جستاری بر خاستگاه و علل گسترش برج های سلجوقیان

الموضوعات :

عباس صداقتی ¹

1 - استادیار گروه معماری، واحد ارومیه، دانشگاه آزاد اسلامی، ارومیه، ایران

تاريخ الإرسال : 28 الأحد , جمادى الثانية, 1446 تاريخ التأكيد : 03 الإثنين , رمضان, 1446 تاريخ الإصدار : 06 الإثنين , ذو الحجة, 1446

الکلمات المفتاحية: برج, سلجوقیان, معماری, مقبره.,

ملخص المقالة :

برج­های یادمانی سلجوقی در ایران به­نمادی باشکوه از تاریخ معماری ایران در سده­های میانی دوران اسلامی تبدیل شده است و از نظر منشا پیدایش و خصوصیات معماری نیاز به تحقیق و بررسی دارد. هدف این پژوهش بررسی علل پیدایش، گسترش برج‌ها و ویژگی‌های معماری آن‌ها در دوران سلجوقی است. این مطالعه با رویکرد کیفی و با استفاده از روش‌های تفسیری-تاریخی و توصیفی-تحلیلی انجام شده است. پرسش اصلی پژوهش به خاستگاه و نقش سلجوقیان در شکل‌گیری و معماری این برج‌ها می‌پردازد. در این راستا، ابتدا خصوصیات حکومت سلجوقیان و ویژگی‌های شاخص آن‌ها مورد بررسی قرار گرفته و سپس معماری چند برج برجسته این دوره و برج گنبد قابوس از دوران پیش از سلجوقی و دیدگاه‌های موجود در این زمینه تحلیل شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که سلجوقیان، با بهره‌گیری از میراث معماری دوره‌های پیشین، به‌ویژه آل‌بویه و آل‌زیار، نقشی برجسته در توسعه و تکامل معماری برج‌های یادمانی ایفا کرده‌اند. در این دوره، برج‌مقبره‌ها اغلب به‌صورت دوطبقه و با تأکید بر ارتفاع زیاد ساخته می‌شدند و گنبد خارجی آن‌ها به‌گونه‌ای طراحی می‌شد که جلوه‌ای باشکوه و نمادین به بنا ببخشد. از مهم‌ترین عوامل ساخت این برج‌ها می‌توان به نمایش قدرت و عظمت حکومت سلجوقیان، رقابت میان حاکمان و ظهور طبقات اجتماعی جدید اشاره کرد. این بناها، در عین پیوند با سنت‌های معماری ایرانی، بازتاب‌دهنده تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دوران سلجوقی نیز هستند.

المصادر:

