مکان‌یابی پارک‌ها و فضای سبز شهری با استفاده از مدل(AHP) و سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS) (مطالعه موردی: شهر بجنورد)

محورهای موضوعی : مقالات تحلیلی جغرافیایی و محيطي

جمیله محمدزاده الهوردیخانی ¹ , ابوالفضل بهنیافر ² , زهرا هادی وینچه ³

1 - دانشجوی دکترای تخصصی جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مشهد، مشهد، ایران
2 - دانشیار گروه جغرافیا، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مشهد مشهد، ایران.
3 - دانشجوی کارشناسی‌ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری گرایش آمایش شهری، دانشگاه اصفهان. اصفهان. ایران

تاریخ پذیرش : 1403/01/19 تاریخ انتشار : 1403/10/08

کلید واژه:

چکیده مقاله :

لزوم صرف هزینه‌های فراوان به منظور احداث پارک و ایجاد فضای سبز و نیز توجه به ارتباطات اکولوژیک، بیانگر اهمیت موضوع مکانیابی صحیح و تعیین موقعیت مکانی مناسب برای این فضاها می‌باشد به نحوی که امکان استفاده تمام شهروندان از این اماکن فراهم گردد. این ضرورت وقتی محسوس‌تر می‌شود که روند افزایش جمعیت و به تبع آن رشد نامتناسب شهر و نیز عدم پراکنش یکسان جمعیت در بخشهای مختلف شهر، مورد توجه قرار گیرد. شهر بجنورد با جمعیت 228931 نفر مرکز استان خراسان شمالی می‌باشد که مساحت کاربری فضای سبز در این شهرحدود 9/43 هکتار و سرانه آن برای کل شهر 4/2 مترمربع به ازاء هر نفرمی‌باشد که در مقایسه با سرانه‌های پیشنهادی سازمان ملل متحد (20 تا 25 متر مربع) و وزارت مسکن وشهرسازی (7 تا 12 متر مربع) فاصله بسیار زیادی دارد. تحقیق حاضر براساس روش توصیفی – تحلیلی و با تأکید بر جنبه کاربردی آن، سعی در ارائه الگوی مناسب توزیع بهینه فضای سبز منطقه مورد مطالعه براساس ضوابط مکان‌یابی و نیازهای جمعیتی دارد . برای این منظور از معیارهای نزدیکی به مراکز آموزشی ، فرهنگی، ورزشی، تراکم جمعیت، بهداشتی، تاسیسات و تجهیزات شهری، نظامی، رودخانه و دسترسی به شبکه ارتباطی استفاده شده است. سپس پایگاه داده درGIS تشکیل شد و نهایتاً هریک از معیارها براساس اهمیت و ارزش وزن مناسبی در نرم‌افزار EXPERT CHOICE داده شده است و سپس با تلفیق آنها مناطق مناسب برای استقرار این کاربری در تلفیق با نقشه کاربری اراضی نمایش داده شده است.

متن کامل:



  مجله علوم جغرافيايي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد مشهد، دوره 20، شماره 48، پاییز 1403، صص 41-16

 

مکان‌یابی پارک‌ها و فضای سبز شهری با استفاده از مدل(AHP)

و سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS) (مطالعه موردی: شهر بجنورد)

 

جمیله محمدزاده الهوردیخانی

 دانشجوی دکترای تخصصی جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مشهد، مشهد، ایران

(نویسنده مسئول) [e-mail]

ابوالفضل بهنیافر

 دانشیار گروه جغرافیا، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مشهد مشهد، ایران

زهرا هادی وینچه

دانشجوی کارشناسی‌ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، گرایش آمایش شهری، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

دريافت: 10/8/1402                          پذيرش: 19/1/1403

 

چکیده

لزوم صرف هزینه‌های فراوان به منظور احداث پارک و ایجاد فضای سبز و نیز توجه به ارتباطات اکولوژیک، بیانگر اهمیت موضوع مکانیابی صحیح و تعیین موقعیت مکانی مناسب برای این فضاها می‌باشد به نحوی که امکان استفاده تمام شهروندان از این اماکن فراهم گردد. این ضرورت وقتی محسوس‌تر می‌شود که روند افزایش جمعیت و به تبع آن رشد نامتناسب شهر و نیز عدم پراکنش یکسان جمعیت در بخشهای مختلف شهر، مورد توجه قرار گیرد. شهر بجنورد با جمعیت 228931 نفر مرکز استان خراسان شمالی می‌باشد که مساحت کاربری فضای سبز در این شهرحدود 9/43 هکتار و سرانه آن برای کل شهر 4/2 مترمربع به ازاء هر نفرمی‌باشد که در مقایسه با سرانه‌های پیشنهادی سازمان ملل متحد (20 تا 25 متر مربع) و وزارت مسکن وشهرسازی (7 تا 12 متر مربع) فاصله بسیار زیادی دارد. تحقیق حاضر براساس روش توصیفی – تحلیلی و با تأکید بر جنبه کاربردی آن، سعی در ارائه الگوی مناسب توزیع بهینه فضای سبز منطقه مورد مطالعه براساس ضوابط مکان‌یابی و نیازهای جمعیتی دارد . برای این منظور از معیارهای نزدیکی به مراکز آموزشی ، فرهنگی، ورزشی، تراکم جمعیت، بهداشتی، تاسیسات و تجهیزات شهری، نظامی، رودخانه و دسترسی به شبکه ارتباطی استفاده شده است. سپس پایگاه داده درGIS  تشکیل شد و نهایتاً هریک از معیارها براساس اهمیت و ارزش وزن مناسبی در نرم‌افزار  EXPERT CHOICE داده شده است و سپس با تلفیق آنها مناطق مناسب برای استقرار این کاربری در تلفیق با نقشه کاربری اراضی نمایش داده شده است.

واژگان کلیدی: مکان‌یابی، فضای سبز شهری، سیستم اطلاعات جغرافیایی، روشAHP  ، شهربجنورد.

 

 

 

 

 

 

 مقدمه:

     گسترش شهرنشینی، وسعت فضای شهرها و فشار برای مسکن بیش‌تر تغییراتی را در سطح زمین و محیط طبیعی به‌وجود آورده است(رفیعی و همکاران،1398 :2) سیاست‌های برنامه‌ریزی فضایی در شهرها و نیاز به مسکن بیش‌تر باعث کاهش دسترسی مردم به فضاهای سبز شهری شده است (Van den berg et al,2012:203). فضای سبز شهری می‌تواند به کاهش پیامدهای منفی شهرنشینی کمک کند (Hillsdon et al,2010:1127). فضای سبز شهری انواع خدمات اکوسیستم را ارائه می‌دهد از جمله؛ به نام چند مورد، تصفیه هوا، تنظیم ریزاقلیم، حفظ و نفوذ آب و تولید غذا (لقائی و بهمن‌پور، 1391: 2240). علاوه بر حفظ تعادل محیطی، فضای سبز شهری با فراهم کردن فضاهایی برای فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی، سلامت فردی را ارتقا می‌دهد (La Rosa,2013:1742) در بیشتر بحث‌ها بر پارک‌ها و فضای سبز شهری به عنوان یک راهکار بسیار مهم که می‌تواند کیفیت زندگی اجتماعی شهر را بالا ببرد تأکید شده است(Girardet, 2019: 25). فضای سبز می‌تواند خدمات اجتماعی و روانی بسیار زیادی را ارائه دهد و به عنوان عاملی که می‌تواند نقش بسیار مهمی در توانمند ساختن شهرها و همچنان ساکنان آن‌ها داشته باشد، عمل کند(Ulrich,1982:2). مفهوم فضاهای سبز همراه با تمدن بشری تکامل یافته است و اهمیت آن در شهرها از قرن نوزدهم به درجات مختلف شناخته شده است(Swanwick et al,2003:94). مطالعات نشان داده است که افزایش جمعیت و گسترش شهرنشینی موجب تبدیل فضاهای سبز شهری به سطوحی بتونی و نفوذناپذیر می‌شود. این روند به خصوص در کشورهای در حال‌‌‌توسعه روندی جدی‌تر دارد(Shi, 2008:104)

     عدالت فضایی در توزیع و تخصیصِ تجهیزات و خدمات عمومی شهر طی سالیان اخیر از جمله نیازهایی است که بیش از پیش مورد توجه مدیریت شهری قرارگرفته است. در این راستا، یکی از مهمترین خدمات عمومیِ قابل ارائه به شهروندان، پارک‌ها و فضاهای سبز و بازی هستند که باید به نسبتی متعادل و متوازن در سطح شهر ایجاد گردند(Seo et al, 2019:45). پراكنش عادلانه پارک‌ها به بررسی موقعیت‌های مكانی پارک‌ها و كشف فضاهای خالی از پارک و نیازمند توسعه با توجه به پراكندگی جمعیت در واحد سطح محدوده شهر می‌پردازد(Haq, 2011:107).

