جستاری بر خاستگاه و علل گسترش برج های سلجوقیان
محورهای موضوعی : پژوهش های میان رشته ای در حوزه های معماری، شهرسازی، روانشناسی، علوم تربیتی
1 - استادیار گروه معماری، واحد ارومیه، دانشگاه آزاد اسلامی، ارومیه، ایران
کلید واژه: برج, سلجوقیان, معماری, مقبره.,
چکیده مقاله :
برجهای یادمانی سلجوقی در ایران بهنمادی باشکوه از تاریخ معماری ایران در سدههای میانی دوران اسلامی تبدیل شده است و از نظر منشا پیدایش و خصوصیات معماری نیاز به تحقیق و بررسی دارد. هدف این پژوهش بررسی علل پیدایش، گسترش برج‌ها و ویژگی‌های معماری آن‌ها در دوران سلجوقی است. این مطالعه با رویکرد کیفی و با استفاده از روش‌های تفسیری-تاریخی و توصیفی-تحلیلی انجام شده است. پرسش اصلی پژوهش به خاستگاه و نقش سلجوقیان در شکل‌گیری و معماری این برج‌ها می‌پردازد. در این راستا، ابتدا خصوصیات حکومت سلجوقیان و ویژگی‌های شاخص آن‌ها مورد بررسی قرار گرفته و سپس معماری چند برج برجسته این دوره و برج گنبد قابوس از دوران پیش از سلجوقی و دیدگاه‌های موجود در این زمینه تحلیل شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که سلجوقیان، با بهره‌گیری از میراث معماری دوره‌های پیشین، به‌ویژه آل‌بویه و آل‌زیار، نقشی برجسته در توسعه و تکامل معماری برجهای یادمانی ایفا کرده‌اند. در این دوره، برج‌مقبره‌ها اغلب به‌صورت دوطبقه و با تأکید بر ارتفاع زیاد ساخته می‌شدند و گنبد خارجی آن‌ها به‌گونه‌ای طراحی می‌شد که جلوه‌ای باشکوه و نمادین به بنا ببخشد. از مهمترین عوامل ساخت این برج‌ها می‌توان به نمایش قدرت و عظمت حکومت سلجوقیان، رقابت میان حاکمان و ظهور طبقات اجتماعی جدید اشاره کرد. این بناها، در عین پیوند با سنت‌های معماری ایرانی، بازتاب‌دهنده تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دوران سلجوقی نیز هستند.
The commemorative towers of the Seljuk era in Iran have become a magnificent symbol of Iranian architectural history during the medieval Islamic period and require further investigation regarding their origins and architectural features. This research aims to examine the reasons behind the emergence, expansion, and architectural characteristics of these towers during the Seljuk period. Employing a qualitative approach, the study utilizes interpretive-historical and descriptive-analytical methods. The central question of the research addresses the origins and the role of the Seljuks in the formation and architectural development of these towers. To this end, the characteristics of the Seljuk rule and their distinctive features are first examined. Subsequently, the architecture of several prominent towers from this period, as well as the Gonbad-e Qabus tower from the pre-Seljuk era, and the existing perspectives on these structures are analyzed. The research findings reveal that the Seljuks played a pivotal role in the development and evolution of commemorative tower architecture by drawing upon the architectural heritage of earlier periods, particularly the Buyid and Ziyarid dynasties. During this era, mausoleum towers were often constructed as two-story structures, emphasizing significant height, with external domes designed to convey grandeur and symbolic significance. The primary factors behind the construction of these towers include the display of the Seljuk dynasty's power and magnificence, competition among rulers, and the emergence of new social classes. While deeply rooted in Iranian architectural traditions, these structures also reflect the political, social, and cultural transformations of the Seljuk era.
آزاد، میترا، (1393). بررسی سه مناره مهم دوره سلجوقي؛ چهل¬دختران اصفهان، تاريخانه دامغان و مسجدجامع ساوه. دوفصلنامه مطالعات معماري ايران، 3 (5): 39-56.
ابن¬خلدون، عبدالرحمن، (1359). مقدمة تاريخ ابن¬خلدون، ترجمة پروين گنابادي، تهران: بنگـاه ترجمـه و نشر كتاب تهران.
