تحلیل توزیع فضایی بهینگی استقرار جایگاه‌های سوخت (CNG) (نمونه موردی: شهر اردبیل)

محورهای موضوعی : فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری

بهرام ایمانی ¹ (استادیار گروه جغرافیا، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران)
علی حبیب زاده ² (کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اردبیل، اردبیل، ایران)
عظیم حبیب زاده ³ (کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اردبیل، اردبیل، ایران)

تاریخ دریافت : 1396/02/08 تاریخ پذیرش : 1396/07/04 تاریخ انتشار : 1396/09/01

کلید واژه: مدل AHP, شهر اردبیل, مدل TOPSIS, پهنه‌بندی اراضی, مکان‌یابی ایستگاه CNG,

چکیده مقاله :

دست­یابی به تعادل در توزیع فضایی منابع و خدمات­رسانی در سطح شهرها، یکی از اهداف اصلی دولت­ها و سازمآن‌های متولی مدیریت شهری است، یعنی توزیع متعادل خدمات مستلزم تعیین مکانی منابع و تسهیلات باید به شکلی باشد که همه اقشار جامعه و شهروندان به صورت متعادل به آن‌ها دسترسی پیدا کنند. یکی از مهمترین خدمات شهری که در چند سال اخیر با تاکید بیشتری بر جانمایی صحیح آن‌ها تاکید می­شود جایگاه­های سوخت CNG شهری است. شهر اردبیل به دلیل نقش مرکزیتی خود در محدوده جغرافیایی خود با افزایش جمعیت و تراکم همراه بوده و به تبع آن در ارائه خدمات شهری (به علت کمبود یا توزیع نامناسب خدمات) دچار نارسائی­هایی عدیده­ای بوده که شبکه جایگاه­های سوخت رسانی (CNG) از جمله این نوع خدمات است. در این راستا پژوهش حاضر با هدف ارزیابی وضع موجود ایستگاه­های CNG، مکان­یابی بهینه ایستگاه­های جدید و افزایش دسترسی عمومی شهروندان به این ایستگاه­ها شکل گرفت. با توجه به ماهیت موضوع و اهداف تحقیق، رویکرد حاکم بر فضای تحقیق «توصیفی _ تحلیلی» است. از این رو، در پژوهش حاضر با استفاده از اطلاعات طرح تفصیلی و مشاهدات میدانی موقعیت جایگاه‌های سوخت (CNG) موجود شهر اردبیل شناسایی شده و با استفاده از مدل AHP به ارزیابی معیارهای (12 معیار) جانمایی جایگاه­های سوخت (CNG)، در شهر اردبیل اقدام شد و محدوده‌های شهری که به این کاربری دسترسی نداشتند شناسایی گردید. نتایج پهنه­بندی شهر اردبیل برای مکان­یابی ایستگاه­های CNG حاکی از آن است که نامناسب‌ترین پهنه برای جانمایی ایستگاه­های CNG، 22.5 درصد و در مقابل مناسب­ترین پهنه­ 15.8 درصد از اراضی شهر اردبیل را به خود اختصاص داده است. همچنین نتایج حاکی از آن است که می­توان با استقرار 6 ایستگاه جدید CNG (با توجه به استانداردهای موجود) به ارائه خدمات بهینه و دسترسی سریع ساکنین شهر اردبیل به خدمات ارائه شده اقدام نمود. در این راستا با استفاده از مدل TOPSIS و به‌کارگیری 8 معیار موثر بر جانمایی بهینه ایستگاه­های CNG به بررسی ایستگاه­های پیشنهادی و اولویت­بندی اجرائی آن‌ها اقدام شد. نتایج نشان می‌دهد که ایستگاه­های CNG موجود شهر اردبیل، از نظر استانداردهای شهرسازی در موقعیت مناسبی قرار نداشته و علاوه بر خدمات دهی نامناسب به شهروندان شهر اردبیل، با کاربری­های اطراف خود نیز سازگاری مناسبی ندارند. این موضوع لزوم بازنگری در موقعیت ایستگاه­های CNG و ایجاد ایستگاه­های جدید CNG را در محدوده شهر اردبیل تبیین می­نماید.

