندگی به شمار می‌رود. با نگاه گیدنزی، انواع روایت‌های رسانه‌ای موجب دخل و تصرف در خویشتن خویش شده و سبک زندگی را درگوگون می‌کنند.

در تاثیر رسانه‌ها بر سبک زندگی، نوع رسانه دارای اهمیت زیادی است. رسانه‌های شبه تعاملی چون رادیو، تلویزیون و ماهواره در مقایسه با شبکه‌های اجتماعی به عنوان رسانه‌های دو‌گونه‌ای ( با تلفیق شبه تعامل و تعامل رسانه‌ای) تاثیرات متفاوتی بر سبک زندگی افراد داشته باشند. بر اساس این تمایز به بررسی نقش هر کدام از آنها می پردازیم:

 

الف- تاثیرات رسانه‌های شبه تعاملی بر سبک زندگی

درباره تاثیرات رسانه های شبه تعاملی چون تلویزیون و به تبع آن ماهواره بر سبک زندگی افراد می‌توان بر اساس نظريه اثرات كاشت گربنر¹⁷، استدلال نمود. آنها خالق و منعكس كننده عقايد، ارزش ها و باورهايي است كه از نيازهاي نهادينه جامعه پيرامون تأثير مي‌پذيرند. تلویزیون همچنين مردم را بر مي‌انگيزد تا پيوسته به محتواهايش كه احتمالاً باورها و انديشه‌هاي پيشين را تأئيد مي‌كنند، توجه كنند(گربنر و گروس¹⁸، 1976: 175). در تبیینی صریح‌تر از نظریه کاشت گربنر، بر اساس نظریه رسانه‌ای تامپسون، می‌توان به ساختار تعاملات شبکه‌های تلویزیونی و ماهواره‌ای غیر دو جانبه (غیر دیالوژیک) اشاره نمود (تامپسون، 1389 :144 : 267-268). رسانه‌های تعاملی ماهیتی غیر دو جانبه دارند؛ در نتیجه تاثیر آنها بر سبک زندگی ماهیتی یک طرفه و به نسبت تحمیلی است. این نوع رسانه‌ها به مخاطبان خود امکان اظهار نظر و تعامل مستقیم را کمتر می‌دهند.

 

ب- تاثیرات کاربرد فضای مجازی بر سبک زندگی

فضاي مجازي را جهان ارتباط متقابل رايانه‌ها و جامعه حاصل از اين ارتباط ها می‌توان دانست (ذکایی و خطيبي، 1385: 13). ويژگیهایی مانند سريع شدن فضا، فراگیری، قابلیت دسترسی دائم، فرامکانی و فرا زمانی، جهانی بودن و چند رسانه‌ای بودن، فضای مجازی را از فضای فیزیکی و واقعی متمایز می‌کند. در فضای فیزيکی، فرد با زمان به عنوان امری مستمر و متناهی روبرو می‌شود و برای تحقق طرح هايش فقط مقدار زمان معینی در اختیار دارد. ساختار زمانی اجباری است و در واقع ترتیب منظم وقايع يکی از عناصر اصلی آگاهی انسان به زندگی روزمره است. اما در فضای مجازی "سرعت"، کندی فضای فیزيکی را جبران می‌کند و ساختار زمانی و ترتیب وقایع بسیار منعطف و اختیاری است. این ویژگیها موجب می‌شود امکان تأثیرگذاری فضای مجازی با اشتراک گذاری دنیای شخصی کاربران خود و به حداقل رساندن فاصله بین آنها، بیشتر و آسان‌تر شود. فضای مجازی مبتنی بر شبکه‌های اجتماعی از قبیل تلگرام¹⁹، اینستاگرام²⁰، واتس آب²¹، فیس بوک²²، تويیتر²³ به بخش جدايی ناپذيری از فرهنگ زندگی آنلاين تبديل شده و در حال دگرگونی سبک زندگي افراد هستند (اسلوين،1380 : 158).

استفاده کاربران از سایتها و شبکه‌های فضای مجازی با محو محدوديتهاي زماني و مکاني و تکثر نمادها، موجب تغییر ذائقه‌ها و به تبع آن سبک زندگی، رشد توقعات و انتظارات و دگرگونی فرآيندهاي تكوين شخصيت می‌شود. این ویژگی فضای مجازی، می‌تواند تغييراتي را بر هنجارها، و باورهای مرتبط با سبک زندگی داشته باشد (كاستلز²⁴ ، 1996: 199). کاربرد فضای مجازی بر خلاف رسانه های شبه تعاملی هم امکان تعامل نامتقابل و متقابل از فاصله دور را فراهم می‌کند، چراکه این شبکه‌ها ساختاری دوجانبه هم می‌توانند داشته باشند؛ با این تفاوت که طرفین بر خلاف تعامل رودررو از درک نشانه‌ها و نمادهای چهره، احساس واقعی و هویت واقعی همدیگر اطمینان ندارند. نمادها و نشانه‌هایی که طرفین در قالب نوشتار یا تصویر و حتی صوت با همدیگر مبادله می‌کنند می‌توانند همانند نقابی هویت واقعی طرفین را از همدیگر مخفی کند. در نتیجه تاثیرات رسانه‌های فضای مجازی بر سبک زندگی به علت ماهیت تعاملات نامتقابل و متقابل و مخفی ماندن هویت کاربران به مراتب عمیق تر و شدیدتر است. ضمن اینکه ماهیت بارخوردی مستقیم و سیالیت زمانی و مکانی این رسانه‌ها موجب می‌شود رسانه‌ها دایما" خود را با ذائقه در حال تغییر افراد در جهت تغییر سبک زندگی به روز کنند.