      بر اساس استانداردهای جهانی، سرانه فضای سبز بین 25 - 20 مترمربع برای هر شهروند است. در کشور ایران نیز براساس مطالعات و بررسی‌های وزارت مسکن و شهرسازی، سرانه متعارف و قابل قبول فضاهای سبز شهری بین 7 تا 12 مترمربع برای هر نفر است که در مقایسه با شاخص تعیین شده از سوی محیطزیست سازمان ملل متحد 20 تا 25 مترمربع برای هر نفر رقم کمتری است(WHO, 2016) علاوه بر سرانه‌ها باید امکان دسترسی به فضای سبز در مدت زمان 15 د قیقه پیاده‌روی از دورترین بخش مسکونی امکان‌پذیر باشد. طبق نتایج ارزیابی‌های وسیع در اروپا برای تمام شهروندان در بروکسل، کپنهاگ، گلاسکو، گوتنبرگ، مادرید، میلان و پاریس در مدت زمان 15 دقیقه پیاده‌روی، دسترسی به فضای سبز امکان‌پذیر است(Rob & Talukder,2013:24) که این امر مستلزم مکان‌یابی بهینه پارک‌ها در سطح شهر است. مکان‌یابی عبارت از ارزش‌گذاری هر یک از لکه‌های یکنواخت و همگن سرزمین برای انواع کاربری‌های مختلف است(Sante Riveira et al, 2008: 257) نكته بسیار مهم در مكان‌یابی فضاهای سبز شهری ضرورت‌های اجتماعی ایجاد پارك است؛ از اینروست كه، جین جیكوبز منتقد شهرسازی معاصر، معتقد است كه: «پارك باید درجایی باشد كه زندگی در آن موج می زند، جایی كه در آن كار، فرهنگ و فعالیت‌های بازرگانی و مسكونی وجود دارد. » تعدادی از بخش‌های شهری دارای چنین نقاط كانونی ارزشمند هستند كه برای ایجاد پارك‌های محلی یا میادین عمومی، مناسب به نظر می‌رسند (سعیدنیا، 1379: 85). همچنین وی معتقد است: بدترین پارک‌ها آنهایی هستند که در مکانهایی که مردم از کنار آنها نمی­گذرند و تمایل به چنین کاری نیز ندارند، قرار دارند، یک پارک شهری که در چنین مصیبتی گرفتار آمده همچون یک فروشگاه بزرگ تجاری در یک موقعیت بد اقتصادی است (سعیدنیا، 1379: 87). با در نظر گرفتن ساختار چند بعدی (شامل ابعاد اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و برنامه ریزی) و چند عملکردی ( نظیر بهره برداری، ایجاد شغل، حفاظت و...) فضاهای سبز، برنامه‌ریزی مکانی فضای سبز تابع عوامل و معیارهای متعددی می‌باشد و می‌تواند به عنوان یک مسأله تصمیم‌گیری چند معیاره "MCDM" در نظر گرفته شود.(& Nijkamp,2014:68 Baycan Levent).

 با توجه به استفاده از فرایندهای تصمیم‌گیری چند معیاره برای مکان‌یابی فضای سبز شهری، به ویژه پارک‌ها، فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) و شکل توسعه یافته آن یعنی فرایند تحلیل شبکه‌ای (ANP) نقش بسیار مهّمی را ایفا می‌کنند. فرایند تحلیل شبکه‌ای روشی جامع و قدرتمند برای تصمیم‌گیری‌های دقیق می‌باشد که توسط توماس‌‎ال‌ساعتی در سال 1996 میلادی مطرح گردیده‌است. فرایند تحلیل شبکه‌ای چون حالت عمومی فرایند تحلیل سلسله مراتبی(AHP) و شکل گسترده آن است، بنابراین تمامی ویژگی‌های مثبت آن از جمله سادگی، انعطاف‌ پذیری، بکارگیری معیارهای کمی و کیفی بطور همزمان و قابلیت بررسی سازگاری در قضاوت‌ها را دارا بوده و مضافآ می‌تواند ارتباطات پیچیده (وابستگی متقابل و بازخورد) بین و میان عناصر تصمیم را با بکارگیری ساختار شبکه‌ای بجای ساختار سلسله مراتب در نظر بگیرد(Garcia-Melon, 2008:135).

     استان خراسان شمالی به مرکزیت شهرستان بجنورد یکی از استانهای نوپا در کشور است که با توجه به مرکزیت این شهرستان و جذب سازمانها و اقشار مختلف مردم از نقاط شهری و روستایی اطراف به آن با کمبودهایی در کاربری اراضی شهری و ارائه خدمات به شهروندان روبروست یکی از کاربری‌های که نیاز به آن در سطح شهر احساس می‌شود پارک و فضای سبز شهری می باشد که با مصاحبه‌های صورت گرفته با کارشناسان پارک‌ها و فضای سبز در شهرداری بجنورد به نظر می‌رسد که بیشتر پارک‌ها در منطقه مورد مطالعه نه تنها امکانات و تسهیلات در حد یک پارک همسایگی و محله را ندارند بلکه امکانات و تجهیزات موجود آنها نیز از لحاظ مطبوعیت در سطح پایینی قرار دارند که باعث عدم جذب افراد و تبدیل آنها به محلی برای افراد ناباب و معتاد شده است لذا پارک‌ها و فضای سبز شهر بجنورد چه از نظر کمی (تعداد آنها)، چه از نظر کیفی (تاسیسات و تجهیزات و دسترسی به آنها) و چه توزیع فضایی( پراکندگی آنها در سطح واحد همسایگی ، محله ، ناحیه و شهر) با کمبود و نارسایی مواجه است و وضعیت آن با استانداردهای جهانی و ملی فاصله زیادی دارد و برنامه‌ریزی برای توزیع و مکان‌یابی بهینه فضای سبز از جمله مکان‌یابی فضای جدید دراین منطقه از ضرورت‌های حیاتی است لذا در این مقاله که با روش توصیفی – تحلیلی صورت می‌گیرد سعی بر این است که ضمن ارزیابی وضع موجود از نظر سرانه پارک‌ها و نیازهای جمعیتی و دست‌یابی به مسائل و مشکلات مربوط به استقرار آنها، عوامل موثر بر مکان‌یابی پارک‌ها و فضای سبز را در منطقه مورد مطالعه با استفاده از مدلAHP اولویت‌بندی کرد و سپس مکان بهینه جهت احداث این فضاها را با نرم‌افزار GIS و تلفیق و همپوشانی لایه‌ها شناسایی کرد و به سوال‌های زیر به بهترین وجه ممکن پاسخ گفت:

1-       آیا سرانه پارک‌ها و فضای سبز درون شهری بجنورد با معیارها و استانداردهای فضای سبز منطبق هست؟

2-       آیا پراکندگی فضای سبز شهری ( پارک‌های درون شهری ) بحنورد با توجه به نیازهای جمعیتی با معیارها و استانداردها منطبق هست؟

3-       مکانهای بهینه جهت احداث پارک و فضای سبز شهری در بجنورد کجاست؟

با توجه به مطالب مطرح شده در بالا مهمترین اهداف این تحقیق را می‌توان ارزیابی نحوه توزیع پارک‌ها و تشخیص نواحی محروم از فضای سبز شهری، تعیین عوامل موثر بر مکان‌یابی پارک‌ها و نحوه ترکیب آنها در محیط GIS به منظور ارائه الگوی مناسب برای مکان‌یابی پارک‌ها در منطقه مورد مطالعه و ارائه الگوی بهینه مکان‌یابی فضای سبز شهر اشاره کرد.

روش شناسی تحقیق:

       نوع تحقیق کاربردی- توسعه‌ای و روش بررسی آن توصیفی- تحلیلی است. و فرایند تحقیق در این تحقیق مبتنی بر یک نظام چندسطحی است بدین طریق که در ابتدا با استفاده از روشهای کتابخانه‌ای (کتب‌، اسناد ، مقالات ، پایان نامه ها و ...) و روشهای میدانی  به تدوین چهارچوب تئوری تحقیق و جمع‌آوری اطلاعات از وضع موجود پارک‌ها و فضای سبز نموده و سپس عوامل موثر بر مکان‌یابی پارک‌ها و فضای سبز شهری از طریق مصاحبه با کارشناسان و مطالعه مقالات و منابع داخلی و خارجی و نیز روش دلفی شناسایی شدند، سپس با استفاده از فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) از مهم‌ترین تکنیک‌های‌ تصمیم‌گیری چندمعیاره (MCDM) میزان ضریب اهمیت معیارها و زیرمعیارها با استفاده از نرم‌افزارEXPERT CHOICE مشخص گردید و در مرحله نهایی پایگاه داده در سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) تشکیل و لایه‌های اطلاعاتی در تناسب با شاخص‌ها تولید شده و با توجه به قابلیتهای GIS با ادغام و همپوشانی لایه‌های اطلاعاتی مکانهای مناسب برای استقرار پارک‌ها و فضای سبز در محدوده شهر بجنورد و با توجه به سرانه‌ها و استانداردها و نیازهای جمعیتی مشخص گردیده است. شکل 1 فرایند این تحقیق را نشان می‌دهد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 1: مدل مفهومی تحقیق

ماخذ: نگارنده، 1402

پیشینه تحقیق:

