واکاوی فقهی سلب مالکیت های خصوصی درجامعه
محورهای موضوعی : فقه و حقوق خصوصیزهرا حمیدی فرح آبادی 1 , اکبر فلاح 2 , علی فقیهی 3
1 - دانش آموخته دکتری فقه ومبانی حقوق اسلامی، واحد بابل، دانشگاه آزاد اسلامی، بابل، ایران.
2 - استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد بابل، دانشگاه آزاد اسلامی، بابل، ایران.
3 - استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد بابل، دانشگاه آزاد اسلامی، بابل، ایران.
کلید واژه: مالکیت خصوصی, سلب مالکیت و تحدید آن, قاعده تسلیط و لاضرر , منافع عمومی,
چکیده مقاله :
سلب مالکیت از اشخاص به شیوه قانونی در ایران حجم وسیعی از پرونده هایی محاکم قضایی را به خود اختصاص داده که به دلیل عدم صراحت قانونی در این مقوله مشکلات عدیده ایی را بوجود آورده است. با توجه به حدیث نبوی «الناس مسلطون علی اموالهم»که بر لزوم رعایت حق مالکیت اشخاص تاکید دارد، ونیز با توجه به اختلاف نظر فقهاء در مورد اثرحقوقی مالکیت خصوصی اشخاص، که فقهای متقدم معتقد بودند شخص نسبت به مالِ در تملك خود، یك حالت دارایی و واجدیت دارد.و برخی مانند شهید اول در قواعد، آن را از امور انتزاعی دانسته اند. ونیزبرخی مانند محقق خراسانی،مالکیت را هم از احکام وضعیه و هم منتزع از احکام تکلیفیه می دانند.می توان گفت که تسلط داشتن اشخاص بر مال خود، همیشه نامحدود نبوده و سلطه ی مالک وحدود تصرفات او براساس قاعده ی لاضرر ولاضرار، محدود می شود. لذا بر اساس این قاعده گاهی با تدابیر و سیاست های متخذه توسط دولت و نیازهای عمومی جامعه، ممکن است این حق دچار محدودیت هایی گردد.نتایج حاصل از تحقیق بیانگر آن است که در کشور ما به جهت حفظ مصالح جامعه و حمایت از طبقات ضعیف، مالکیت خصوصی، بویژه مالکیت بر زمین به اشکال مختلف محدود شده و سلب مالکیت به لحاظ حفظ منافع عمومی، در قوانین انعکاس یافته و صورت قانونی به خود گرفته و در تزاحم حقوق و منافع فردی با حقوق و منافع عمومی همواره حقوق عمومی ترجیح دارد.
The legal expropriation of private property in Iran constitutes a significant portion of judicial cases, creating numerous challenges due to the lack of explicit legal provisions in this area. Based on the Prophetic Hadith “People have authority over their properties”, which emphasizes the sanctity of individual ownership rights, and considering the diverse perspectives among Islamic jurists regarding the legal effects of private ownership, varying interpretations have arisen. Early jurists regarded ownership as a tangible and inherent state concerning the owner's property, while others, such as Shahid Awwal in his Qawa’id (Rules), viewed it as an abstract concept. Furthermore, jurists like Muhaqqiq Khorasani considered ownership both as a secondary legal rule (Hukm Wadh’i) and derived from primary legal obligations (Hukm Taklifi). It can be inferred that the authority individuals hold over their property is not absolute and is subject to limitations based on the principle of No Harm or Injury (La Dharar wa La Dhirar). Accordingly, individuals' property rights may be restricted by public needs and state policies. The study's findings indicate that, in Iran, private ownership—particularly land ownership—has been curtailed in various forms to protect societal interests and support underprivileged groups. Expropriation for public welfare has been codified into law, prioritizing public rights and benefits over individual rights and interests when conflicts arise.