چکیده انگلیسی:

One of the main goals of all governments and organizations controlling urban management is to balance spatial distribution of resources and services in cities. Equal distribution of services needs pinpointing the locations of services and facilities in a way that all citizens have equal access to them. Providing CNG fueling stations in urban areas (with the emphasis on their accessibility) is one of the major urban services that has attracted a great deal of attention. Since Ardabil city is also the center of Ardabil province, it has experienced the increase in population density and growth that has led to insufficiency (due to the imbalanced distribution of services) in providing urban services such as CNG fueling stations in different areas. This study aimed to evaluate present condition of CNG fueling stations, to locate new stations optimally and to increase citizens’ access to these stations. Due to its nature and objectives, research method is descriptive-analytical. Hence in this study CNG fueling stations were pinpointed using data from descriptive analysis and field observations; moreover, criteria (12 criteria) for locating these stations in Ardabil city were assessed through AHP model and the urban areas with no or limited access to these stations were identified. The results of zoning in Ardabil city to locate CNG fueling stations indicated that the most unsuitable and suitable zones contained 22.5 % and 15.8 % of the areas in Ardabil city, respectively. Moreover, the obtained results indicated that through establishing 6 new CNG stations we can optimize providing services to the citizens. In this regard the suggested CNG stations were studied through TOPSIS model and utilizing 8 effective criteria for their optimal spatial distribution, then they prioritized. The results indicated that the existing CNG fueling station in Ardabil city are not in line with urbanization standards and besides providing undesirable services they don’t match with land use around them. This is in turn defines the need to reconsider the position of CNG fueling stations and establishing new stations in Ardabil city

منابع و مأخذ:

احد نژاد روشتی، محسن، کریم جلیلی و علی زلفی، (1390)، مکان­یابی بهینه محل‌های اسکان موقت آسیب­دیدگان ناشی از زلزله در مناطق شهری با استفاده از روش‌های چند معیاری و GIS. مطالعه موردی شهر زنجان. نشریه تحقیقات کاربری علوم جغرافیایی، جلد 20، شماره 23. صص 45 – 61.

احدنژاد روشتی، محسن. جلیل­پور، شهناز، (1392)، ارزیابی عوامل درونی تأثیر گذار در آسیب­پذیری ساختمآن‌های شهری در برابر زلزله با استفاده از GIS، (نمونه موردی: بافت قدیم شهر خوی) فصلنامه آمایش محیط، سال ششم، شماره 20، بهار: 52 – 23.

احد­نژاد، محسن، علی زلفی و محمد جواد نوروزی، (1393)، تحلیلی بر مکان­یابی اراضی به منظور استقرار صنایع با استفاده از روش‌های AHP و VIKOR (نمونه موردی: بخش مرکزی منطقه آزاد ارس). فصل­نامه آمایش محیط، دوره 6، شماره 24، صص 63– 82.

بهبهانی، حمید، اقبالی، مهدی و فاکهی، امیرحسین، ( 1385 )، ارائه مدل به منظور مکان‌یابی بهینه محل احداث جایگاه­های سوخت رسانی (شهر تهران)، هفتمین کنفرانس مهندسی حمل و نقل و ترافیک ایران.

پاگ، سدریک، (1383)، شهرهای پایدار در کشورهای در حال توسعه، مترجم: ناصر محرم نژاد، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری.

جمشید­نژاد، زهرا، حمید رضا زارع و امین عبادی، (1385)، مسایل مربوط به تولید و مصرف CNG در ایران و جهان، اولین همایش ملی تخصصی گاز ایران، دانشگاه شیراز.

حسامیان، فرخ، گیتی اعتماد و محمدرضاحائری، (1383)، شهرنشینی در ایران، انتشارات آگاه.

خوش روی، قهرمان، (1385)، عدالت اجتماعی و فضایی شهر، اولین همایش ملی عمران شهری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج. (www.civilica.com).

خیام­پور، روح الله، (1390)، بررسی و تحلیل مکانیابی جایگاههای سوخت سی ان جی در شهر مشهد، پایان­نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه­ریزی شهری، دانشگاه فردوسی مشهد.

داهی­فر، سوسن، (1390) مکان یابی بهینه جایگاه‌های عرضه سوخت (مطالعه موردی مناطق ‎۲۲گانه شهر تهران) پایان­نامه کارشناسی ارشد رشته برنامه­ریزی سیستم­های اقتصادی، دانشگاه شهید بهشتی.