لیو کیو و همکارانش (2020) در تحقیقی به طبقه‌بندی فضاهای سبز برای محیطی پایدار و معماری شهر هوشمند با استفاده از داده های بزرگ پرداختند در این تحقیق از نمونه‌ای از داده‌ها برای تحقیق در مورد رفتارهای ورود به پارک سبز، از جمله دوست داشتن و دوست نداشتن، به عنوان خلاصه‌ای از رفتار یا ترجیحات عموم مردم از نظر فعالیت‌های مختلف هنگام استفاده از منابع پارک استفاده شد. نتایج اصلی نشان‌دهنده توزیع ورود کاربران در پارک‌های سبز مختلف، و تغییرات رفتاری هیجان‌انگیز بر اساس زمان روز (یعنی یک دوره 24 ساعته) و روز هفته است. همچنین تأثیر فصلی را بر رفتار مردم در رابطه با فضاهای سبز برای نشان دادن الگوهای زندگی واقعی بررسی شد از طریق بررسی این عوامل، قادر به تجزیه و تحلیل استفاده از پارک های سبز شهری و واریانس متعاقب آن در طیف وسیعی از مقیاس‌های زمانی شدند این روش جذب فعالیت بازدیدکنندگان در فضاهای سبز شهری تلاشی برای رفع ایرادات مطالعات قبلی بود و به جای تکیه بر نتایج پوشش ذهنی و با استفاده از داده‌های جمع‌آوری‌شده و شبکه‌های اجتماعی، راه را برای تحقیقات اجتماعی-اکولوژیکی هموار کرد.

آبه و مگنتو (2017) به توسعه فضای سبز شهری با استفاده از تحلیل چندمعیاره مبتنی بر GIS در کالنشهر آدیس آبابا پرداختند و به این نتیجه رسیدند که تجزیه و تحلیل مناسب بودن زمین یک عنصر حیاتی در تعیین مناطق مناسب برای برخی اهداف خاص مانند توسعه فضای سبز است. با این حال، پیشنهاد مکانهای مناسب برای توسعه فضای سبز با استفاده از تجزیه و تحلیل مناسب بودن کار دشواری است که شامل مراحل تجزیه و تحلیل تصمیم‌گیری چندمعیاره است. فناوریهای سنجش از دور و GIS میتوانند نقش اساسی در تحقیقات شهری داشته باشند و اطالعات به روز را در مورد پویایی محیط شهری با پوشش مکرر و هزینه کم فراهم کنند.

هوگی و همکارانش (2016) در تحقیقی با عنوان بررسی روابط بین در دسترس بودن پارک‌ها و شاخصهای کیفیت، نقطه ضعف محله و ترکیب نژادی- قومی با استفاده از روش عدالت زیستمحیطی به این نتیجه رسیدند که شناسایی و اصلاح نابرابری در کیفیت پارک‌ها و فضاهای سبز ممکن است به‌صورت جدایی‌ناپذیر به ایجاد محیطهای پارک عادلانه در سراسر محله‌های گوناگون بیانجامد.

ولچ و همکارانش (2014) در تحقیقی با عنوان فضای سبز شهری، بهداشت عمومی و عدالت زیست‌محیطی: چالش ساخت شهرهای دارای فضای سبز کافی، به بررسی ادبیات فضای سبز، به‌ویژه پارک‌های شهری انگلیس و امریکا اشاره کرده‌اند. طبق یافته‌های آنها در بسیاری از شهرستانهای ایاالت متحده استراتژی عرضه فضای سبز به‌ویژه پارک محله‌ای ضعیف اجرا شده است. نتایج نهایی تحقیق آنان نشان داد که توزیع چنین فضاهایی اغلب نامتناسب و بیشتر به نفع جوامع مرفه است. بنابراین، ایجاد فضای سبز جدید میتواند مشکالت زیستمحیطی را کاهش دهد

عابدینی و همکارانش (1400) در تحقیقی هدف از مطالعه خود را مکان‌یابی بهینه فضای سبز شهر اردبیل با استفاده از مدل فرآیند تحلیل شبکه‌ای (ANP) و سیستم اطلاعات جغرافیایی عنوان کردند و تلاش کردند، از معیارهای اقتصادی، موقعیتی و همجواری در قالب مدل ANP با استفاده از توابع همپوشانی سیستم اطلاعات جغرافیایی، مکانهای مناسب برای احداث فضای سبز شهر اردبیل، ارائه شود. به منظور تطبیق نتایج به دست آمده از الگوی ارائه شده در مکان‌یابی فضای سبز شهری با واقعیات موجود در محدوده مورد تحقیق، نقشه کاربری اراضی آن در محیط GIS تهیه شده و نتایج به دست آمده الگوی مذکور در نقشه کاربری اراضی منعکس گردیده است. با توجه به نقشه خروجی مدل ANP و مقایسه آن با نقشه کاربری اراضی محدوده مورد مطالعه، مشخص شد که زمین‌های مناسب برای ایجاد فضای سبز تناسب زیادی با کاربری اراضی دارند.

مهریان و همکارانش (1400) در تحقیقی با عنوان تحلیل فضایی محیط های شهری برای مکان یابی پارک های محله ای نمونة موردی: شهر مراغه به منظور تعیین مکان مناسب برای احداث پارک در واحد همسایگی از روش‌های تحلیل سلسله مراتبی وتاپسیس و همچنین تئوری فازی در محیط نرم افزار GIS استفاده کردند. نتایج به دست آمده نشان می‌دهد که 3/13 درصد از اراضی شهر مراغه برای احداث پارک محله ای کاملاً سازگار و 6 درصد نیز کاملاً ناسازگار است.

اعتمادفرد و همکارانش (1399) در تحقیقی با عنوان انتخاب سایت‌های مناسب برای احداث پارک شهری با بکارگیری سیستم اطلاعات مکانی (GIS) و الگوریتم ژنتیک – مطالعه مورد شهر سماوا عراق بیان نمودند از جمله مسائل مهمی که در مدیریت شهری باید به آن توجه داشت، مسئله مکان‌یابی پارک شهری است. بر اساس معیارهای لحاظ شده شامل؛ کاربری اراضی، فاصله از شبکه حمل و نقل شهری، فاصله از رودخانه‌ها، تراکم جمعیتی و فاصله از نویزها (کارخانجات و غیره)، چهار منطقه مناسب برای احداث پارک در شهر سماوا تعیین شدند. با بررسی ویژگی‌های مناطق تعیین شده برای احداث پارک، قابلیت بالای الگوریتم ژنتیک در این کاربرد به اثبات رسید.

رمضانی و همکارانش (1399) در تحقیقی با عنوان مکانیابی فضای سبز شهری با استفاده از روشهای ارزیابی چند معیاره مطالعه موردی: منطقه 4 تهران برای مقایسه زوجی معیارها نسبت به یکدیگر با استفاده از روش چانگ ( AHPفازی) استفاده کردند. نقشه معیارها در محیط GIS تهیه و در محیطIDRISI  استانداردسازی شد. سپس با استفاده از تکنیکOWA ، وزنهای ترتیبی معیارها محاسبه و نقشه نهایی مکانیابی فضای سبز حاصل شد. نتایج نشان داد فاصله از مراکز مسکونی با 157/0 و فاصله از مراکز صنعتی با 053/0 به ترتیب بیشترین و کمترین وزن معیار را در مکانیابی مناسب فضای سبز شهری داشتند. 

نظم‌فر و همکارش (1398) در تحقیقی با عنوان مکان یابی بهینه فضای سبز شهری با استفاده از GIS و روش (ANP) عنوان کردند که در بعضی مناطق شهر اردبیل فضای سبز کمتری به ازای تراکم جمعیتی بیشتر و برعکس وجد دارد از جمله این مناطق بخش‌هایی از منطقه سه و چهار اردبیل می‌باشد که با وجود تراکم جمعیتی زیاد دارای فضای سبز کمتری نسبت به مناطق یک و دو هستند؛ در نهایت با نتایج جاصل از تلفیق لایه‌های وزن‌دار به‌دست آمده، در محیط GIS با کمک دستورهای WEIGHTED SUM و WEIGHTED OVERLAY و GAMMA 0/9 مکان‌های اولویت‌دار که در درجه زمین‌های مناسب و نسبتاً مناسب بوده‌اند برای ایجاد فضای سبز شهری پیشنهاد شدند؛ از جمله محله‌هایی که شناسایی شده و دارای کمبود می‌باشند می‌توان به محله‌های معجز، باغمیشه، عالی قاپو، محمدیه، دانش و ... اشاره کرد.

بشارتی فرد و همکارش (1397) هدف ‌اصلی تحقیق‌ خود را مکان‌یابی بهینه برای پارک‌های شهری بندرامام‌خمینی(ره) بیان کردند ‌که‌ جهت ‌تجزیه وتحلیل شاخصها از‌ روش‌های تصمیم‌گیری چند‌معیاره و ‌فرایندتحلیل شبکه‌ای ANP استفاده‌شده‌است.‌ در‌ این تحقیق ‌معیارها در ‌چهار ‌خوشه مطلوبیت،‌آسایش،‌جمعیتی و ‌همجواری تنظیم شدند‌که ‌خوشه ‌مطلوبیت با ‌وزن‌0.097، کمترین و‌ خوشه‌ جمعیت با‌ارزش‌ 0.468 بالاترین خوشه ‌را ‌به‌ خود ‌اختصاص‌ داده ‌است ‌همچنین در‌ محیط ARC GIS ‌،ابعاد‌ زمینهای بایر محدوده‌ مورد‌مطالعه‌ که‌ می‌بایست برای پارک‌های آتی برنامه‌ریزی شوند ‌در‌پنج‌طبقه‌ی نامناسب، ‌ضعیف، ‌متوسط،‌ مناسب‌ و‌بسیار مناسب ‌تقسیم‌بندی و ‌ارزش‌گذاری شدند.