آزاد، میترا، (1393). بررسی سه مناره مهم دوره سلجوقي؛ چهل¬دختران اصفهان، تاريخانه دامغان و مسجدجامع ساوه. دوفصلنامه مطالعات معماري ايران، 3 (5): 39-56.
ابن¬خلدون، عبدالرحمن، (1359). مقدمة تاريخ ابن¬خلدون، ترجمة پروين گنابادي، تهران: بنگـاه ترجمـه و نشر كتاب تهران.
اتینگهاوزن، ریچارد و گرابر، الگ، (1383)، هنرومعماری اسلامی، ترجمه یعقوب آژند، تهران: انتشارات سمت.
افشـار، حمیـد، (1397). ساختارهای اجتماعی، مهمترین عامل شکل¬گیری برج¬های خرقان (نگاه موردی؛ چرایی نبودن القاب برای سازندگان برج¬ها)، پژوهش¬های باستان¬شناسی ایران، 18 (8): 141-156.
انیسی, علیرضا، (1402). معماری سلجوقی در ایران؛ مسجد جامع مرند. پژوهش¬های باستان¬شناسی ایران، 13 (37): 313-331.
doi: 10.22084/nb.2023.28232.2621
اومستد.ا.ت، (1384). تاریخ شاهنشاهی هخامنشی، ترجمه محمد مقدم، تهران: انتشارات امیر کبیر.
ایرون، روبرت، (1389). هنر اسلامی، ترجمه رویا آزادفر، تهران: شركت انتشارات سوره مهر.
بازورث، کیلفورد ادموند و دبلوا، دارلی دران و راجرز، کاهن و لمبتون و هیلن براند، رابرت، (1390). سلجوقیان، ترجمه یعقوب آژند، تهران: انتشارات مولی.
بویس، مری، (1390). آیین زرتشت، ترجمه ابوالحسن تهامی، تهران: انتشارات نگاه.
بویل، جی، (1371). تاریخ دودمانی و سیاسی ایلخانان درتاریخ ایران کمبریج، ترجمه حسن انوشه، جلد 5، تهران: امیر کبیر.
پرگاری، صالح و حسنی، مرتضی، (1391). تصوف و پیامدهای اجتماعی آن در دوره سلجوقیان، نشریه تاریخ درآینه پژوهش، 7 (3): 24-29.
پوپ، آرتور، (1388). معماری ایران، ترجمۀ غلامحسین صدری¬افشار، تهران: انتشارات اختران.
پیرنیا، محمدکریم، (1380). سبک¬شناسی معماری ایران، تهران: نشر پژوهنده معمار.
پیرنیا، محمد‌كریم؛ و افسر، كرامت¬الله، (1370). راه و رباط، سازمان میراث¬فرهنگی.
تقوی نژاد، بهاره و میرصالحیان، صدیقه. (1402). تطبیق تزئینات سردرِ برج های مدوّر مراغه و سه گنبد ارومیه. رهپویه هنرهای تجسمی، 6(4)، 39-49.
حاتم، غلامعلی، (1380). معماری¬اسلامی ایران در دوره سلجوقیان، تهران: ماجد.
ﺣﺎﻓﻆ¬ﻧﻴﺎ، ﻣﺤﻤﺪﺭﺿﺎ، (1385). ﻣﻘﺪﻣﻪﺍﻱ ﺑﺮ ﺭﻭﺵ¬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺩﺭ ﻋﻠﻮﻡ¬ﺍﻧﺴﺎﻧﻲ، تهران: انتشارات سمت.
حجت، بهنام و دیگران، (1394). راهیابی گنبدخانه به مساجد ایران، روایتی از گسست¬وپیوست فضا. نشریه هنرهای زیبا،20 (3): 21-30.
حسن¬زاده، شهلا، (1388)، مطالعات¬تطبیقی درخصوص برج¬های آرامگاهی مازندران، نشریه هنر و معماری، 59.
حلمی، کمال¬الدین¬احمد، (1390). دولت سلجوقیان، ترجمه عبداله ناصری¬طاهری، تهران: انتشارات پژهشگاه حوزه و دانشگاه.
خضری، سیداحمدرضا، (1387). تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل¬بویه، تهران: انتشارات سمت.
حیدری¬باباکمال، یداله؛و زارعی محمدابراهیم؛و دهقان، مریم؛و حاج¬حسینی، محسن، (1393). مطالعه تزئینات گچبری محراب-های دوره سلجوقی مسجد ملک کرمان از دیدگاه هنر اسلامی. فصلنامه مطالعات تاریخ اسلام، ۶ (۲۳): ۱۴۹-۱۷۸. URL: http://journal.pte.ac.ir/article-202-1-fa.html
