چگونگی استفاده از فضاهای شهری در سکونتگاه های غیررسمی؛ مورد پژوهی: جداره ی شرقی بزرگراه چمران تهران (حدفاصل پل ملاصدرا و پل مدیریت)

محورهای موضوعی : فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری

میترا حبیبی ¹ (دانشیار گروه شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر، تهران، ایران)
نیلوفر گرامی ² (کارشناس ارشد برنامه ریزی شهری، دانشگاه هنر، تهران، ایران)

تاریخ دریافت : 1396/08/06 تاریخ پذیرش : 1396/12/23 تاریخ انتشار : 1397/02/01

کلید واژه: فضای شهری, سکونتگاه غیررسمی, استفاده از فضاهای شهری, سامانه حمایتگر اجتماعی, جداره ی شرقی بزرگراه چمران- حدفاصل پل ملاصدرا و پل مدیریت,

چکیده مقاله :

فضاهای شهری به عنوان بستر زندگی و تعاملات اجتماعی و محل انجام فعالیت­های ضروری، اختیاری و اجتماعی، باید از کیفیت­های کالبدی- عملکردی، فرهنگی- معنایی و اقتصادی- اجتماعی مناسب برخوردار باشند. در سکونتگاه­های غیررسمی نیز، فضاهای شهری علی­رغم فقدان بسیاری از کیفیت­های لازم، بستر زندگی اقشار کم­درآمد و محل رخداد انواع فعالیت­های شهری است. پژوهش حاضر در پی واکاوی و توصیف چگونگی انجام فعالیت­های ضروری، انتخابی و اجتماعی در فضاهای شهری سکونتگاه­های غیررسمی و تبیین دلایل این رخدادها، به عنوان اهداف پژوهش در محدوده­ی حاشیه­ی شرقی بزرگراه چمران شهر تهران می­باشد. پژوهش با توجه به محتوای تحقیق از نوع کمی- کیفی بوده و با توجه به جدول نمونه­گیری مورگان و توزیع 201 پرسشنامه­ی سنجش مکان، که معیارهای آن از مبانی نظری و تجارب داخلی و خارجی بررسی شده استخراج شده و با روش نمونه­گیری احتمالی تصادفی آغاز و با روش تحلیل عاملی و استفاده از نرم­افزار SPSS نتایج تحلیل ارائه شده است. در این فرایند از روش­های مصاحبه و مشاهده­ی رفتار در قرارگاه­های طبیعی رفتاری نیز استفاده گردیده است. یافته­ها نشان می­دهد استفاده از فضاهای شهری در سکونتگاه­های غیررسمی، به عنوان رفتار یک خانواده­ی بزرگ  که از جامعه­ی روستا- شهری کوچک به عنوان جامعه­ی مبدأ، به جامعه­ی کلان­شهری مقصد مهاجرت کرده است، تلقی شده و به دلایل سامانه­های حمایتگر قوی و سرمایه­ی اجتماعی ساکنان از یک طرف و ضرورت جبران انواع محدودیت­های عرصه­ی خصوصی منزل از طرف دیگر، یک ضرورت اجتماعی تدافعی برای تضمین بقا محسوب می­شود، به طوری­که فضاهای شهری، بستر بروز فعالیت­های متنوع با بازه­ی زمانی بادوام و تواتر زیاد، عملأ صحنه­ی حفاظت از ساکنان این جوامع و مقاومت آن­ها در برابر تنش بیرون­ماندگی از جامعه­ی شهری رسمی می­باشد، که علی­رغم فقدان کیفیت­های لازم، موجبات انسجام اجتماعی را فراهم می­آورد.

چکیده انگلیسی:

Urban spaces have different physical, social, economic and cultural desires as the basis of life and social interactions and the place of doing essential, optional and social activities. These urban spaces in informal settlements as the living place of low-income groups, regardless of the low quality, are the place of doing all kinds of urban activities.
In this research, we have tried to find out how to carry out essential, selective and social activities in urban spaces of informal settlements with descriptive-explanatory goals and quantitative-qualitative methods. This route was started according to Morgan's sampling table and 201 place check distribution questionnaires, whose criteria were extracted from the theoretical bases related to the subject, and started by random sampling method and analyzed by factor analysis method and SPSS software.
The findings show that the use of urban space in informal settlements, due to strong social protection systems, is a social necessity for survival, in such a way that residents do many of their necessary activities in the urban space of the neighborhood. It’s because of the restrictions of the homes and also a desire to establish social interactions. Selective activities are usually done in groups and social activities in this space are in a high level, due to the willingness to engage in social interactions. High social activities as the output of essential and selective activities indicates the proper functioning of the essential and selective activities and the existence of strong social support systems among the residents.