 

اثرات رسانه بر دین

دين در قرون گذشته تا پيش از رسانه‌ای شدن عموماً از طريق گفتگو، نوشتن، آموزش و سخنراني منتقل شده است(هورسفیلد²⁵، 2005: 135). تاثیر رسانه بر دين از ابعاد مختلف دارای اهمیت است. با وجود گسترش اثبات‌گرايي و تقلا برای كنار زدن جنبه‌های ديني حيات بشری، توجه به آن کاهش نیافته است (واتیمو و رورتی²⁶، 2005: 55). بر خلاف تصور، دين امری محدود به رويدادهاي قلمروی امور مقدس نيست، بلکه بخشي از فرهنگ است كه تصوير قابل قبولي از نظام حاكم بر هستي مي‌دهد( ام هوور، 1382: 29). از طرف دیگر رسانه با قدرت اجتماعي ويژه‌ای مي‌تواند مولد پيام‌های ديني باشد. از منظری متفاوت نیز، رسانه‌ها قادرند به كمک آموزه‌های ديني چارچوب‌های خاصي را برای زندگي امروزی پديد آورند و ارائه‌گر نوعي سبک زندگي ديني شوند (بوردیو²⁷، 1991: 12). بر این اساس نبايد تأثيرات رسانه‌ای شدن دين را در پيش رو قرار دادن سبک‎‌های خاص زندگي و ايجاد زيست جهان های متفاوت از نظر دور داشت.

افزایش قدرت رسانه ای در نتیجه افزایش مخاطبان، دسترسي دايم و آسان به آنها، انبوه معارف ديني انتقال يافته توسط اين گروه از رسانه‌ها ، استفاده از قالب های عموماً فاخر و تأثيرگذار در آنها و... همگي ويژگيهايي است كه منحصراً در رسانه‌های جديد ديني مي توان يافت (ریس²⁸، 2003: 78). ارزشهای ديني چون اعتقادات، احکام و اخلاق ديني از طريق رسانه‌ها در بسياری موارد با بسط و توسعه همه جانبه به عنوان هنجار مطرح می‌شوند.

با اینهمه تاثیرات رسانه‌ها بر دین با چالش‌های جدی مواجه است. آموزه‌های ديني كه از طريق رسانه‌های سنتي منتقل مي‌شدند، همواره با نوعي تاكيد و وسواس در كمترين مغايرت با واقع برخورد مي‌كردند اما با فرايند رسانه‌ای شدن دين، طبق نظريه بازنمايي در حقيقت، انسانها با يک دين مجازی روبرو مي‌شوند و تغييرات گسترده‌ای در نمود خارجي دين، بروز مي‌كند. رسانه‌های جديد امور ديني را در يک فضای اساساً تغييريافته منتقل مي‌كنند. به این معنا که رسانه‌ها بر خلاف دین که ماهیتی «آن جهانی» دارند دارای ماهیتی «این جهانی» هستند؛ در نتیجه در رسانه ايجاد فضای معنوی ديني، يا اساساً ممکن نيست و يا آن فضا امری متفاوت با شور و حال معنوی و ديني اصيل و واقعي است (پستمن، 1378: 254).

چالش دیگر آنکه از دیدگاه اديان، خداوند در يک زمان و مکان واقعي و به صورت هميشه و همه جا حاضر بر عقل، قلب، روح و ذهن مؤمنان و موحدان سيطره دارد؛ اما در رسانه‌های جديد بیشتر بر حواس بينايي و شنوايي و جنبه‌های مادی انسان اصالت داده مي‌شود. دين رسانه‌ای يک خدای مجازی و روی خط را به وجود مي آورد و در اين شرايط معناي بازتولیدی رسانه ممکن است متفاوت و در مواردی حتي متعارض با آموزه‌های اصيل ديني باشد (هوور²⁹، 1988: 45).

چالش دیگر آمیخته شدن مفاهیم اسطوره‌ای در فرهنگ و رجوع مجدد به آنها در رسانه‌ها و آمیخته‌شدن دین با مؤلفه‌هايي همچون جادو، مسايل فرا روانشناسانه، مسايل علمي و تخيلي و... است که در تضاد با آموزه‌های اصيل اديان اين انديشه را به ذهن القاء مي‌كند كه پرداختن به دين بدون نزديک شدن به اين مقولات ناممکن است و گويا اين حوزه‌ها با دين قرابت ذاتي دارند (هورسفیلد، 2005: 143).