ده¬بزرگی، غلامحسین، (1390). تاریخ وتمدن ایران (قبل و بعد از اسلام)، تهران: زوار.
رحمانپور، ناهید، (1393)، تأثیر فرهنگ قومی بر مبلمان سلجوقی. نشریه باغ نظر، 31: 67-76.
رضازاده، مهسا؛و اعتصام، ایرج؛و کامل¬نیا، حامد، و میرزاکوچک¬خوشنویس، احمد، (1399). تبیین رابطه معنی¬دار بین الگوهای آرایش¬دهنده و ساختاردهنده در میل¬ها و آرامگاه¬های برجی خطه خراسان (غزنوی و سلجوقی)، فصلنامه پژوهش¬های معماری اسلامی، 8 (26): 103-125.
زارعی، محمدابراهیم. (1391). ساختار کالبدی-فضایی شهر همدان از آغاز دوره اسلامی تا پایان دوره قاجار براساس مدارک و شواهد موجود. پژوهش¬های باستان¬شناسی ایران،1(1)، 57-82
زارعی، محمدابراهیم، (1396). بازشناسی سه برج¬آرامگاهی: اشقون‌بابا، اوچ‌گنبد‌خان و ینگی‌ارخ در شهرستان بیجار استان کردستان، مطالعات باستان‌شناسی پارسه، ۱ (۲) :۸۹-77. doi:10.30699/PJAS.1.2.77
سالور، ندا؛ سهرابی نصیرآبادی، مهین و نظرنژاد، نرگس، (1400). تبیین خردگرایی ابن¬سینا در روند ابداع نقوش¬هندسی تزیینات وابسته به معماری مورد مطالعاتی: پنج آرامگاه سلجوقی، نشریه علمی باغ نظر، 18(102): 53-68
سامه، رضا و موسوی، سید محسن. (1401). تحلیل گونه‌شناسانه‌ی برج‌مقبره‌های تاریخی ایران بر اساس دگرگونی الگوی تهرنگ. پژوهش‌هاي معماري اسلامي، ۱۰ (۴)، 17-1.
صراف¬زاده، احمد؛و نژادابراهیمی، احد؛و قره¬بگلو، مینو، (1402). پیدایش گنبد اورچین در معماری سلجوقی و سیر تحول آن در دوره‌های متاخر. پژوهش¬های باستان¬شناسی ایران. doi: 10.22084/nb.2023.27923.2598
طالعی¬قره¬قشلاق، عزیز و امامی¬خویی، محمدتقی، (1391). نقش آذربایجان در فتح آناتولی توسط سلجوقیان، با تأکید بر فعالیت¬های ترکمانان غازی، نشریه تاریخ ایران، 5 (70): 137-162.
عباس زاده، مظفر و دانش، لیلا. (1402). بازآفرینی گنبد برج‌مقبرۀسه‌گنبد ارومیه بر پایۀ مستندات معماری. مطالعات معماری ایران، 12(23)، 117-133.
عرب، کاظم، (1373)، بررسی ویژگی‌های مقابر قرن هفتم¬هجری در دروازة کاشان قم، پایان‌نامه کارشناسی¬ارشد باستان-شناسی، دانشگاه تربیت¬مدرس، تهران.
فیض، عباس، (1350). گنجینه¬آثار قم، جلد دوم، قم: مهراستوار.
فقیهی، علی¬اصغر، (1375). نخستین سلسله¬هاي قدرتمند شیعه: بی¬نا.
کاویان، وحید و مالیان، عباس و ملک، محمدرضا، (1397). تحلیل آسیب پذیری حریم برای مستندنگاری میراث فرهنگی (بررسی موردی: برج طغرل). معماری و شهرسازی پایدار، 6(2): 97-109. doi: 10.22061/jsaud.2019.988
کسائی، ضیاء، (1363). قشرهای مکرر تزئیناتی در گنبدسلطانیه، معماری ایران، تهران: انتشارات مجرد.
کرمانی، افضل¬الدین¬احمدبن¬حامد، (1372). سلجوقیان و غز درکرمان، تهران: انتشارات کورش.
كياني، محمد يوسف، (1379). معماري¬ايران (دوره اسلامي)، تهران: انتشارات سمت.
گدار، آندره و سيرو، ماكسيم، (1367). آثار ايران، جلدسوم. ترجمه ابوالحسن سروقد، مشهد: بنياد پژوهش¬هاي اسلامي آستان قدس.
گیریشمن، رمان، (1336)، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمۀ محمد معین، تهران: بنگاه نشرکتاب.