محمودزاده و همکارانش (1395) در تحقیقی با استفاده از معیارهای مناسب (آسایش، همجواری با کاربری مسکونی، تراکم جمعیت، بعد خانوار، همجواری با معابر اصلی، همجواری با کاربری آموزشی، مساحت، سازگاری، شییب، میدل رقومی ارتفاع، لیتولوژی، دسترسی به تأسیسات و تجهیزات) لایه‌های مدنظر در محیط ARC MAP آماده سازی شد و با اعمال وزنهای حاصل از  فرایندهای وزندهی در نرم‌افزارEXPERT CHOICE  به روش AHP در یک مدل فراهم آمد. سپس این لایه‌ها در محیط نرم‌افزار IDRISI استانداردسازی شدند. نتایج نشان داد بین پراکنش فضای سبز شهر اردبیل و توزیع جمعیت رابطه ای وجود ندارد و تحلیل شاخص سرانه فضای سبز مؤید رقم بسیار اندک سرانه فضای سبز است. در کل، از بین مناطق اردبیل، منطقه 2 فضای سبز بیشتری از سایر مناطق دارد؛ اما همین فضای سبز نیز متناسب با عدالت فضایی توزیع نشده است.

قادرمرزی و همکارانش (1394) در تحقیقی با عنوان تحلیلی بر الگوی پراكنش فضایی- مكانی فضای سبز و مكان‌یابی بهینه‌ی پاركهای شهری با بهره‌گیری از مدل ANP و تحلیل شبكه با ارائه‌ی الگوی مناسب به دنبال استقرار و توزیع بهینه فضای سبز در شهر پیرانشهر می‌باشد. نتایج حاصل از تحلیل یافته‌ها بیانگر آن است كه فضای سبز موجود در شهر پیرانشهر از نظر سازگاری با سایر كاربریها و همچنین از نظر دسترسی، نامتناسب و در رابطه با وسعت شهر به صورت مناسب توزیع نشده است.

محدوده مورد مطالعه:

شهر بجنورد به‌عنوان شهر مورد مطالعه در َ20 و ْ57 طول و َ29 و ْ37 عرض جغرافیایی قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دریا 1070 متر می‌باشد و مساحتی بالغ3570 هکتار را پوشش می‌دهد. طول تقریبی آن حدود11 کیلومتر و عرض تقریبی آن حدود8/5 کیلومتر است. شهر بجنورد واقع در دشت بجنورد است که به‌عنوان وسیع‌ترین محدوده مسطح حوضه آبریز در شمال شرقی ایران بعد از دشت مشهد- شیروان می‌باشد و در بین تراز‌های ارتفاعی900متر تا حدود2900 متر قرار گرفته است.

 

شکل 2: موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه

ماخذ: نگارنده، 1402

بحث:

معیارهای مكان‌یابی فضای سبز شهری:

پیش از هر اقدامی در امکان‌سنجی، طراحی و معمـاری فضـای سبز باید معیارهای عمل را به درستی مشخص كرد و ارائه داد؛ نكته‌ای كه در خصوص فضای سبز اهمیـت بالایی برخوردار است مكان‌یابی آن است. جیكـوبز منتقد شهرسازی معاصر معتقد است كـه (پـارك بایـد در جایی باشد كه زندگی در آن موج میزند، جایی كه در آن فرهنگ و فعالیـتهـای بازرگـانی و مسـكونی است. تعدادی از بخشهای شهری دارای چنین نقـاط كانونی ارزشـمندی از زنـدگی هسـتند كـه بـه ایجـاد پاركهای محلی یا میادین عمـومی، مناسـب بـه نظـر می‌رسند)، بر این اساس مكان‌یابی فضای سبز بایـد از اصولی چـون (مركزیـت، سلسـله مراتـب دسترسـی) تبعیت كند.

مرکزیت؛ کاربری فضای سبز عمومی حتی­المقدور باید در مراکز شهری، اعم از مراکز محلات، نواحی و مناطق شهری مکان‌یابی شوند. سلسله مراتب؛ منظور این است که ساختار کارکردی فضاهای سبز عمومی با ساختار فضایی شهر انطباق داشته باشد. فضاهای سبز عمومی باید متناسب با موقعیت کارکردی خود بر حسب واحد همسایگی، محله، ناحیه و منطقه، مکان‌یابی شوند. از جانمایی پارک‌ها با مقیاس فرامحله­ای در داخل محلات باید در حد امکان جلوگیری شود. و منظور از دسترسی یعنی هر یک از پارک‌های شهری باید از چهارسو به شبکه ارتباطی دسترسی داشته باشند تا بدین طریق هم امکان جذب جمعیت بیشتر فراهم گردد و هم امکان نظارت اجتماعی و امنیت پارک افزایش یابد و در عین حال امکان «بهره­برداری دیداری» از جلوه­های زیبای پارک برای رهگذران از چهارسو فراهم باشد 

ارزیابی كاربریهـای مختلـف شـهری اساسـاً بـه منظور اطمینان خاطر از استقرار منطقی آنها و رعایـت تناسبات لازم به دو صـورت كمـی و كیفـی صـورت می‌گیرد(اسماعیلی، 1381: 58).

الف) ارزیابی كمی: این ارزیابی بر اساس مقایسـه سرانه‌های موجود كاربریها با استانداردهای مربوط یا از طریق بررسی نیازهای فعلـی و آتـی منطقـه مـورد مطالعه صورت می‌گیرد.

ب) ارزیابی كیفـی: در ایـن مرحلـه ویژگـی‌هـای كیفی معین شده و نسبت آنها به یكـدیگر بـر اسـاس مهار 4 ماتریس ذیل بررسی می‌شود:

1- ماتریس سازگاری:

      در این نوع ماتریس دو نوع كاربری مجـاور بایـد هماهنـگ بـوده و مزاحمتـی بـرای همـدیگر بوجـود نیاورند و حتی در بعضی مواقـع بـه همـدیگر كمـك كنند. برای هر فعالیتی با توجه به خصوصیاتش، حوزه نفوذ و اثـرگـذاری بایـد تعریـف گـردد. در صـورتی فعالیت‌هایی می‌توانند كنار هم قرار بگیرند که:

Ø       آثار سوء برهم نداشته باشند.

Ø       خارج از حوزه نفوذ دیگری قرار گیرند

در اینصورت كاربریهای تخصیص یافته سازگار محســوب مــی‌شــوند.

2- ماتریس مطلوبیت:

      در این نوع ماتریس رابطـه بـین سـایت (زمـین و محل) با نوع فعالیت یا به عبارت دیگر رابطه زمین بـا كاربری مورد نظر مطرح است. یعنی هر زمینـی بـرای كاربری ویژه‌ای مناسـب اسـت و هـر كـاربری زمـین خاصی را می‌طلبد كه در مكان‌گزینی مراكز خـدمات شهری یك اصل مهم محسوب می‌گردد.

3- ماتریس ظرفیت:

      در این ماتریس به دنبال ارزیابی این مطلب اسـت كه آیا یك كاربری بر اساس مقیاس و حوزة فعـالیتش با سطوح مختلف تقسیمات كالبد شهر اسـتقرار یافتـه است یا نه. كـاربری‌هـای فضـای سـبز، هـر كـدام در تقسیمات كالبدی شهر جایگاه و حوزه عملكرد معینی دارند.

4- ماتریس وابستگی:

      این نوع كاربری‌ها می‌توانند به صورت زنجیره‌وار بهم وابسته باشند و بر خلاف مواردی كـه كابریهـا بـا یكدیگر ناسازگار بـوده‌انـد و همجـواری آنهـا ایجـاد مزاحمت می‌نماید، گاهی اوقات فعالیت یك كـاربری وابسته به فعالیت‌ها می‌شود در این ماتریس تأكید بـر این است كه كاربری به صـورت زنجیـره‌وار بـه هـم وابسته باشند. لذا پارك‌‌ها و فضای سبز شهری برای ارائـه خـدمات بهتر به فعالیت كاربری‌های مكمل زیر وابسته است:

 الف- بافت مسكونی همجوار باشد.

 ب- موسسـات فرهنگـی نظیـر كتابخانـه، كـانون فرهنگی و ... 

ج- زمینهای با كاربری ورزشی د- فضای سبز عمومی.