چالش مهم دیگر آنکه رسانه می‌تواند در ایجاد سبک زندگي متفاوت و يا حتي متعارض با دين نقش آفرینی کند. رسانه می‌تواند تصویری کاریکاتوری از دین ارئه نماید که در آن بسياری از مؤلفه‌ها و ويژگيها، متفاوت با دين اصلي بوده و چندان شکل و شمايل متناسب و واقعي را ندارد (موسوی مهر، 1393: 184-186).

 

اثرات دین بر سبک زندگی

دین اساسا" با نمادهایی سروکار دارد که غیرعینی‌اند و احساسات، ارزش‌ها، امیدهای مومنان را بیان می‌کند و جریان کنش متقابل میان انسان ها و اعیان خارجی را سازمان می‌دهد و به نظم می‌کشاند یا کل مجموعه اذهان و اعیان را جمع بندی می‌کند و یا زمینه این کل را نشان می‌دهد»(همیلتون، 1377: 15)؛ بنابراین، دین در عمل، به منزله یک سیستم ارزشی به حرکت‌های انسان ها جهت می‌دهد و آنها را هدفمند و انسان را به سوی اعتلای روانی- انسانی و تکامل رهنمون می‌کند. بر این اساس، دین در انتخاب سبک زندگی خاص و دوری از سبک‌های زندگی که با آموزه‌های دینی در تضاد است، نقش کلیدی دارد. از طرف دیگر خود دین، سبک زندگی خاصی به وجود می‌آورد که در عمل به آموزه‌های دینی به ویژه سنت ها و آیین ها و مناسک دینی نمود پیدا می‌کند.

هر جامعه داراي اعتقادات، باورها، آداب و رسوم و فرهنگ خاص خود است که می‌تواند سبک زندگی شان را تعیین نماید. «عموم ادیان داراي نظام معنایی، آموزه‌ها، نهادها و ساختارهایی هستند که پیروانشان را در ایجاد سبک زندگی مبتنی بر آنها توانمند می‌کنند. این گونه سبک زندگی ناشی از فرهنگ دینی را می‌توان سبک زندگی دینی نامید» (مهدوي کنی،1386 :187 ).

سبک زندگی دینی را می‌توان در دینداری یا تدین شهروندان جستجو نمود. دین از مهم‌ترين عوامل تعيين كننده شكل، نوع و روند تغييرات در اجتماع است و نقش مهمي در گزينش سبك زندگي افراد دارد. دين نه تنها مردم را نسبت به برخي از سبك‌هاي زندگي در قياس با سبك هاي زندگي ديگر ترغيب مي‌نمايد، بلكه مي تواند تاثير قابل ملاحظه‌اي در كنترل فرهنگ مصرفي و سبك‌هاي زندگي مصرفي داشته باشد (باكاك، ١٣٨١ :١٧٧ ).

اهميت دين بر سبك زندگي اگر چه در زمينه‌هاي اجتماعي گوناگون تغيير مي كند، اما ارزش جامعه شناختي زيادي دارد. اين نتيجه در كشورهايي به دست آمده كه دين در عرصه عمومي به شدت تضعيف شده است. اديان به دليل عرضه انبوهي از ارزش هاي متافيزيكي و اخلاقي و هم چنين ارائه رديفي از رفتارهاي سنتي كه مي‌توانند عناصر سازنده سبك زندگي باشند، قادرند نقش فعالي در ايجاد يا تغيير سبك هاي زندگي ايفا كنند. اهميت اين موضوع از آنجايي است كه دينداري داراي كاركردها و اثرات ويژه‏اي در تمام زواياي زندگي بشري است، چرا كه افراد ديندار بسياري از كنشها، افكار، شيوه زندگي، ارزش ها و حالت هاي خود را براساس دين تعيين نموده و دين را ناظر بر زندگي خود مي‌دانند.

 از ديدگاه جامعه شناختي، دين به عنوان يك نهاد اجتماعي، كاركردهاي اساسي مانند انظباط، انسجام، حيات بخشي و خوشبختي آفريني دارد كه فقدان آن بقاي جامعه را مخدوش مي‌سازد (گيويان،١٣٧٧: ٢٦ ). در اين ارتباط، بررسي ابعاد گوناگون دين و دينداري، به ويژه عناصر آگاهي بخشي و تعميق باورهاي ديني، در جهت تبيين سبك زندگي مناسب شهروندان ضرورت دارد. بنابراين، دين نيز به عنوان يكي از سرمايه‌هاي مذهبي و نمادين اصلي جامعه باعث می‌شودكه افراد متأثر از آن بتوانند نگرش ها، رفتارها و در نهايت سبك زندگي خود را از ديگران متمايز كنند.