اتینگهاوزن، ریچارد و گرابر، الگ، (1383)، هنرومعماری اسلامی، ترجمه یعقوب آژند، تهران: انتشارات سمت.
افشـار، حمیـد، (1397). ساختارهای اجتماعی، مهمترین عامل شکل¬گیری برج¬های خرقان (نگاه موردی؛ چرایی نبودن القاب برای سازندگان برج¬ها)، پژوهش¬های باستان¬شناسی ایران، 18 (8): 141-156.
انیسی, علیرضا، (1402). معماری سلجوقی در ایران؛ مسجد جامع مرند. پژوهش¬های باستان¬شناسی ایران، 13 (37): 313-331.
doi: 10.22084/nb.2023.28232.2621
اومستد.ا.ت، (1384). تاریخ شاهنشاهی هخامنشی، ترجمه محمد مقدم، تهران: انتشارات امیر کبیر.
ایرون، روبرت، (1389). هنر اسلامی، ترجمه رویا آزادفر، تهران: شركت انتشارات سوره مهر.
بازورث، کیلفورد ادموند و دبلوا، دارلی دران و راجرز، کاهن و لمبتون و هیلن براند، رابرت، (1390). سلجوقیان، ترجمه یعقوب آژند، تهران: انتشارات مولی.
بویس، مری، (1390). آیین زرتشت، ترجمه ابوالحسن تهامی، تهران: انتشارات نگاه.
بویل، جی، (1371). تاریخ دودمانی و سیاسی ایلخانان درتاریخ ایران کمبریج، ترجمه حسن انوشه، جلد 5، تهران: امیر کبیر.
پرگاری، صالح و حسنی، مرتضی، (1391). تصوف و پیامدهای اجتماعی آن در دوره سلجوقیان، نشریه تاریخ درآینه پژوهش، 7 (3): 24-29.
پوپ، آرتور، (1388). معماری ایران، ترجمۀ غلامحسین صدری¬افشار، تهران: انتشارات اختران.
پیرنیا، محمدکریم، (1380). سبک¬شناسی معماری ایران، تهران: نشر پژوهنده معمار.
پیرنیا، محمد‌كریم؛ و افسر، كرامت¬الله، (1370). راه و رباط، سازمان میراث¬فرهنگی.
تقوی نژاد، بهاره و میرصالحیان، صدیقه. (1402). تطبیق تزئینات سردرِ برج های مدوّر مراغه و سه گنبد ارومیه. رهپویه هنرهای تجسمی، 6(4)، 39-49.
حاتم، غلامعلی، (1380). معماری¬اسلامی ایران در دوره سلجوقیان، تهران: ماجد.
ﺣﺎﻓﻆ¬ﻧﻴﺎ، ﻣﺤﻤﺪﺭﺿﺎ، (1385). ﻣﻘﺪﻣﻪﺍﻱ ﺑﺮ ﺭﻭﺵ¬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺩﺭ ﻋﻠﻮﻡ¬ﺍﻧﺴﺎﻧﻲ، تهران: انتشارات سمت.
حجت، بهنام و دیگران، (1394). راهیابی گنبدخانه به مساجد ایران، روایتی از گسست¬وپیوست فضا. نشریه هنرهای زیبا،20 (3): 21-30.
حسن¬زاده، شهلا، (1388)، مطالعات¬تطبیقی درخصوص برج¬های آرامگاهی مازندران، نشریه هنر و معماری، 59.
حلمی، کمال¬الدین¬احمد، (1390). دولت سلجوقیان، ترجمه عبداله ناصری¬طاهری، تهران: انتشارات پژهشگاه حوزه و دانشگاه.
خضری، سیداحمدرضا، (1387). تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل¬بویه، تهران: انتشارات سمت.
حیدری¬باباکمال، یداله؛و زارعی محمدابراهیم؛و دهقان، مریم؛و حاج¬حسینی، محسن، (1393). مطالعه تزئینات گچبری محراب-های دوره سلجوقی مسجد ملک کرمان از دیدگاه هنر اسلامی. فصلنامه مطالعات تاریخ اسلام، ۶ (۲۳): ۱۴۹-۱۷۸. URL: http://journal.pte.ac.ir/article-202-1-fa.html
ده¬بزرگی، غلامحسین، (1390). تاریخ وتمدن ایران (قبل و بعد از اسلام)، تهران: زوار.