رضویان، محمد تقی، (1381)، برنامه ریزی کاربری اراضی شهری، تهران، نشر منشی.

زیاری، یوسف علی، خدادادی، راحله (1392)، مکان‌یابی کاربری‌های درمانی (درمانگاه) با استفاده از روش AHP در محیط GIS (مطالعه موردی شهر سمنان)، فصل­نامه آمایش محیط، سال ششم، شماره 20، بهار: 193- 177.

زیاری، یوسفعلی و حسین­مردی، مهدی، (1388)، بررسی و تحلیل کاربری اراضی شهری و وزن دهی معیارهای مکان‌یابی جایگاه­های بمب گاز CNG با استفاده از مدل AHP (منطقه 4 گازی شهر تهران) فصلنامه علمی پژوهشی جغرافیایی انسانی، سال دوم، صص 52 – 39.

سرور، رحیم و نادری فر، مهدی ( 1385)، بررسی و تحلیل توزیع جغرافیایی مراکز آموزشی منطقه 15 تهران با استفاده از GIS، فصل­نامه چشم انداز جغرافیایی، شماره سوم.

صالحی، رحمان و منصور رضاعلی (1384)، ساماندهی فضایی مکآن‌های آموزشی (مقطع متوسطه) شهر زنجان به کمک GIS، مجله پژوهش­های جغرافیایی، شماره 52، صص 135 – 123.

صدر موسوی، میرستار، اباذر لو، شهرام، موسی­خانی، کامران و اباذر لو، سجاد (1392)، مکان­یابی بهینه دفن مواد زائد جامد شهری با استفاده از مدل تحلیل سلسله مراتبی AHP (نمونه موردی شهرستان زنجان)، فصلنامه آمایش محیط، سال ششم، شماره 20، تابستان: 87 – 65.

صدیقی، آناهیتا (1394) امکان­سنجی پیاده­ راه سازی با تأکید بر ارتقاء امنیت اجتماعی (مطالعه­ی موردی: محدوده بین بقعه شیخ­صفی تا جمعه مسجد اردبیل)، پایان­نامه کارشناسی ارشد جغرافیای و برنامه­ریزی شهری، دانشگاه ازاد اسلامی اردبیل.

طلیمی، مجید (1388)، تاریخچه احداث جایگاه­های CNG در جهان، نشریه هوایار، ویژه نامه تابستان 1388، صص 13 – 12.

عباسی، قمر (1388)، توزیع عادلانه و نحره استقرار مراکز آموزشی زنجان با استفاده از GIS (مطالعه موردی مدارس مقطع راهنمایی منطقه دو شهر زنجان). پایان­نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه­ریزی شهری، دانشگاه زنجان..

علوی، سید علی، محدثه معززبر آبادی، اسدالله دیوان­سالار، بهبود جعفری (1395)، مکان­یابی جایگاه­های سوخت CNG با استفاده از تکنیک تلفیقی غملگرهای فازی و تحلیل فضایی GIS (منطقه 7 شهر مشهد)، دو فصل­نامه پژوهش­های بوم­شناسی شهری، سال هفتم، شماره 13، صص 18 – 9.

فرجی­راد، خدر، علی محمد پور و حمید بحیرایی (1392)، ارزیابی توان تفرجگاهی پیرامون شهری با استفاده از روش تلفیقی GIS و AHP (مطالعه موردی: پارک طبیعت تبریز). فصلنامه جغرافیا (برنامه­ریزی منطقه‌ای) سال سوم، شماره دو. صص 259 – 245.

فرهادی، رودابه (1378)، تجزیه و تحلیل توزیع مکانی و مکان­یابی مدارس در منطقه 6 تهران با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی، پایان­نامه کارشناسی ارشد، تهران.

کاظمی، عالیه. ساده­وند، زهرا (1395)، مکان­یابی جایگاه­های CNG در مسیرهای تهران – فیروزکوه و تهران – سمنان با استفاده از مدل مکان­یابی جریان سوخت­گیری، فصل­نامه پژوهش­های سیاست­گذاری و برنامه­ریزی انرژی. شماره 4، صص 83-61.