منابع و مأخذ:

1. براتی، ناصر و محمد رضا یزدان­پناه شاه­آبادی، (1390)، بررسی ارتباط مفهومی سرمایه­ی اجتماعی و کیفیت زندگی در محیط شهری، نمونه­ی موردی شهر جدید پردیس، جامعه­ی پژوهشی فرهنگی، شماره­ی 3.


2. بیات، آصف، ترجمه­ی سید اسدالله نبوی چاشمی، (1391)، سیاست­های خیابانی، جنیش تهی­دستان در ایران، انتشارات پردیس دانش، تهران.


3. پیران، پرویز، (1374)، آلونک نشینی در ایران: دیدگاه­های نظری با نگاهی به شرایط ایران (بخش سوم)، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره­ی 95 و 96.


4. پیران، پرویز، (1366)، آلونک­نشینی در تهران، فصلنامه اطلاعات سیاسی و اقتصادی، تهران.


5. پیران، پرویز، (1381)، باز هم در باب اسکان غیررسمی، نمونه­ی موردی: شیرآباد زاهدان، هفت شهر، شماره­ی 9 و 10.


6. پیران، پرویز، (1376)، تحلیل جامعه­شناختی از مسکن شهری در ایران: اسکان غیر رسمی، نامه­ی انجمن جامعه­شناسی ایران.


7. توسلی، محمود، (1386)، طراحی فضای شهری (فضاهای شهری و جایگاه آن­ها در زندگی و سیمای شهری)، انتشارات شهیدی.


8. جواهری­پور، مهرداد، (1382)، ساختیابی اقتصادی- اجتماعی اسکان غیررسمی، مطالعه­ی موردی: منطقه­ی کلان­شهری تهران، سمینار سمپوزیوم حاشیه­نشینی و اسکان.


9. حبیبی، میترا، (1382)، اهمیت پیاده­راه­هاو نقش آن در فضاهای شهری، رساله­ی دکتری شهرسازی، تهران، دانشگاه تهران.


10. زوکین، شارون، ترجمه­ی ایرج اسدی، (1380)، شهرِ چه کسی؟ فرهنگِ چه کسی؟، فصلنامه­ی مدیریت شهری، شماره­ی 80.


11. سیدیان، سید علی و منصور ابافت یگانه، (1387)، بازنگری مفهوم محصوریت کالبدی در فضاهای شهری، راه و ساختمان.


12. صالحی امیری، سید رضا و زهرا خدائی، (1390)، حاشیه­نشینی و اسکان غیر رسمی، چالش­ها و پیامدها، ققنوس .


13. صرافی، مظفر، (1382)، بازنگری ویژگی­های اسکان خودانگیخته در ایران: در جستجوی راهکارهای توانمندسازی، مجموعه مقالات حاشیه نشینی و اسکان غیررسمی، جلد اول، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی.


14. صرافی، مظفر، (1381)، به سوی نظریه­ای برای ساماندهی اسکان غیررسمی- از حاشیه­نشینی تا متن شهرنشینی، هفت شهر، شماره­ی 8.


15. علی­آبادی، جواد، (1381)، اسکان غیررسمی و شهرداری­ها، مجله­ی شهرداری­ها، شماره­ی 45.


16. قرخلو، مهدی و اصغر عابدینی، (1386)، اسکان غیر رسمی و راهبردهای ساماندهی سکونتگاه­های نامتعارف با تأکید بر بخش مسکن در ایران، نشریه­ی جغرافیا و برنامه­ریزی دانشگاه تبریز.


17. کاشانی­جو، خشایار، (1389)، بازشناخت رویکردهای نظری به فضاهای عمومی شهری، هویت شهری.


18. کالن، گوردون، مترجم منوچهر طبیبیان، (1377)، گزیده­ی منظر شهری، انتشارات دانشگاه تهران.