رحمانپور، ناهید، (1393)، تأثیر فرهنگ قومی بر مبلمان سلجوقی. نشریه باغ نظر، 31: 67-76.
رضازاده، مهسا؛و اعتصام، ایرج؛و کامل¬نیا، حامد، و میرزاکوچک¬خوشنویس، احمد، (1399). تبیین رابطه معنی¬دار بین الگوهای آرایش¬دهنده و ساختاردهنده در میل¬ها و آرامگاه¬های برجی خطه خراسان (غزنوی و سلجوقی)، فصلنامه پژوهش¬های معماری اسلامی، 8 (26): 103-125.
زارعی، محمدابراهیم. (1391). ساختار کالبدی-فضایی شهر همدان از آغاز دوره اسلامی تا پایان دوره قاجار براساس مدارک و شواهد موجود. پژوهش¬های باستان¬شناسی ایران،1(1)، 57-82
زارعی، محمدابراهیم، (1396). بازشناسی سه برج¬آرامگاهی: اشقون‌بابا، اوچ‌گنبد‌خان و ینگی‌ارخ در شهرستان بیجار استان کردستان، مطالعات باستان‌شناسی پارسه، ۱ (۲) :۸۹-77. doi:10.30699/PJAS.1.2.77
سالور، ندا؛ سهرابی نصیرآبادی، مهین و نظرنژاد، نرگس، (1400). تبیین خردگرایی ابن¬سینا در روند ابداع نقوش¬هندسی تزیینات وابسته به معماری مورد مطالعاتی: پنج آرامگاه سلجوقی، نشریه علمی باغ نظر، 18(102): 53-68
سامه، رضا و موسوی، سید محسن. (1401). تحلیل گونه‌شناسانه‌ی برج‌مقبره‌های تاریخی ایران بر اساس دگرگونی الگوی تهرنگ. پژوهش‌هاي معماري اسلامي، ۱۰ (۴)، 17-1.
صراف¬زاده، احمد؛و نژادابراهیمی، احد؛و قره¬بگلو، مینو، (1402). پیدایش گنبد اورچین در معماری سلجوقی و سیر تحول آن در دوره‌های متاخر. پژوهش¬های باستان¬شناسی ایران. doi: 10.22084/nb.2023.27923.2598
طالعی¬قره¬قشلاق، عزیز و امامی¬خویی، محمدتقی، (1391). نقش آذربایجان در فتح آناتولی توسط سلجوقیان، با تأکید بر فعالیت¬های ترکمانان غازی، نشریه تاریخ ایران، 5 (70): 137-162.
عباس زاده، مظفر و دانش، لیلا. (1402). بازآفرینی گنبد برج‌مقبرۀسه‌گنبد ارومیه بر پایۀ مستندات معماری. مطالعات معماری ایران، 12(23)، 117-133.
عرب، کاظم، (1373)، بررسی ویژگی‌های مقابر قرن هفتم¬هجری در دروازة کاشان قم، پایان‌نامه کارشناسی¬ارشد باستان-شناسی، دانشگاه تربیت¬مدرس، تهران.
فیض، عباس، (1350). گنجینه¬آثار قم، جلد دوم، قم: مهراستوار.
فقیهی، علی¬اصغر، (1375). نخستین سلسله¬هاي قدرتمند شیعه: بی¬نا.
کاویان، وحید و مالیان، عباس و ملک، محمدرضا، (1397). تحلیل آسیب پذیری حریم برای مستندنگاری میراث فرهنگی (بررسی موردی: برج طغرل). معماری و شهرسازی پایدار، 6(2): 97-109. doi: 10.22061/jsaud.2019.988
کسائی، ضیاء، (1363). قشرهای مکرر تزئیناتی در گنبدسلطانیه، معماری ایران، تهران: انتشارات مجرد.
کرمانی، افضل¬الدین¬احمدبن¬حامد، (1372). سلجوقیان و غز درکرمان، تهران: انتشارات کورش.
كياني، محمد يوسف، (1379). معماري¬ايران (دوره اسلامي)، تهران: انتشارات سمت.