با توجه به رابطه دينداري با سبك و شيوه زندگي مردم، بسياري از صاحب نظران برانعكاس جهان بيني، ارزش‌ها و نگرش هاي ديني در سبك زندگي شهروندان تاكيد ورزيده و نقش اساسي دين در شكل گيري سبك زندگي افراد و گروه‌هاي اجتماعي را مورد تاكيد قرار داده‌اند (فاضل قانع، ١٣٩٢ :١٠). از جمله جامعه‌شناساني كه به اين مسئله پرداخته‌اند ابن خلدون ، وبر ، زيمل، گيدنز ، وبلن و بورديو هستند كه معتقدند سبك زندگي بر دين و به دنبال آن اهتمام و التزام ديني (دينداري) تأثيرگذار است.

 پژوهش درباره سبك زندگي شهروندان و نقش دين درآن از اهميت علمي و اجتماعي خاصي برخوردار است. چنان كه به نظر مي‌رسد، در چند دهه اخير با سرعت تغيير در سبك زندگي، شاهد تغيير در مجموعه اي از رفتار و عادات و عقايد و ارزش‌هاي مردم كشورمان بوده‌ايم. نبض اين تحولات در ورود رسانه‌ها ي جديدي هم چون برنامه‌هاي ماهوارهاي، انواع لوح فشرده، اينترنت و شبكه‌هاي اجتماعي است. نقش اساسي دين در شكل گيري سبك زندگي افراد و گروه‌هاي اجتماعي در پژوهش‌های داخلی چون تنهايي و خرمي (1389)، خواجه نوري (١٣٨٩)؛ چاوشيان (١٣٨١) و پژوهش‌های خارجی چون كانتور و لنگستون³⁰ (1989)، والت³¹(٢٠٠٢)؛ مك كي³² (١٩٩٦) مورد تاکید قرار گرفته است.

در ايران به عنوان جامعه‌اي ديني، دين همچون يك سرمايه، نقشي تاثير گذار بركنش و انتخاب سبك زندگي و نحوة مصرف فرهنگي و مادي افراد دارد. با اینهمه قرار گرفتن در معرض مدرنيسم و شاخص هاي آن از جمله عقلانيت، فردگرايي، مصرف‌گرايي همواره تغييراتي در تمام زمينه‌هاي اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و نگرش‌هاي ديني به دنبال داشته است. به نحوي كه محور اصلي تحقيقات جامعه‌شناسي دين نيز از ابتدا، جامعة نوين و تحولات برجسته‌اي بوده كه مدرنيسم در امر دين به وجود آورده است (ويليامز³³، 1386: 2). در جامعه ديني و در حال توسعه ايران، ارزشهاي جديد بر ارزش‌هاي ديني پيشي گرفته‌اند. این جای ماندن ارزش‌های ایرانی- اسلامی نیازمند آسیب شناسی است که آثار آن در سبک زندگی ایرانیان قابل رصد است. مطالعه تاثیر آموزه‌هاي ديني بر سبك زندگي مي‌تواند فتح باب مناسبي براي بررسي‌هاي ديگر در مورد ابعاد مختلف گونه‌هاي زندگي ايرانيان باشد. آموزه‌هاي ديني، فرد را به نوع خاصي از زندگي ترغيب مي‌كند، برنامه‌ريزي و آينده‌نگري در جامعه، نيازمند شناخت نوع و جهت اين آموزه‌هاست. سبك زندگي را می‌توان را به عنوان شاخص و نشانه‌اي از هويت ديني و و ارزشي فرد يا جامعه تلقي كرد(گيدنز، ١٣٨٥ :١٢٠ ). به همين دليل، سبك زندگي افراد جوامع را مي‌توان به عنوان يكي از شاخص‌هاي سنجش كيفيت ايمان، عمق باورها و ارزش‌هايشان مورد استفاده قرار داد. ارتباط اين دو حوزه تا جايي است كه با ترويج نوع خاصي از سبك زندگي، مي توان باورها و ارزش هاي مرتبط با آن را نيز انتقال داد.

 

 

بسترهای تاثیرگذاری رسانه و دین بر سبک زندگی

تاثیرگذاری رسانه و دین بر سبک زندگی در بسترهای مختلف اجتماعی دگرگون می‌شود. مهمترین این بسترها در زیر بررسی شده‌اند:

متغیر سرمایه : در تاثیرگذاری رسانه و دین بر سبک زندگی افراد، سرمایه به عنوان یک مفهومی بوردیویی از اهمیت خاصی برخوردار است. رسانه و دین میدانی شکل می‌دهند که در بستر آنها نگرش‌های افراد تشکیل، اصلاح یا تغییر می‌یابند. دين در نگاه بورديو از ساختار ذهنيِ برخاسته از منش فرد نشأت مي‌گيرد. وي، در قالب تئوري عملش، دين را به عنوان ميداني نسبتا خود مختار در درون ميدان وسيع قدرت تعريف مي‌كند و بر پويايي آنچه ساختارها و محتوا را در اين ميدان تشكيل مي دهند، تأكيد مي كند. در اين ميدان دو طبقه در نظر گرفته می‌شودكه عبارت اند از: «توليدكنندگان معتبر ديني يا متخصصان ديني» كه براي توليد، عرضه و باز توليد كالاها و پيام هاي ديني تلاش مي كنند، و« افراد عادي» كه به طور عيني مصرف كننده و تقاضا كنندة اين كالاها و پيام ها هستند ودر نگاه عمل ديني(دين داري) توسط آنها صورت مي پذيرد (براد فورد³⁴،٢٠٠٣ 159). از دیدگاه بورديو، دينداري نيز از رابطة ديالكتيك ميدان و منش ديني به دست مي‌آيد (وود³⁵، 2009: 14).