1- قرآن
2- ابن ماجه، محمد بن يزيد، بی تا،سنن، تصحيح: محمد فؤاد الباقي،قاهره،مطبعه مصطفي البابي الحلبي
3- ابوالحمد، عبدالحميد،1376، حقوق اداري ايران،تهران، نشرطوس
4- امامی، سید حسن،1368، حقوق مدنی، تهران: انتشارات اسلامی
5- انصاری، محمد رضا،1386،الفرق بین الحق و الحکم»؛ (تقریرات خارج فقه استاد وحید خراسانی)، نشریه پژوهش های اصولی،ش7
6- انصاري، شیخ مرتضی،1374، مکاسب،قم، انتشارات دهاقانی
7- ------------- ،1414، رسائل فقهیّه،رساله ۳، رساله فی قاعده لاضرر، قم،مؤسسه النشرالاسلامی
8- بروجردي، محمد عبده،1383، کلیات حقوق اسلامی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران
9- تهرانی،هادی،1374،«رساله حق وحکم»،ماهنامه مفید،ش4
10- تهانوی،محمدعلی،1996م، کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، بیروت، مکتبةلبنان
11- توحیدی ،محمدعلی،بی تا،مصباح الفقاهه،(تقریرات درس خارج فقه سید ابوالقاسم خوئی)،قم،انصاریان
12- جامه بزرگ، محمد،1369، تملک اراضی، همدان، انتشارات مسلم
13- جلالي کندلوس، نيره،1382، سلب مالکيت در حقوق اسلامي و حقوق موضوعه ايران، پایان نامه کارشناسی ارشد، ، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران م‍رک‍زی
14- جعفري لنگرودي، محمدجعفر،1370، مکتب هاي حقوقی در حقوق اسلام، تهران، گنج دانش
15- ------------------،1370، حقوق اموال، تهران، گنج دانش
16- ------------------،1381، فلسفه عمومی حقوق، تهران، گنج دانـش
17- ------------------،1379،مجموعه محشی قانون مدنی،تهران،گنج دانش
18- حرعاملي، محمدبن الحسن،1412ق، وسائل الشيعه،بیروت، دار احياء التراث العربي
19- حکیم، سیدمحسن،1391ق،مستمسک العروة الوثقی،نجف اشرف، مطبعه الادب
20- خامنه اي،سیدمحمد،1370،مالکیت عمومی،تهران، تک
21- خامنه اي، سيدعلي،1390، ماهنامه معارف،نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاهها، قم،ش85
22- خراسانی،محمد کاظم،1406ق،حاشیه کتاب المکاسب،تهران نشر وزارت ارشاد اسلامی
23- درويشي عباس آبادي، سجاد،1392، بررسي مباني و روش هاي تحديد مالکيت خصوصي در تعارض با مالکيت عمومي، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران
24- رحماني، محمد،1385، مصلحت در حكومت نبوي(صلي االله عليه وآله)، مجله حكومت اسلامي، ش42،تهران،مجلس خبرگان
25- سجستاني،ابوداوود،1409ق، سليمان بن اشعث، سنن،بیروت، دارالجنان
26- صدر، محمدباقر،بی تا، اقتصادنا، ترجمه اسپهبدي،تهران، انتشارت اسلامي
27- صدر افشارزاده، سید محسن،1385، آیین دادرسی مدنی و بازرگانی دادگاه های عمومی و انقلاب، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی واحد علامه طباطبایی
28- صوفي، محمد تقی،1379، اعمال حق مالکيت در حقوق ايران، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران
29- طالقانی، سیدمحمود،1344، اسلام و مالکیت،تهران، انتشار
30- طباطبايي، محمدحسين،1366،الميزان في تفسير القرآن، قم،جامعه مدرسين
31- طریحی، فخر الدين،1416ق،مجمع البحرين،تهران، كتابفروشى مرتضوى
32- طوسي، محمد بن الحسن،بی تا،المبسوط في فقه الاماميه،تهران، مكتبه المرتضويه