 لازم به ذکر است که پارک‌ها و فضابی سبز جهت ارائه خدمات بهینه بایـد از همجواری با كاربریهای زیر اجتناب كند الف: آلاینده‌های هوای (صنایع، ترمینالها و... ) ب: آلاینده‌های صوتی (بزرگراه، فرودگاه،راه آهـن و...) ج: آلاینـدههـای محیطـی (فاضـلاب، كشـتارگاه، دامداری) د: عدم ارتباط مستقیم و ورود و خروج به خیابان وجاده‌های اصلی و شبكه‌های پرترافیك (Shah and Atiqul, 2011).

استانداردها و سرانه‌های فضای سبز شهری:

     پیش ازهر نوع برنامه ریزی برای توسعه سبز شهری باید معیارها و استانداردهای توسعه فضای سبز معین و مشخص شود. استانداردها و سرانه های مختلفی که برای ایجاد فضای سبز بکار برده می شود بستگی به شرایط اقلیمی – خصوصاً بیوکلیماتیک – هر منطقه دارد و نمی توان یک سرانه و استاندارد مشخصی برای شهرهای یک کشور درنظر گرفت و هر شهری با توجه به شرایط خود نیاز به سرانه های متفاوتی دارد و استانداردهای ارائه شده به عنوان یک سطح هدایت گر فعالیت و خط مشی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

وزارت مسکن و شهرسازی سرانه متعارف و قابل قبول فضاهای سبز شهری را بین 7 تا 12 مترمربع تعیین کرده که درمقایسه با شاخص تعیین شده از سوی محیط زیست سازمان ملل متحد 20 تا 25 مترمربع برای هر نفر رقم بسیار ناچیزی است . سرانه فضای سبز در فرانسه 18مترمربع ، در آمریکای لاتین 15مترمربع و در انگلیس 10مترمربع است .در مورد استانداردهایی که در شهرهای ایرن بکار برده می شود می توان گفت اولین سرنه فضای سبز مربوط به طرح جامع تهران مصوب سال 1349 می باشد که سرانه ای برابر 13/9 مترمربع را برای هر نفر پیشنهاد کرده است .

سازمانها و ارگانهای ذیربط در امر شهر و شهرسازی نیز براساس مطالعات برنامه ریزی خویش پیشنهاداتی را در زمینه فضای سبز شهری ارائه کرده اند که در جدول زیر به بعضی از آنها اشاره می شود. 

افراد، سازمان‌ها و ارگانهای ذی‌ربط	سرانه (مترمربع)
وزارت مسکن وشهرسازی	12-7
شهرداری تهران	20-15
سازمان ملل متحد	25-20
بهرام سلطانی	40-30
مجید مخدوم	50-15
برنامه ریزان روسی پولاد شهر	30-20

 جدول شماره 1: استانداردها و سرانه‌های فضای سبز شهری

 

 

 

 

 

 

 

 

ماخذ: فضای سبز شهری، استانداردها و انواع آن، گروه مطالعات و برنامه‌ریزی شهری، وزرات كشور، 1369                 

بررسی‌ها و مطالعات صورت گرفته نشان می‌دهد که بین اندازه‌ی جمعیتی شهرها و میزان کاربری فضای سبز(‌پارک‌های درون شهری) رابطه‌ای معکوس وجود دارد؛ به این ترتیب که هر چه جمعیت شهر افزایش پیدا می‌کند، از سهم کاربری فضای سبز کاسته می‌شود و بالعکس " جدول شماره 2 نشان‌دهنده‌ی این واقعیت است. "

                جدول شماره 2: استانداردها و سرانه های فضای سبز شهری

تعداد شهر	اندازه‌ی جمعیتی شهر به هزار نفر	درصد فضای سبز نسبت به		سرانه به مترمربع
		سطح کل شهر	سطح ساخته شده
8	50-5	61/1	66/2	03/3
8	100-50	11/2	53/2	40/2
6	250-100	53/1	07/2	40/1
4	500-250	48/1	63/1	96/0
1	1000+	94/0	94/0	75/0

     ماخذ: فضای سبز شهری، استانداردها و انواع آن، گروه مطالعات و برنامه‌ریزی شهری، وزرات كشور، 1369

نتایج تحقیق:

وضعیت فعلی و مقیاس عملکردی:

       در انتخاب مکان مناسب برای فضای سبز و همچنین تحلیل الگوهای فضایی آنها، آنچه حائز اهمیت می‌باشد مسئله تعادل و یا بعبارت دیگر برقراری عدالت اجتماعی است. ابتدا وضعیت فعلی پارک‌ها و مقیاس عملکردی آنها در سطح شهر بجنورد مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت.

جدول شماره3: تعداد و مقیاس عملکردی پارک‌های درون شهری بجنورد

مقیاس عملکردی	تعداد پارک	درصد	شعاع جمعیتی	شعاع عملکردی
همسایگی	19	67	3000	300
محله ای	4	14	5500	550
ناحیه ای و منطقه‌ای	5	17	16000	750
جمع کل	28	100

                   ماخذ: سازمان پارک‌ها و فضای سبز بجنورد، 1402

28 پارک درون شهری در سطح شهر بجنورد وجود دارد که اگر تعداد هر نوع پارک را در شعاع جمعیتی ضرب نمائیم جمعیت تحت پوشش بدست می‌آید و اگر جمعیت شهر را از جمعیت تحت پوشش کم کنیم جمعیت نیازمند و اگر عدد حاصل را تقسیم بر شعاع جمعیتی کنیم کمبود پارک‌ها در هر یک از مقیاس‌های همسایگی، محله‌ای و ناحیه‌ای مشخص می‌شود که نتایج کلی آن در جدول شماره 4- بطور کامل نشان داده شده است.

جدول شماره4: میزان جمعیت نیازمند و کمبود پارک‌ها در سه سطح با توجه به مقیاس عملکردی

مقیاس عملکردی	تعداد پارک	شعاع جمعیتی	جمعیت تحت پوشش	جمعیت بجنورد	جمعیت نیازمند	کمبود پارک‌ها
همسایگی	19	3000	57000	228931	171931	57
محله ای	4	5500	22000	228931	206931	21
ناحیه‌ای و منطقه‌ای	5	16000	80000	228931	148931	9
جمع کل	28

ماخذ: محاسبات نگارنده، 1402

          به استناد جدول شماره4 میزان کمبود پارک‌های درون شهری در سطح همسایگی با توجه به جمعیت شهر57 پارک درسطح همسایگی، در سطح محله‌ای 21 پارک و در سطح ناحیه‌ای و منطقه‌ای 9 پارک نیاز می‌باشد.

 

شناسایی عوامل موثر بر مکان‌یابی پارک‌ها و فضای سبز شهر بجنورد:

      شناسایی و انتخاب عواملی که در مکان‌یابی تاثیرگذارند، از مراحل مهم مطالعه می‌باشد. هر قدر عوامل شناسایی شده با واقعیت زمینی تطابق بیشتری داشته باشد، نتایج مکان‌یابی رضایت بخش‌‌تر خواهد بود (فرج زاده اصل، 1384: 78) در این مطالعه براساس ضوابط مکان‌یابی فضاهای سبز شهری و متناسب با نوع مدل در تحقیق (AHP) و شرایط جغرافیایی، اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و فیزیکی منطقه مورد مطالعه، با استفاده از روش دلفی و نظرات کارشناسان سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهر بجنورد و متخصصین در امر GIS، معیارهای زیر در مکان‌یابی فضای سبز جهت شناسایی مناطق مناسب برای احداث پارک انتخاب شدند که تحلیل میزان اهمیت آنها با استفاده از تحلیل سلسله مراتبیAHP و در نرم‌افزار  EXPERT CHOICEصورت گرفت. جدول شماره 5 معیارهای مکا‌ن‌یابی پارکها و فضای سبز شهر بجنورد را نشان می‌دهد.

جدول شماره 5: معیارهای مکان‌یابی پارکها و فضای سبز شهری

 

 

 

 

 

 

 

  

 

 

 

دو مولفه‌ی فاصله و زمان مهمترین مولفه‌ها در مکان‌یابی کاربری‌ها هستند. نوع دسترسی‌ها با فاصله و زمان سنجیده می‌شود، این دو عامل واحد اندازه‌‌گیری آسایش محسوب می‌شوند. چگونگی دسترسی به خدمات شهری مورد نیاز ساکنان و دوری از کاربری‌های مزاحم و ناسازگار از مولفه‌های مهم آسایش تلقی می‌شوند (زیاری، 1381: 21). در این بررسی برای تمامی لایه ها با توجه به عامل فاصله و زمان، وزندهی صورت پذیرفته است. به این ترتیب لایه‌هایی که با پارك‌ها و فضای سبز سازگاری دارند، هر قدر فاصله آنها با این مراکز کمتر باشد وزن بیشتری گرفته‌اند و لایه‌هایی که با پارك‌ها و فضای سبز سازگاری ندارند، هر قدر فاصله آنها با این مراکز بیشتر باشد وزن بیشتری را دریافت کرده‌اند. جدول شماره 6 وزن هر یک از لایه‌ها را در فواصل مختلف نشان می‌دهد.        