رويكرد نظري بورديو به سبك زندگي، از رهگذر شيوه‌هاي مختلف تملك سرمايه حائز اهميت است(چني³⁶، 1382: 103). از نظر بوردیو، رسانه و دين سه نوع سرمايه را در اختيار افراد قرار مي دهند: در وهله نخست رسانه و دين مشتمل بر يك جهان‌بيني و نظام معنايي است كه نوعي سرمايه فرهنگي را در اختيار افراد مي گذارد. دوم آن كه، رسانه و دين داراي يك نظام نمادي و شعائري است كه به پيروان خود سرمايه‌هاي نمادين مي بخشد. سوم اينكه دين داراي گروه يا اجتماعي از پيروان (امت) و هم چنين نهاد و سازماني نسبتاً منسجم (از روحانيان) است كه سرمايه اجتماعي در هر جامعه پديد مي آورد. همچنین رسانه نیز دارای گروهی از مخاطبان و هواداران است (مهدوي كني، 1386: ٢٢١ ).

متغیر سنت/ مدرنیته: سبک زندگی تحت تاثیر دو گانه سنت/ مدرنیته قرار دارد. در گذشته سبک زندگی در قلمرو نهادهای سنتی چون دین قرار داشت. دين در گذشته كاركردها و نقش هاي گسترده اي داشته و مسئوليت‌هاي مختلفي را در زندگي بشر بر عهده گرفته است. با ظهور نهادهاي مدرن مانند رسانه‌های نوین در زندگي جوامع بشري، برخي از اين كاركردهای سنت به رسانه‌ها واگذار شده و ميزان دينداري را دستخوش تغيير كرده است. از نگاه گيدنز، مذهب يكي از منابع اقتدار سنتي است كه تجربه، معنا و تفسير زندگي بر اساس آن صورت مي‌گيرد. به همين دليل اكثر كنش‌هاي زندگي افراد داراي دلايل ديني و مذهبي هستند. امروزه، با گسترش رسانه‌ها و کاهش نفوذ سنت، زندگي روزمره بيشتر برحسب تاثيرات متقابل عوامل محلي و جهاني ساخته مي شود. به همين سبب افراد ناچار مي‌شوند تا سبك زندگي خود را از ميان گزينه‌هاي مختلف انتخاب كنند. به باور گيدنز، تحول سبك‌هاي زندگي و دگرگوني‌هاي ساختاري مدرنيته به واسطه بازتابندگي به يكديگر گره مي‌خورند و به دليل گشودگي زندگي اجتماعي امروزي و كثرت زمينه‌هاي كنش و منابع، انتخاب سبك زندگي براي ساختن هويت شخصي اهميت بسياري مي يابد (گيدنز، ١٣٧٨: ٨٨- ١١٩ ).

با ادبیات زیملی، در دنیای مدرن، سبک زندگی مصرف‌گرایانه به ویژه مد به رقیبی برای دین تبدیل شده است؛ چراکه به آنها کمک می‌کند فشارهاي زندگي را تحمّل كنند. مصرف كالا و ايجاد سبك هاي مختلف زندگي براي هر فرد وجهی هويت بخش و متمايز كننده دارد (باكاك، ١٣٨١ :٢٦ ).

 

 

 

        

 

دین

رسانه

                              

 

 

        

 

 

 

سبک زندگی

 

 

                                                         

 

 

 

 

 

شکل 1: رابطه رسانه، دین و سبک زندگی در بستر متغیرهای اجتماعی

 

نتیجه گیری

توسعه فرهنگی و اجتماعی جامعه ایران بدون در نظر گرفتن تاثیرات رسانه بر نگرش ها، عقاید و ارزش ها که دین در آن محوری کلیدی دارد و عملکردها که سبک زندگی نمود عینی آن است قابل تحقق نیست. در این راستا، بررسی تاثیرات همزمان کاربرد رسانه بر دینداری و گرایش دینی و سبک زندگی در بستر شرایط خاص توسعه اجتماعی، اقتصادی و سیاسی ایران نیازمند طرح و پشتوانه نظری قوی و جامع است. این پژوهش با مد نظر قرار دادن این هدف، پس از تعاریف هر سه مقوله، به بیان روابط آنها بر همدیگر پرداخت. اهمیت این بررسی در عرصه سیاستگذاری‌های اجتماعی و فرهنگی در راستای توسعه فرهنگی- اجتماعی به ویژه در عرصه رسانه‌ای از اهمیت خاصی برخوردار است.