کریمی­نیا، طیبه (1392)، ارزیابی مکان­یابی جایگاه­های توزیع سوخت CNG منطقه 4 شهر تبریز با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS)، پایان­نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه­ریزی شهری، واحد پیام­نور تبریز.

مافی، عزت­الله، محمد اقسمی خوزانی، روح­الله خیام پور و سلمان حیاتی (1392)، تحلیل مکانیابی جایگاه­های سوخت CNG در شهر مشهد با استفاده از مدل AHP در GIS، مجله جغرافیای و توسعه ناحیه­ای شماره 20، صص 42 – 21.

محمدی، جمال. رضائی، میثم (1391)، تحلیل فضایی و مکان­یابی جایگاه­های سوخت CNG شهر شیراز، مجله علمی تخصصی برنامه­ریزی فضایی، سال اول، شماره 4، صص 132 – 111.

مرکز آمار ایران، نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن، سال 1395.

نصیری و چهرقانی (1389)، تعیین معیارهای موثر بر مکان­یابی شبکه‌ها و زیر ساخت‌های برون شهری صنعت گاز با رویکرد GIS با تاکید بر مکان‌یابی جایگاه‌های سوخت CNG استان قم، فصلنامه آمایش سرزمین، سال دوم، شماره دوم، صص 164 – 133.

نوبخت و مصطفوی ماریان (1389)، مکان‌یابی بهینه جایگاه‌های عرضه سوخت با استفاده از برنامه‌ریزی ریاضی و سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS)، مطالعه موردی شهر مشهد، فصلنامه حمل و نقل، سال دوم شماره دوم، صص 180 – 171.

ALShalabi, M A. Shattri Bin Mansor, Nordin Bin Ahmed, Rashid Shiriff. (2006). GIS based Multi criteria Approaches to Housing Site suitability assessment. XXIII FIG Congress Munich, Germany, October 8-13, 2006.

Aslani, M., & Alesheikh, A. (2011). Site selection of small gas stations using GIS. Journal of Scientific Research and Essays, 6(5), 3161-3171.

Goodchild, M.F., Noronha, V.T. (1987). Location–Allocation and Impulsive Shopping the Case of Gasoline Retailing. Spatial Analysis and Location–Allocation Models. Van Nostrand Reinhold, New York. pp. 121–136.

Hodgson, M.J., Rosing, K.E. (1992). A network location–allocation model trading off flow capturing and p-median objectives. Annals of Operations Research 40 (1) , 247–260.

Kuby, M. and Lim, S.(2005). The flow-refueling location problem for alternative-fuel vehicles. Socio-Economic Planning Sciences, vol. 39, No. 2, pp. 125–145.

M.-T. Chu et al. (2006). Comparison among three analytical methods for knowledge communities group-decision analysis, Expert Systems with Applications xxx (2006) xxx–xxx.

Malczewski, J. (1999). spatial multi criteria decision analysis In: J. ctill (Ed), Multi criteria decision making and analysis: a geographic information sciences approach. Brook field, VT: Ashgate publishing.

Mark, Birkin, Graham, Clarck, Martin, Clarck, Alan, Wilson. (1996). Intelligent GIS location decisions and strategic planning, University of Michigan.

Melaina, M., Bremson, J. (2008). Refueling availability for alternative fuel vehicle markets: sufficient urban station coverage. Energy Policy 36 (8) , 3233–3241.

Melendez, M., Milbrandt, A., Unnasch, S., Rutherford, D., Hooks, M., 2008, Analysis of the Transition to Hydrogen Fuel Cell Vehicles and the Potential Hydrogen Energy Infrastructure Requirements, ORNL/TM, 530p.

S. Opricovic, G.-H. Tzeng. (2004). Compromise solution by MCDM methods: A comparative analysis of VIKOR and TOPSIS, European Journal of Operational Research 156 445–455

Saaty TL. (1980). The analytic hierarchy process: planning, priority setting, resource allocation. New York/London: McGraw-Hill International Book Co.

Ülengin, Burç. Füsun Ülengin. Ümit Güvenç. (2001). A multidimensional approach to urban quality of life: The case of Istanbul. European Journal of Operational Research 130 (2001) 361- 374.

Wei, Jingzhu; Lin, Xiangyi. (2008). The Multiple Attributed Decision-Making VIKOR Method and Its Application, IEEE.