33- --------------- ،1351ش، المبسوط فی فقه الامامیه،چاپ محمدباقر بهبودی، تهران
34- غروی، میرزا علی،1425ق،موسوعة الام الخوئی،قم، مؤسسه احیاء آثار الامام الخوئی
35- فرهنگ لغت(فرهنگ جهانی وبستر)بی تا،تهران، انتشارات گلفامی
36- قنـواتی،جلیـل،وحـدتی شـبیري،سـید حـسن،عبـدي پـور،ابـراهیم،(زیـرنظـرسید مصطفی محقق داماد) ،1379، حقوق قراردادها در فقه امامیه، تهران، سمت
37- کاتوزیان، ناصر،1377، فلسفه حقـوق،تهران، شرکت سهامی انتـشار
38- ---------،1374، دوره مقدماتی حقوق مدنی( اموال و مالکیت)، تهران، یلدا
39- ---------،1388،حقوق مدني اموال و مالكيت، تهران: نشرميزان
40- كليني، محمد بن يعقوب،1410ق، الكافي،بیروت،دارالتعاف
41- كمال، يوسف ،1986م، الاسلام و المذاهب الاقتصاديه المعاصر، دارالوفا للطباعة و النشر و التوزيع
42- گرجی، ابوالقاسم،بی تا،«مالکیت در اسلام»، مقالات حقوقی، تهران، دانشگاه تهران
43- محقق داماد، سیدمصطفی،1374، قواعد فقه بخش مدنی، تهران: انتشارات سمت
44- ---------------،1374، قواعد فقه( بخش مدنی2 )،تهران، سمت
45- مرعشی،سیدمحمدحسن،1373،«حق و اقسام آن از دیدگاههاي مختلف فقهی و مکاتب حقوقی»، مجله قـضایی وحقـوقی دادگستري، ش10
46- مرکزتحقیقات شورای نگهبان،1384،مجموعه نظرات فقهی شورای نگهبان درپاسخ به استعلامات دیوان عدالت اداری(1383-1361)،تهران،نشردادگستر
47- مصباح یزدی، محمد تقی،1380،نظریه سیاسی اسلام،قم،مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)
48- معرفت،محمدمهدی،1378،ابعاد فقهي امام خميني(ره)، مجله فقه اهل بيت(ع)، ش19و 20،قم،دايره المعارف فقه اسلامي طبق مذهب اهل بيت(ع)
49- مطهري، مرتضي،1377، آشنايي با قرآن،تهران، نشر صدرا
50- مکارم شیرازی ، ناصر،1416ق، القواعد الفقهیه، قم،مدرسه امام علی بن ابیطالب(ع)
51- موسوي، جمال الدين،1380، عدالت اجتماعي در اسلام، تهران: مؤسسه فرهنگي دانش و انديشه معاصر
52- موسوي(امام)خمینی،سیدروح الله،1415ق، کتاب البیع، قم، مؤسسه النشر اسلامی
53- -------------------،1367، صحيفه نور،تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي
54- -------------------،1385،صحیفه امام(مجموعه آثارامام خمینی(ره)،تهران،مؤسسه تنظیم ونشرامام خمینی( ره)
55- -------------------،1378،صحیفه امام(مجموعه آثارامام خمینی(ره)،تهران،مؤسسه تنظیم ونشرامام خمینی( ره)
56- موسویان، ابوالفضل،1382،ماهیت حق،تهران، مؤسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی
57- موسوي بجنوردي،سیدمحمد،1372،قواعد الفقهیه،تهران، میعاد
58- مقری، احمدبن محمد،1405ق،مصباح المنیر، قم،دارالهجره
59- میلانی، سید محمد هادی،1395ق،محاضرات فی فقه الامامیه،مشهد،نشر دانشگاه فردوسی
60- نجفی خوانساری، موسی بن محمد،1418ق، منیة الطالب فی شرح المکاسب (تقریرات آیة¬الله نائینی)، قم، دفتر انتشارات اسلامی
61- ویژه،محمدرضا،1389،مراجع صیانت از قانون اساسی وحمایت از مالکیت؛نگرش تطبیقی برعملکرد مراجع صیانت از قانون اساسی ایران وفرانسه،پژوهش حقوق،سال دوازدهم،ش29
62- هاشمی، سید محمد،1384،حقوق بشر و آزادیهای اسلامی،تهران، نشر میزان