چارچوب نظری ارائه شده، می‌تواند پشتوانه‌ای برای تبیین در دو عرصه پژوهش های کمی و کیفی قرار گیرد. مزیت عمده این چارچوب نظری بر پایه جامع نگری، تفکیک رسانه های شبه تعاملی از تعاملی است. این تمایز و تفکیک در سیاستگذاری رسانه‌ای از این منظر اهمیت دارد که رسانه های شبه تعاملی، تعامل جنبه یک طرفه و طرفین تولید محتوا و دریافت کننده در زمان و مکان واحدی قرار ندارند. اما در تعامل رسانه ای، با وجود سیالیت زمانی و مکانی امکان تعامل دو طرفه وجود دارد. این مساله با تاثیرات متفاوت این دو نوع رسانه، سیاستگذاری های متفتاوتی را در عرصه تاثیرگذاری بر سبک زندگی و دین می طلبد.

مهم ترین راهبرد رسانه‌ای در جامعه ایران بر مبنای رویکرد دینی، در خوشبینانه ترین حالت اشاعه سبک زندگی دینی و در حداقل آن پیرایش و زدودن فضای رسانه‌ای از محتواهای ضددینی است. بعد کنترلی این سیاست در فضای رسانه های شبه تعاملی و رسمی چون صدا و سیما و سایت های مجوز دار داخلی تا حدودی امکانپذیر است اما این سیاست سلبی در فضای رسانه های تعاملی و دو طرفه چون شبکه های اجتماعی به ویژه پیام رسان های خارجی چون تلگرام، ایتستاگرام و ... چندان عملی نیست. در این راستا سیاستگذاری‌های رسانه‌ای باید از رویکرد سلبی به رویکرد ایجابی حرکت کند. خلاء برنامه های جذاب و مخاطب پسند شکل دهنده نگرش‌های سبک زندگی موجب می‌شود مخاطبان به برنامه هایی سوق داده شوند که ماهیت تهدید کننده آنها بر آموزه‌های سبک زندگی ایرانی- اسلامی بر کسی پوشیده نیست.

با اینهمه در بهره‌گیری از محتواهای دینی در ساخت برنامه ها نباید از آسیب‌های رسانه‌ای شدن و تغييرات گسترده‌ در نمود خارجي دین غفلت ورزید. تبدیل مفاهیم «آن جهانی» دین به مفاهیم «این جهانی» رسانه‌ای می‌تواند به انحراف سبک زندگی دینی منجر شود و فضایی متفاوت با شور و حال معنوی و ديني اصيل و واقعي خلق کند. این انحراف از آنجا تشدید می شود که درک مفاهیم روحانی و الهی، بیشتر شهودی است در حالی که بنیان رسانه‌ها بیشتر حواس دیداری و شنیداری است.

همچنین لازم است در سیاست‌های رسانه‌ای هر دو بعد سبک زندگی معناگرایانه و مصرف‌گرایانه مد نظر قرار گیرد. در این سیاستگذاری ایجابی به جای سانسور، فیلتر و طرد، ارتقای سطح دانش و سواد رسانه‌ای در جهت استقلال فردی از اهمیت خاصی برخوردار است تا کاربران رسانه‌ای به تحلیل، ارزیابی، و باریک اندیشی انتقادی محتواهای تولید شده بپردازند و نگرش های خود را در راستای سبک زندگی بهتر بهبود ببخشند.

از طرف دیگر تاثیرگذاری رسانه بر دین و سبک زندگی در بستر میزان سرمایه (اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نمادین) و متغیرهای مرتبط با دوگانه سنت/ مدرنیته قابل کنترل است. بر این اساس، تقویت سرمایه در ابعاد مختلف آن و دیالکتیک سازنده سنت / مدرنیته یعنی مدرن شدن با واکاوی عناصر سنتی و طرح نوآورانه از آنها بر مبنای تغییرات به روز سیاسی، اجتماعی و تکنولوژیکی می‌ت واند مسیر رسانه را در شکل دهی سبک زندگی پویا مطابق آموزه های ایرانی- اسلامی هموار سازد.

 

منابع

1.       اسلوين، جيمز(1380). اينترنت و جامعه، ترجمه عبا گيلوري و علي رادباوه، تهران: نشر کتابدار.

2.       ام هوور، استوارت و نات لاند بای (1382) بازانديشي درباره رسانه، دين، فرهنگ، ترجمه مسعود آريايي نيا، تهران: انتشارات مركز تحقيقات صدا و سيما.

3.       آشتياني، منوچهر. (1383) جامعه شناسي شناخت، تهران: نشر قطر.

4.       آقایاری هیر، توکل، و داداشی، رویا (1401). بررسی تأثیر الگوی استفاده از رسانه‌های جمعی بر سبک زندگی سالم. رسانه, 33(4 (پیاپی 129) ): 89-111

5.       آلستون، ویلیام پی.، میلتون یینگر و محمد لگنهاوزن،(1376) دين و چشم اندازهاي نو، ترجمة غلامحسین توكلي، قم: دفتر تبليغات اسلامی.