گدار، آندره و سيرو، ماكسيم، (1367). آثار ايران، جلدسوم. ترجمه ابوالحسن سروقد، مشهد: بنياد پژوهش¬هاي اسلامي آستان قدس.
گیریشمن، رمان، (1336)، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمۀ محمد معین، تهران: بنگاه نشرکتاب.
لمبتون، آن¬كاترين¬سواين¬فورد، (1366). ساختاردرونی امپراطورسلجوقی، تاریخ ایران کمبریج جلد5، ترجمۀ حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
لمبتون، آن¬كاترين¬سواين¬فورد، (1392). تداوم و تحول در تاريخ ميانه ايران، ترجمه يعقوب آژند، تهران: نشرني.
متدین، حشمت¬الله، (1378). مسجد چهارایوانی، نشریه هنرهای زیبا، دوره 6: 84-89
محمدي، احسان، (1395). ترجمه و تحلیل بخشی از کتاب معماري اسلامي تجلي ايمان و قدرت اثر هانري استرلين. پایان نامه کارشناسی¬ارشد، دانشگاه تهران.
مرادی، امین؛و عمرانی، بهروز؛و موسوی¬حاجی، سیدرسول، (1398). نقدی بر ساختار کلی سبک رازی براساس تحلیل دوگونه مقبره و گنبدخانه در معماری دوران سلجوقی، فصلنامه پژوهش¬های معماری¬اسلامی، 7 (23): 107-125
مرادی، امین و دیگران، (1395). بازشناسی فرم معماری آرامگاه غازان در مجموعه ابواب¬البری غازانیه و نقش آن در روند تحولات شهرسازی ایران، نشریه باغ نظر، 13 (42): 33-44.
مرادی، امین، (1396). بزرگ مقیاس¬سازی در معماری شمال¬غرب ایران طی گذار از دوره سلجوقی به ایلخانی و تقارن آن با تحولات معماری اروپا در گذار از معماری رمانسک به گوتیک. پایان نامه دوره دکتری در رشته باستان¬شناسی، دانشگاه مازندران، بابلسر.
مشبکی¬اصفهانی، علیرضا، (1397). مقایسه تطبیقی معماری مقابر دوره سلجوقیان و ایلخانیان در شهرستان مراغه با نگرش کالبدی. نشریه پژوهش در هنر و علوم انسانی،3 (2): 1-11.
مشکواتی، نصرالله، (1349). فهرست بناهای تاریخی و اماکن تابستانی ایران، سازمان حفاظت آثار باستانی ایرانی.
- نصری، اسماعیل و اصلانی، حسام. (1399). بررسی عناصر تزیینی و معماری مناره¬های دوره سلجوقی شهر اصفهان. پیکره، 9(20)، 24-36.
ويلبر، دونالد، (1374). معماري اسلامي ايران دوره ايلخانان، ترجمه عبدالله فريار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر كتاب.
هادی، ابوذر و قرایی، مریم، (1396). جستارهایی در علل پیدایش و تیپولوژی گنبدهای رٌک در ایران، پایگاه جامع امامزادگان و بقاع متبرکه ایران اسلامی، 14 اسفند1399.
هيلن¬براند، رابرت، (1383). معماري¬اسلامي: فرم، عملكرد و معني، ترجمه ايرج اعتصام؛ تهران: شركت پردازش و برنامه¬ريزي شهري.
هیلن¬براند، رابرت، (1387). هنر و معماری اسلامی، مترجم اردشیر اشراقی، تهران: انتشارات روزنه.
یوسف¬زمانی، مهرداد؛و نعمتی¬آبکناری، علی؛و خالدیان، ستار، (1396). واکاوی آثار معماری و اقدامات عمرانی نخستین حکمرانان سلجوقی بر اساس منابع مکتوب از سال 429 تا 465 هجری قمری. پژوهش¬های باستان¬شناسی ایران،7(12): 227-244 doi:10.22084/nbsh.2017.7200.1307.
Metz, A.(1968). Die Renassiance des Islams, translation by s. k Bukhsh and D. S. Margoliouth, The Renaissance of Islam.
Safaeianpour, A,. & Valibeig, N, (2022). A study on the construction technology of the Seljuk minarets in Isfahan with focus on their geometric brick pattern. Curved and Layered Structurs, 9(1): 13–24.