لمبتون، آن¬كاترين¬سواين¬فورد، (1366). ساختاردرونی امپراطورسلجوقی، تاریخ ایران کمبریج جلد5، ترجمۀ حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
لمبتون، آن¬كاترين¬سواين¬فورد، (1392). تداوم و تحول در تاريخ ميانه ايران، ترجمه يعقوب آژند، تهران: نشرني.
متدین، حشمت¬الله، (1378). مسجد چهارایوانی، نشریه هنرهای زیبا، دوره 6: 84-89
محمدي، احسان، (1395). ترجمه و تحلیل بخشی از کتاب معماري اسلامي تجلي ايمان و قدرت اثر هانري استرلين. پایان نامه کارشناسی¬ارشد، دانشگاه تهران.
مرادی، امین؛و عمرانی، بهروز؛و موسوی¬حاجی، سیدرسول، (1398). نقدی بر ساختار کلی سبک رازی براساس تحلیل دوگونه مقبره و گنبدخانه در معماری دوران سلجوقی، فصلنامه پژوهش¬های معماری¬اسلامی، 7 (23): 107-125
مرادی، امین و دیگران، (1395). بازشناسی فرم معماری آرامگاه غازان در مجموعه ابواب¬البری غازانیه و نقش آن در روند تحولات شهرسازی ایران، نشریه باغ نظر، 13 (42): 33-44.
مرادی، امین، (1396). بزرگ مقیاس¬سازی در معماری شمال¬غرب ایران طی گذار از دوره سلجوقی به ایلخانی و تقارن آن با تحولات معماری اروپا در گذار از معماری رمانسک به گوتیک. پایان نامه دوره دکتری در رشته باستان¬شناسی، دانشگاه مازندران، بابلسر.
مشبکی¬اصفهانی، علیرضا، (1397). مقایسه تطبیقی معماری مقابر دوره سلجوقیان و ایلخانیان در شهرستان مراغه با نگرش کالبدی. نشریه پژوهش در هنر و علوم انسانی،3 (2): 1-11.
مشکواتی، نصرالله، (1349). فهرست بناهای تاریخی و اماکن تابستانی ایران، سازمان حفاظت آثار باستانی ایرانی.
- نصری، اسماعیل و اصلانی، حسام. (1399). بررسی عناصر تزیینی و معماری مناره¬های دوره سلجوقی شهر اصفهان. پیکره، 9(20)، 24-36.
ويلبر، دونالد، (1374). معماري اسلامي ايران دوره ايلخانان، ترجمه عبدالله فريار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر كتاب.
هادی، ابوذر و قرایی، مریم، (1396). جستارهایی در علل پیدایش و تیپولوژی گنبدهای رٌک در ایران، پایگاه جامع امامزادگان و بقاع متبرکه ایران اسلامی، 14 اسفند1399.
هيلن¬براند، رابرت، (1383). معماري¬اسلامي: فرم، عملكرد و معني، ترجمه ايرج اعتصام؛ تهران: شركت پردازش و برنامه¬ريزي شهري.
هیلن¬براند، رابرت، (1387). هنر و معماری اسلامی، مترجم اردشیر اشراقی، تهران: انتشارات روزنه.
یوسف¬زمانی، مهرداد؛و نعمتی¬آبکناری، علی؛و خالدیان، ستار، (1396). واکاوی آثار معماری و اقدامات عمرانی نخستین حکمرانان سلجوقی بر اساس منابع مکتوب از سال 429 تا 465 هجری قمری. پژوهش¬های باستان¬شناسی ایران،7(12): 227-244 doi:10.22084/nbsh.2017.7200.1307.

Metz, A.(1968). Die Renassiance des Islams, translation by s. k Bukhsh and D. S. Margoliouth, The Renaissance of Islam.
Safaeianpour, A,. & Valibeig, N, (2022). A study on the construction technology of the Seljuk minarets in Isfahan with focus on their geometric brick pattern. Curved and Layered Structurs, 9(1): 13–24.