6.       باکینگهام، دیوید (1389) آموزش رسانه‌ای، ترجمه حسین سرافراز، تهران، دانشگاه امام صادق.

7.       باكاك، رابرت (1381) مصرف، ترجمه خسرو صبري، تهران: انتشارات شيرازه.

8.       پستمن، نيل (1378) نقش رسانه‌های تصويری در تربيت كودكان، ترجمه صادق طباطبايي، تهران: انتشارات مؤسسه اطلاعات.

9.       تامپسون، جان (1389). رسانه‌ها و مدرنیته، نظریه ي اجتماعی رسانه‌ها، ترجمه ي مسعود اوحدي، چاپ دوم، تهران: نشر سروش.

10.       حامد ابوزيد، نصر. (1383) نقد گفتمان ديني، ترجمه: حسن يوسفي اشكور ي؛ محمد جواهرکلام، تهران: يادآوران.

11.       ذکایی، محمد سعيد و فاخره خطيبي(1384). رابطه ي حضور در فضاي مجازي و هويت مدرن: پژوهشي در بين كاربران اينترنتي جوان ايراني، تهران: فصلنامه ي علوم اجتماعي، شماره ي 11.

12.       سایت ایران لایو استیتس (12 خرداد 1404)، قابل دریافت در  http://iranlivestats.ir

13.       سراج زاده ، سيد حسين (1383) بررسـي تعريـف عمليـاتي دينـداري در پژوهشهاي اجتماعي در چالشهاي دين و مدرنيته، تهران، طرح نو.

14.       سروش، عبدالكريم (1375) قبض و بسط تئوريـك شـريعت، تهران، انتشارات صراط.

15.       سنائي نسب، هرمز؛ رشیدی جهان، حجت؛ توکلی، حکید رضا (1392) آموزه‌هاي ديني و سبك زندگي سالم در نيروهاي منظامي، مجله سبك زندگي اسلامي با محوريت سلامت ، 1(2): 9-13.

16.       شجاعی زند، علیرضا، (1378) تعریف دین و معضل تجدد، نقد و نظر، ش 20 و19

17.       طالبان، محمد رضا. (1380). «تعهد مذهبی و تعلق سیاسی»، نامه پژوهش، سال پنجم، شماره21-20، 1-22.

18.       عباسی قادی، مجتبی،خلیلی کاشانی، مرتضی(1392)تاثیر اینترنت بر هویت ملی، تهران :پژوهشکده مطالعات راهبردی.

19.       فاضل قانع، حمید،( 1392)سبک زندگی بر اساس آموزه‌های اسلامی ( با رویکرد رسانه‌ای)، مرکز پژوهش‏های اسلامی صداوسیما، تهران.

20.       فرامرز قراملكي، احد، (1387) روششناسی مطالعات دینی، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.

21.       فنایی، ابوالقاسم (1375). «انتظار بشر از دین، درنگی در صورت مسأله»، مجلة نقد و نظر، سال دوم، شماره 7 8، تابستان وپاییز 1375: 279 312.

22.       کینگ، ساموئل (1355) جامعه شناسي، ترجمة مشفق همداني، تهران: سيمرغ.

23.       گولد، جولیوس و ویلیام ل کولب (1384). فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه گروه مترجمان به ‏کوشش محمد جواد زاهدی، تهران: انتشارات مازیار .

24.       گیدنز، آنتونی (1383) چكيده آثار آنتوني گيدنز، کسل، فيليپ (ويراستار)، ترجمة حسن چاوشيان، تهران، انتشارات ققنوس.

25.       گيدنز، آنتوني (1378) پيامدهاي مدرنيته، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: انتشارات مرکز

26.       گيدنز، آنتوني(1386) ، جامعه شناسي، ترجمة منوچهر صبوري، تهران، نشر ني.

27.       گيويان، عبدالله (1377) سنجش نگرش مردم تهران راجع به نقش و كاركرد هاي دين . تهران: انتشارات شوراي فرهنگي عمومي.

28.       لاریجانی، محمدجواد، (1383) نقد دینداری و مدرنیسم، تهران: انتشارات اطلاعات.

29.       مطهری، مرتضی(1362) مجموعة آثار، قم: صدرا.

30.       موسوی مهر، سیدمحمدمهدی(1393). تأثیرات رسانه‌ای شدن در ایجاد انگاره جدید از دین، دین و ارتباطات (دانشگاه امام صادق/ نامه صادق)، 21(46): 165-188.

31.       مهدوي كني، محمدسعيد. (1386) دين و سبك زندگي، انتشارات تهران: دانشگاه امام صادق

32.       مهدیزاده، سيد محمد ( 1392)، نظريه‌های رسانه: انديشه‌های رايج و ديدگاههای انتقادی، تهران: انتشارات همشهری.