مراکز مسکونی (تراکم جمعیت)	نظامی	ورزشی	شبکه ارتباطی	رودخانه / مسیل (منابع آب)	تاسیسات و تجهیزات شهری	مراکز فرهنگی	بیمارستان و درمانگاه	فضای سبز	مراکز آموزشی	فاصله
4	4	4	4	4	1	4	1	1	4	100-0
3	3	3	3	3	2	3	2	2	3	200-100
2	2	2	2	2	3	2	3	3	2	300-200
1	1	1	1	1	4	1	4	4	1	400-300

 جدول شماره 6: ارزش‌گذاری لایه‌ها بر اساس فاصله ماخذ: نگارنده، 1402

 

فرایند تحلیل سلسله مراتبی AHP 

فرایند تحلیل سلسله مراتبی که توسط توماس ساعتی¹ بنا نهاده شده است، یکی از جامع‌ترین سیستم‌های طراحی شده برای تصمیم‌گیری با معیارهای چندگانه است زیرا این تکنیک امکان فرموله کردن مسئله را بصورت سلسله مراتبی فراهم می‌کند و هم‌چنین امکان در نظر گرفتن معیارهای مختلف کمی و کیفی را در مسئله دارد و گزینه‌های مختلف را در تصمیم‌گیری دخالت داده وامکان تحلیل حساسیت روی معیارها و زیرمعیارهارا دارد (قدسی پور، 1384: 5).

اساس این روش بر مقایسه زوجی یا دو دویی گزینه‌ها و معیارهای تصمیم گیری است، که در این مقایسه‌ها تصمیم گیرندگان از قضاوتهای شفاهی استفاده خواهند کرد، به گونه ای که اگر عنصر i با عنصر j مقایسه شود، تصمیم گیرنده خواهد گفت که اهمیت i برj یکی از حالات جدول شماره 7  است که توسط ساعتی ارائه گردیده است. بعد از تعیین اهمیت معیارها نسبت به یکدیگر نباید نرخ سازگاری سیستم (CR) از 1/0بیشتر باشد در غیر اینصورت باید در وزنها تجدید نظر کرد (همان منبع، 1384: 13). کاربرد فضایی این مدل در قالب سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) توسط اوسوالد ماینیوی² در نرم افزار ARC GIS بکار گرفته شد (رهنما، 1388: 423).

فرایند تحلیل سلسله مراتبی با شناسایی و اولویت‌بندی عناصر تصمیم‌گیری شروع می‌شود این عناصر شامل: هدفها، معیارها یا مشخصه‌ها و گزینه‌های احتمالی می‌شود که در اولویت‌بندی به‌کار گرفته می‌شوند. فرایند شناسایی عناصر و ارتباط بین آنها که منجر به ایحاد یک ساختار سلسله مراتبی می‌شود، ساختن سلسله مراتب نامیده می‌شود. سلسله مراتبی بودن ساختار به این دلیل است که عناصر تصمیم‌گیری (گزینه‌ها و معیارهای تصمیم‌گیری) را می‌توان در سطوح مختلف خلاصه کرد (Bowen, 1993:38).

جدول شماره7: مقیاس تعیین ارجحیت (ساعتی، 1991)

ترجیحات (قضاوت شفاهی)	مقدار عددی
کاملاً مرجح، کاملاً مهمتر، کاملاً مطلوبتر	9
ترجیح با اهمیت یا مطلوبیت خیلی قوی	7
ترجیح با اهمیت یا مطلوبیت قوی	5
کمی مرجح یا کمی مهمتر یا کمی مطلوبتر	3
ترجیح با اهمیت یا مطلوبیت یکسان	1
ترجیحات بین فواصل فوق	2،4،6،8
اثر دو جانبه امتیازات (متقابل)	ارزشهای مقایسه معکوس (ماتریس معکوس)

                              مأخذ: قدسی پور، 1385

   در فرآيند تحليل سلسله مراتبي ، برتري بين گزينه‌ها به وسيله مقايسه زوجي بين آنها تعيين مي‌شود. در مقايسه زوجي روال كار چنين است كه براي بررسي دو گزينه يكي از آنها را در نظر گرفته و به وسيلة آن ارجحيت يا اهميت دو گزينه را نسبت به هم ميسنجند(Asadi & Karami: 2017:50) در اين فرآيند از اعداد 1تا 9 به عنوان يك مقياس استاندارد، براي مشخص كردن اهميت گزينه‌ها (از اهميت مساوي تا اهميت فوق‌العاده زياد"نسبت به هم استفاده مي‌شود (جدول 7). در ماتريس مقايسه زوجي، عدد 9 نشان‌دهنده اهميت فوق‌العاده زياد يك معيار نسبت به ديگري است و عدد 9/1 نشان دهنده ارزش فوق العاده پایین یک معیار نسبت به معیار دیگر و ارزش عددی 1 نیز نشان دهنده اهمیت برابر می‌باشد. این روش از متداول‌ترین ساختارهای طراحی شده برای تصمیم‌گیری است زیرا امکان تجزیه مسائل پیچیده را به صورت سلسله مراتبی فراهم می‌کند. علاوه بر آن امکان در نظر گرفتن معیارهای کمی و کیفی را در مساله دارد. این فرایند گزینه‌های مختلف را در تصمیم‌گیری دخالت داده امکان تحلیل حساسیت روی معیارها و زیر معیارها برای استحکام مدل طراحی شده را دارد (قدسی پور ،1385:25). 

نزدیکی به مراکز آموزشی :

      پارک‌ها و فضای سبز بهترین مکان برای گذراندن اوقات فراغت جوانان و نوجوانان می‌باشند، و مراکز آموزشی یکی از همجواری‌های مناسب و کاربری‌های سازگار با پاركها و فضای سبز است.  با توجه به این سازگاری در این کاربری هر قدر مراکز آموزشی به پاركها و فضای سبز نزدیک‌تر باشد، وزن بیشتری می‌گیرد و برعکس هر قدر مراکز آموزشی از پاركها و فضای سبز دورتر باشد، وزن کمتری گرفته است که نتایج در جدول شماره 6 بطور کامل نشان داده شده است. شکل 3 نقشه استاندارد شده براساس فاصله از مراکز آموزشی را نشان می‌دهد.

 

شکل 3: نقشه استاندارد شده فاصله از مراکز آموزشی

نزدیکی به مراکز فرهنگی :

      یکی دیگر از عوامل مؤثر در مکان‌یابی پارك‌ها و فضای سبز نزدیکی به مراکز فرهنگی از جمله کتابخانه‌ها، مساجد، سینماها و هتل‌ها می‌باشد. با توجه به تأثیر پاركها و فضای سبز در کاهش آلودگی‌های جوی و صوتی و لزوم رعایت این‌گونه آلودگی‌ها در محیط‌های فرهنگی ذکرشده، اقدام به تهیه حریم‌های صد متر در اطراف مراکز فرهنگی گردید. با توجه به سازگاری این عامل در مکان‌گزینی پاركها و فضای سبز، به فواصل نزدیکتر به مراکز فرهنگی وزن بیشتری داده شد شکل4 نقشه استاندارد شده براساس فاصله از مراکز فرهنگی را نشان می‌دهد.

 

شکل 4: نقشه استاندارد شده فاصله از مراکز فرهنگی

 

نزدیکی به مراکز ورزشی :

     این کاربری نیز از کاربری‌های سازگار با پارک‌ها بشمار می‌روند و بدلیل وجود آنها درشهر از معیارهای موثر در مکان‌یابی پارک‌ها قلمداد می‌شود و هرچه به پارک نزدیک‌تر باشد وزن بیشتری به آنها داده می‌شود شکل5 نقشه استاندارد شده براساس فاصله از مراکز ورزشی را نشان می‌دهد.

 

شکل 5: نقشه استاندارد شده فاصله از مراکز ورزشی

 

نزدیکی به رودخانه و مسیل :

     زمین‌های اطراف رودخانه با توجه به چشم‌انداز زیبای آن، یکی از مکان‌هایی می‌باشد که برای مکان‌گزینی پارك‌ها و فضای سبز مناسب می‌باشد. بدین منظور بعد از شناسایی و وارد کردن مسیرهای رودخانه در GIS اقدام به تهیه بافرهای صد متری در اطراف آنها گردید. با توجه به سازگاری این عامل با مکان‌یابی پارك‌ها و فضای سبز به بافرهای نزدیکتر وزن بالاتری داده شد شکل6 نقشه استاندارد شده براساس فاصله از رودخانه و منابع آب را نشان می‌دهد.

 

شکل 6: نقشه استاندارد شده فاصله از رودخانه و مسیل

دسترسی به شبكه های ارتباطی :

     هر یك از پارك های شهری باید از چهار سو به شبكه های ارتباطی دسترسی داشته باشند تا بدین طریق هم امكان جذب جمعیت بیشتر فراهم گردد و هم نظارت اجتماعی و امنیت پارك افزایش یابد.در عین حال بهره برداری دیداری از جلوه های زیبای پارك برای رهگذران از چهار سو فراهم باشد شکل 7 نقشه استاندارد شده براساس فاصله از شبکه‌های ارتباطی را نشان می‌دهد.