19. گل، یان و برجیت سوار، مترجمان مصطفی بهزادفر، محمد رضایی ندوشن و احمد رضایی ندوشن، (1394)، چگونه زندگی همگانی را مطالعه کنیم، مؤسسه علم معمار رویال.


20. گل، یان، مترجم شیما شصتی، (1387)، زندگی در فضای میان ساختمان­ها، سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی.


21. گل، یان، مترجمان علی غفاری و لیلا غفاری، (1392)، شهر انسانی، مؤسسه­ی عمل معمار.


22. گل، یان، مترجمان علی غفاری و صادق سهیلی­پور، (1389)، فضاهای عمومی و زندگی جمعی، دانشگاه شهید بهشتی.


23. گلکار، کورش، (1387)، کند و کاوی در تعریف طراحی شهری، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران.


24. مدنی­پور، علی، (1384)، طراحی فضای شهری، شرکت پردازش و برنامه­ریزی شهری، شهرداری تهران.


25. ملکی، امیر، فرهاد رستگار نسب، جعفر عبدالملکی و مهدی خلفخانی، (1390)، زندگی شهری، ترس از قربانی شدن و کاهش سرمایه­ی اجتماعی در کلان­شهر تهران، مجله­ی بررسی مسائل اجتماعی ایران، شماره­ی پنجاه و ششم.


26. Alizadeh, Hooshmand; (2007); “Changes Conception of Women’s Public Space in the Kurdish City”; Cities Journal, Volume 24, No 6


27. Chant, S.; (2014); “Exploring the ‘feminisation of poverty’ in relation to women’s work and home-based enterprise in slums of the global south”;  International Journal of Gender and Entrepreneurship, 6(3): 296–316


28. Choguill, Charles L.; (2007); “The search for policies to support sustainable housing”; Habitat International


29. Cruz, Celine D.; Sheela Patel & Getrude Z. Mazvimavi; (2014); “Affordable public spaces in Informal settlements”


30. El-Batran, Manal; (1998); “A shelter of their own: Informal settlement expansion in greater Cario and government responses”; Environment and Urbanization, vol. 10, No. 7


31. García, Jaime Hernández; (2013); “Public Space in Informal Settlements, The Barrios of Bogotá”


32. Grundstrom, Karin; (2005); “Gender and Use of Public Space”; housing development and management-HDM, Lund University


33. Habarth, Janice M.; Sandra A. Graham-Bermann & Eric A. Bermann; (2009); “Coping in Context, Community and Natural Resources in Low-Income Women’s Environments”; University of Michigan Environment and Behavior Journal, Volume 41, No 2


34. Meir, Avinoam & Maria Gekker; (2011); “Gendered Space, Power Relationships and Domestic Planning and Design among Displaced Isreali Bedouin”; Women’s Studies International Forum Journal, No 34


35. Ramon, Maria Dolors Garcia; Anna Ortiz & Maria Prats; (2004); “Urban planning, gender and the use of public space in a peripherial neighbourhood of Barcelona”


36. Sixteenth Report of State of the Nation on Sustainable Human Development; (2010); “Estado De La Nacion, En Desarrollo Humano Sostenible, (Costa Rica)”; Guila


37. Some, Wawan; Wardah Hafidz & Gabriela Sauter; (2009); “Renovation not Relocation: The work of Paguyuban Warga Strenkali (PWS) in Indonesia”; Invironment & Urbanization


38. Srinivas, Hari; (1977); “defining squatter settlement”; available at: http://www.soc.titech.ac.JP/uem/squatter/define-squatter.HTM


39. Turner, John. F. C; (1968); “Housing priorities, settlement pattern and development in modernizing countries”; AIP Journal


40. UN-Habitat; (2015b); “Informal settlements, (Habitat III Issue Paper 22)”; Nairobi: UN-Habitat


41. UN-HABITAT; (2016); “World Cities Report 2016: Urbanization and development”; Emerging futures. Nairobi, Kenya: UN HABITAT


42. World Bank/UNCHS (Habitat); (2007); “Cities Alliance for Cities Without Slum: Action Plan for Moving Slum Upgrading to Scale”; Special Summary Edition, available at: http://www.citiesalliance.org/activities-output/topics/slum-upgrading/action-plan.html.