33.       ميرسندسي، سيدمحمد. (1382) ميزان و انواع دينداري دانشجويان، پايان نامـه دكتري رشته جامعه شناسي، تهران، دانشگا تربيت مدرس.

34.       ويليامز، ژان، پل. (1386) )جامعه شناسي اديان، ترجمة عبدالرحيم گواهي :تهران: انتشارات علم

35.       همیلتون، ملکلم (1377) جامعه شناسی دین، ترجمۀ محسن ثلاثی، تهران: تبیان.

36.       الیاده، میرچا. (1375) دین پژوهشی، ترجمۀ بهاءالدین خرمشاهی، چاپ اول، تهران: کویر.

37.       يعقوبي، دوست محمود. (1395) بررسي رابطه بين ميزان دينداري و سبك زندگي، (مورد مطالعه: زنان شهراهواز) ،دو فصلنامه جامعه شناسي نهادهاي اجتماعي 3 (7): 205-240.

38.       .‏Watson, James and Hill, Anne (2006). Dictionary of Media and Communication Studies, 7th Edition, Hodder Arnold Publication

39.       Berger, Peter l. (1967) Sacred Canopy, Elements of Sociological Theory of Religion, Anchor Books/ Doubleday

40.       Bourdieu, Pierre (1991). Language and Symbolic Power, Edited and Introduced, by John B. Thompson, translated by Gino Raymond Matthew Adamson, Harvard University Press, 1991.

41.       Bradford, V. (2003). Theorizing religon with Bordieu against Bourdieu. Sociological Theory, 21(2), 150-174.

42.       Castells. M. (1996).The rise of Network Society. The information age: Economy, society and culture. Vol1.blakwe.Oxford.

43.       Chaney, D. (2012). Lifestyles. London and New York: Routledge.‏

44.       Crano W. D. & Prislin R. (2006), Atittudes and persuasion, Annual Review of psychology, No. 57.

45.       Gerbner, G and Gross, L(1976) Living with Television, Journal of Commnication, Vol. 26, Pp172-199.

46.       Glock C.Y and Stark (1971).The Dimensions of Religiosity: Religion and Society in Tension, Chicago Rand McNally.

47.       Hoover, Stewart, M. (1998), Mass Media Religion: The Social Sources of the electronic church. New York: sage publication,

48.       Horsfield, P. (2005), Theology As A Virtualistic Entreprise, Colloquium, Marsh, C., Theology, The Arts and Pop Culture: An annotated resource list, The Expository Times, 119, 12: 589-595.

49.       Jansen, Sylvia J. T. (2011). Lifestyle Method. The Measurement and Analysis of Housing Preference and Choice, 177-202.

50.       Potter, W. J. (2013), Media Literacy, SAGE Publications.

51.       Reis, C (2003), Digital Publishing: Humans Write, God, 2008. Rorty, Richard and Gianni

52.       Rorty, R., & Vattimo, G. (2005). The future of religion. Columbia University Press

53.       Stark, Rodney, Bainbridge, William Sims (1996) Religion, Deviance, and Social Control, New York: Routledge

54.       Thompson, J.B (1995).Media and Modernity. In Crowley and Mitchell (eds), Communication Theory Today, 27-49.

55.       UNESCO (2011) Global Media and Information Literacy

56.       Wood, M. (2009). The nonformative elements of religious life: Questioning the “sociology of spirituality” paradigm. Social Compass, 56(2), 237-248.‏

 

---

[1]  دانشجوي دكتراي تخصصي جامعه شناسی مسائل اجتماعی ایران، دانشكده علوم انسانی، واحد آشتیان، دانشگاه آزاد اسلامي، آشتیان، ايران.

[2]  استادیار گروه علوم اجتماعی، دانشکده علوم انسانی، واحد آشتیان، دانشگاه آزاد اسلامی، آشتیان، ایران (نویسنده مسئول):.

(E mail: [e-mail] (

[3]  ادانشیارگروه جامعه شناسی، دانشكده علوم انسانی، واحد شهر قدس، دانشگاه آزاد اسلامي، تهران، ايران.

[4]  Life Style

[5]  Jansen

[6]  mass media

[7]  -Thompson,J.B

[8]  Potter, W. J.

[9]  Stark, Rodney, Bainbridge, William Sims

[10]  Hill & Watson

[11]  Thompson

[12]  Crano & Prislin

[13]  Potter, W. J.

[14]  Berger, Peter l.

[15]  Religiosity

[16]  Glock C.Y and Stark

[17]  Gerbner

[18]  Gerbner and Gross

[19]  Telegram

[20]  Inistagram

[21]  Whats App

[22]  Facebook

[23]  Twitter

[24]  Castells

[25]  Horsfield

[26]  Vattimo & Rorty

[27]  Bourdieu

[28]  Reis C.

[29]  Hoover

[30]  Cantor & Langston

[31]  Walt

[32]  Mckay

[33]  Williams

[34]  Bradford

[35]  Wood, M.

[36]  Chaney