 

شکل 7: نقشه استاندارد شده دسترسی به شبکه‌های ارتباطی

 

نزدیکی به مراکز مسکونی :

     با توجه به اینکه پارك‌ها و فضای سبز یکی از خدمات شهری مهم در شهرها می‌باشد، در نتیجه این گونه خدمات باید در مناطقی از شهر مکان‌گزینی شود که در آن مناطق کمبود احساس می‌شود و همچنین در آن مناطق میزان جمعیت بیشتر باشد. شکل8 نقشه استاندارد شده براساس فاصله از مراکز مسکونی و جمعیتی را نشان می‌دهد.

 

شکل 8: نقشه استاندارد شده فاصله از تراکم جمعیتی

 

 

فاصله از مراكز نظامی :

     مراكز نظامی، جزء كاربری‌هایی هستند كه با پارك‌های شهری، سازگار نیستند مجاورت آن‌ها به عنوان دو كاربری ناهمسان مطرح می شود (پورمحمدی، 1390: 79) در مكان‌یابی فضای سبز شهر بجنورد نیز به سبب وجود چنین كاربری‌هایی، باید این پارمتر در نظر گرفته شود شکل9 نقشه استاندارد شده براساس فاصله از مراکز نظامی و انتظامی را نشان می‌دهد.

 

شکل 9: نقشه استاندارد شده فاصله از مناطق نظامی و انتظامی

فاصله از پارک‌های موجود:

     از دیگر عوامل مؤثر در مکان‌یابی پارك‌ها و فضای سبز، فاصله از پارك‌ها و فضای سبز موجود در سطح شهر می‌باشد . به منظور جلوگیری از تمرکززدایی پارك‌ها و فضای سبز در مناطق خاصی از شهر و بهره‌وری تمام مناطق شهری از این امکانات، لازم است تا در مکان‌گزینی بعدی این نوع از خدمات شهری رعایت فاصله از پارك‌ها فضای سبز مد نظر قرار گیرد. برای نیل به این هدف، پس از شناسایی و وارد کردن پاركها و فضای سبز درمحیط GIS با ایجاد بافرهای صد متری در اطراف آنها به وزندهی هر یک از این لایه‌ها پرداخته شد.  بر این اساس هر چه بافرهای ایجاد شده به پارك‌ها و فضای سبز موجود نزدیکتر باشد، وزن کمتری پیدا خواهد کرد شکل 10 نقشه استاندارد شده براساس فاصله از پارک‌ها و فضای سبز موجود می‌باشد.

 

شکل 10: نقشه استاندارد شده فاصله از پارکها و فضای سبز موجود

فاصله از تاسیسات و تجهیزات شهری :

     یکی از عواملی که در مکان‌یابی پارك‌ها و فضای سبز، لزوم رعایت فاصله در آن باید در نظر گرفته شود، تاسیسات ونجهیزات موجود در محدوده شهر می‌باشد بدین منظور هر یک از این عوامل پس ازشناسایی وارد محیط GIS شده و بافرهای صد متری در اطراف آنها تهیه گردید

سپس با توجه به ناسازگاری این عوامل در مکان‌یابی پارك‌ها و فضای سبز به بافرهای نزدیکتر وزن کمتری داده شد شکل 11 نقشه استاندارد شده براساس فاصله از تاسیسات و تجهیزات شهری را نشان می‌دهد.

 

 شکل11: نقشه استاندارد شده فاصله از تاسیسات و تجهیزات شهری

 

فاصله از درمانگاه‌ها و بیمارستان:

     یکی دیگر از عواملی که در مکان‌یابی پارك‌ها و فضای سبز، لزوم رعایت فاصله در آن باید در نظر گرفته شود، درمانگاه‌ها و بیمارستان‌ها در محدوده شهر می‌باشد بدین منظور هر یک از این عوامل پس ازشناسایی وارد محیط GIS شده و بافرهای صد متری در اطراف آنها تهیه گردید

سپس با توجه به ناسازگاری این عوامل در مکان‌یابی پارك‌ها و فضای سبز به بافرهای نزدیکتر وزن کمتری داده شد شکل12 نقشه استاندارد شده براساس فاصله از درمانگاه‌ها و بیمارستان‌ها را نشان می‌دهد.    

 

شکل12: نقشه استاندارد شده فاصله از فاصله از درمانگاه ها و بیمارستان

بحث و نتیجه‌گیری:

  براساس نتایج بدست آمده شهر بجنورد از لحاظ سرانه و پراکندگی پارک‌ها و فضای سبز دارای کمبودهایی می‌باشد بطوریکه تلفیق نقشه‌های وزن دهی شده با نقشه کاربری اراضی مکانهای مناسب برای استقرار این کاربری را در سطح شهر به‌خوبی نشان می‌دهد همچنین این تحقیق نشان می‌دهد که استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی با سرعت بیشتر و دقت بالاتری می‌تواند در تصمیم‌گیری‌های مدیریتی کارآمد باشد.

روش مقایسه زوجی وزن‌دهی بخشی از روش AHP می‌باشد که در سال 1980 توسط ساعتی مطرح گردیده است در روش وزن‌دهی مقایسه زوجی، معیارها دو به دو با یکدیگر مقایسه شده و اهمیت آنها نسبت به یکدیگر تعیین می‌گردد. سپس یک ماتریس ایجاد می‌شود که ورودی آن همان وزن‌های تعیین شده و خروجی آن وزن‌های نسبی مربوط به معیارهاست (مالچسفکی،55:1385)

در ادامه به منظور تلفیق لایه های اطلاعاتی وزن‌دهی شده در مراحل بالا، هر یک از لایه‌ها به روشAHP با یکدیگر توسط کارشناسان مقایسه دو به دو شده و سپس ماتریس سازگاری آنها تهیه شده و در نهایت وزن مربوط به هر لایه تعیین گردید. جدول شماره 8 و شکل 13 وزن محاسبه شده به عوامل موثر در مکانی‌یابی پارک‌ها و فضای سبز به روش AHP براساس مقایسه های دودویی صورت گرفته را نشان می‌دهد.

 

جدول شماره 8: وزن محاسبه شده به عوامل موثر در مکان‌یابی به روش AHP

لایه های اطلاعاتی	رودخانه و مسیل	مراکز مسکونی	تاسیساات و تجهیزات	مراکز آموزشی	شبکه ارتباطی	مراکز فرهنگی	پارک و فضای سبز	بیمارستان و درمانگاه	ورزشی	نظامی و انتظامی
وزن	0.04	0.18	0.07	0.15	0.15	0.13	0.03	0.06	0.12	0.08

ماخذ: محاسبات نگارنده

 

شکل13:  وزن محاسبه شده به عوامل موثر در مکان‌یابی به روش AHP 

در نرم افزار Expert Choice

    در نهایت به منظور تهیه نقشه نهایی مکان‌یابی پارک‌ها و فضای سبز شهر بجنورد لایه‌های بدست آمده از روش AHP  در محیط GIS با لایه کاربری اراضی تلفیق شدند و مکان‌های مساعد برای استقرار پارک شناسایی شدند شکل 14 مکان‌های مستعد برای استقرار پارک و فضای سبز شهری را با تلفیق نقشه کاربری اراضی نشان می‌دهد.

 

شکل14:  نقشه نهایی مکان‌یابی پارک و فضای سبز با تلفیق نقشه کاربری اراضی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع و ماخذ 

-       اسدی ، مهدی. جهانبخش اصل، سعید. (1394). شناسايي مكانهاي مناسب احداث نيروگاه بادي در استان آذربايجان شرقي با روش فازي سلسله مراتبي (FAHP)، مجله سنجش از دور و سامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی، سال ششم، شماره 4، زمستان1394، 109-95.

-       اسماعیلی، علی. (1381). بررسی و تحلیل استفاده از فضای سبز (پارک های شهری) از منظر شهرسازی، کارشناسی ارشد برنامه ریزی شهری، دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس.

-       اعتمادفرد، حسین، صادقی، وحید، عبدالعباس الدیراوی، نعمه، شاد، روزبه(1399) انتخاب سایتهای مناسب برای احداث پارک شهری با بکارگیری سیستم اطلاعات مکانی (GIS) و الگوریتم ژنتیک مطالعه موردی شهر سماوا عراق، نشریه علمی علوم و فنون نقشه برداری، دوره دهم، شماره 4، خرداد ماه 1400.

-       رمضانی، رویا. اسماعیلی علویجه، الهام. امیری، محمد جواد. (1399). مکان‌یابی فضای سبز شهری با استفاده از روش‌های ارزیابی چندمعیاره. مطالعه موردی: منطقه 4 تهران. دو فصلنامه علمی پژوهش‌های بوم‌شناسی شهری، سال یازدهم، شماره 2، پیاپی 22، پاییز و زمستان 1399(13-28).

-       بشارتی فرد، صادق، حیدرمنش، صبری(1398)، مدل سازی مکان‌یابی پارک‌های شهری مطالعه موردی: شهر بندر امام خمینی(ره)، فصلنامه علمی-تحقیقی جغرافیا(برنامه‌ریزی منطقه‌ای)، سال نهم، شمار 3، تابستان 1398، 213-228.

-       پورمحمدی،  محمدرضا. (1390)، برنامه ریزی کاربری اراضی ، انتشارات سمت.

-       حاتمی، داود، عربی، زهرا، رحمانی،  اسماعیل(1395)، مکان‌یابی بهینه فضای سبز شهری با استفاده از مدل Fuzzy Logic و AHP در محیط GIS 0نمونه موردی: شهر مشهد)، فصلنامه آمایش مخیط، دوره 9، شماره 32: 63-84.

-       دفتر آمار و اطلاعات استاداری خراسان شمالی، گروه نقشه و GIS.

-       رفیعی، رضا.، مهینی، علیرضا، و خراسانی، نیما. (1398)، ارزیابی تغییرات فضاهای سبز شهری شهر مشهد با استفاده از داده های ماهواره ای. مجله بین المللی مشاهده کاربردی زمین و اطلاعات جغرافیایی ، (6)11، 431-438.

-       زیاری، کرامت الله. (1381)، برنامه ریزی کاربری اراضی شهری، انتشارات دانشگاه یزد.

-       سازمان پارکها و فضای سبز شهرداری بجنورد.

-       سازمان زمین شناسی کشور، نقشه‌های زمین شناسی.

-       سازمان جغرافیایی ارتش، نقشه‌های توپوگرافی مقیاس 1:50000.

-       سعیدنیا، احمد.(1379)، کتاب سبز شهرداری‌ها، جلد نهم، فضاهای سبز شهری، تهران، مرکز مطالعات برنامه‌ریزی شهری تهران.

-       عابدینی، موسی، پیروزی، الناز، امینی، زهرا، پرستار، سمیه(1400)، مکان‌یابی بهینه فضای سبز شهر اردبیل با استفاده از مدل فرایند تحلیل شبکه‌ای(ANP) و سیستم اطلاعات جغرافیایی، دو فصلنامه تحقیق‌های بوم‌شناسی شهری، شماره 12 (23)، بهار و تابستان 1400، 1-20.

-       قادرمرزی، حامد. کاشفی دوست، شیدا، قادرمرزی، جمیل. کاشفی دوست، دیمن. (1394)، تحليلي بر الگوي پراكنش فضايي- مكاني فضاي سبز و مكان‌يابي بهينه‌ي پاركهاي شهري با بهره گيري از مدلANP و تحليل شبكه مطالعه‌ي موردي: شهر پيرانشهر، مجله جغرافيا و توسعه شماره 42 بهار 1395.

-       قدسی پور، حمید(1385)، فرایند تحلیل سلسله مراتبی ، انتشارات دانشگاه صنعتی امیرکبیر(پلی تکنیک).

-       لقائی، حسین علی. و بهمن پور، حمید. (1391) کاربرد GIS در فضای سبز شهری ارزیابی سرانه: (مطالعه موردی: شهر تهران. سالنامه تحقیقات زیستی، شماره3، 2439-2446.

-       مالچسفکی، یاچک (1385)، ترجمه پرهیزگار، اکبر. غفاری گیلانده، عطا. سامانه اطلاعات جغرافیایی و تحلیل تصمیم‌گیری چندمعیاره، انتشارات سمت.

-       محمودزاده، حسن. عسکرنژاد، رقیه، رضازاده، زهرا(1395)، تحلیل توزیع فضای سبز شهری با رویکرد عدالت فضایی (مطالعه موردی: شهر اردبیل)، تحقیق‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، دوره 4، شماره 4، زمستان 1395، 691-715.

-       مهریان، مجید رمضان. منوچهری، ایوب. خسروی، حسین. تحلیل فضایی محیط‌های شهری برای مکان‌یابی پارک‌های محله ای نمونة موردی: شهر مراغه دوفصلنامة مطالعات محیط انسان ساخت دوره یک، شماره 1، بهار و تابستان 1401

-       نظم‌فر، حسین. کاملی‌فر، زهرا(1398)، ارائه الگوی بهینه فضای سبز شهری با توجه به شاخص‌های توسعه پایدار شهری مورد شناسی: منطقه 8 شهرداری تبریز، فصلنامه جغرافیا و آمایش شهری- منطقه‌ای، دوره 6 شماره 18: 169-186.

-       Abebe, M.T, & Megento ,T.L(2017). Urban green space development using GIS-based multicriteria analysis in Addis Ababa metropolis Applied Geomatics, 9(4),247-261.

-       Baycan-Levent, T., & Nijkamp, P. (2014). Evaluation of Urban Green Spaces, in D. Miller, D. Patassini (Eds) Accounting for Non-Market Values in Planning Evaluation: Alternative Methodologies and International Practices, Aldershot, Ashgate, 63-88.

-       Brown, Nicholas, Rayan, Griffis, Kevin, Hamilton, Sharon, Irish & Sarah, Kanouse ,2007, What Makes Justice Spatial? What Makes Spaces Just? Three Interviews on the Concept of Spatial Justice, Critical Planning,Vol.14,pp. 7-28

-       Caula, S., Hvenegaard, G. T., & Marty, P. (2009). The influence of bird information, attitudes, and demographics on public preferences toward urban green spaces: The case of Montpellier, France. Urban Forestry & Urban Greening, 8(2), 117-128.

-       Garcia-Melon(2008), Javier Ferris-Onate, Jeronimo Aznar-Bellver , Pablo Aragones-Beltran, and Rocio Poveda-Bautista, Farmland appraisal based on the analytic network Process, Journal of global Optimization, vol 42.

-       Girardet, EEA. (2019). Two third of all Europeans now reside in towns or cities. Boston: European Environment Agency.

-       Haq, S.M.A., 2011. Urban green spaces and an integrative approach to sustainable environment. Journal of environmental protection, 3(01), p.107.

-       Hillsdon, M., Panter, J., Foster, C., & Jones, A. (2006). The relationship between access and quality of urban green space with population physical activity. Public health, 120(12), 1127-1132.

-       Hughey. M, Walsemann, K, Child, S, Powers, A,. Reed, Julian A, Kaczynski & Andrew T(2016). Using an environmental justice approach to examine the relationships between park availabililty and quality indicators, neighborhood disadvantage, and racial/ethnic composition, Journal of Landscape and Urban Planning, No.148, 159-169.

-       La Rosa, D. (2013) Accessibility to Green Spaces: GIS Based Indicators for Sustainable Planning in A Dense Urban Context. Ecological Indicators, 11, 1742-1755.

-       Lancée, S., Veenhoven, R., & Burger, M. (2017). Mood during Commute in the Netherlands: What Way of Travel Feels Best for What Kind of People? Transportation Research Part A: Policy and Practice, 104, 195-208.

-       Asadi, M, Karami, M. (2017). Locating of Wind Power Farms by Analytic Hierarchy Process Method (Case Study: Sistan and Baluchistan Province, Iran), Computational Water, Energy, and Environmental Engineering > Vol.6 No.1, January 2017.

-       Qi Liu, (2020)Categorization of Green Spaces for a Sustainable Environment and Smart City Architecture by Utilizing Big Data, (This article belongs to the Special Issue Transforming Future Cities: Smart City) ,Electronics , 9(6), 1028. 

-       Rob, U. and Talukder, M.N. (2013) Urbanization Prospects in Asia: A Six-Country Comparison. International Quarterly of Community Health Education, 33, 23-37.

-       Saaty, T. L. ( 2008). The analytic hierarchy and analytic network measurement process: application to decisions under risk. European journal of pure and appliedmathematics, 1(1), 122-196.

-       Sante Riveira, I., Crecente-Maseda, R., & Miranda-Barros, D. (2008). GIS-based planningsupport system for rural land-use allocation. Computers and Electronics in Agriculture,63(2), 257-273.

-       Seo, S., Choi, S., Kim, K., Kim, S.M. and Park, S.M., 2019. Association between urban green space and the risk of cardiovascular disease: A longitudinal study in seven Korean metropolitan areas. Environment international: 125, p. 51-5.

-       Shah, M. and Atiqul, H., 2011. Urban Green Spaces and an Integrative Approach to Sustainable Environment. Journal of Environmental Protection: 2, p. 601-608.https:// www.researchgate.net/publication/276488760

-       Shi, L., 2008. Suitability Analysis and Decision Making Using GIS, Spatial Modeling.

-       Swanwick, C., Dunnett, N., & Woolley, H. (2003). Nature, Role and Value of Green Space in Towns and Cities: An Overview. Built Environment, 29, 94-106.

-       Ulrich, R. S. (1982). Natural versus urban scenes: Some psychophysiological effects.Environment and Behavior, 13(5), 523-556.

-       Van den Berg, A. E., Maas, J., Verheij, R. A., & Groenewegen, P. P. (2010). Green space as a buffer between stressful life events and health. Social science & medicine, 70(8), 1203-1210.

-       Wolch, J, Byrne,J & Newell, JP(2014), Urban green space, public health and environmental justice: The challenge of marking cities just green enough, Landscape and Urban Planning, No.125,234-244.

-       WHO, 2016. Urban Green Spaces and Health, WHO Regional Office for Europe, Copenhagen.https://www.euro.who.int/en/health-topics/environment-and-health/urban-health/publications/2016/urban-green-spaces-and-health-a-review-of-evidence-2016.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

[1]  Tomas saatty

[2]  Oswald Marinoni