فضای عبادی - مذهبی در نظام معماری خانه زرتشتی (نمونة مورد مطالعه: خانه‌های زرتشتی‌نشین یزد )
محورهای موضوعی : جامعه شناسی، علوم اجتماعی و اقتصاد
عیسی قاسمیان
1
(دانش‌آموختة دکتری گروه معماری، دانشکده هنرومعماری، واحدشیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران)
علی اکبر حیدری
2
(دانشیار گروه معماری، دانشکده فنی‌ومهندسی، دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران)
ملیحه تقی پور
3
(دانشیار گروه معماری، دانشکده هنرومعماری، واحدشیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران.)
کلید واژه: خانه زرتشتی, فضای عبادی, اتاق پسکم مس, اعتقادات زرتشتیان,
چکیده مقاله :
آنچه معماری خانه‌های جوامع ایدئولوژیک را، از سایر معماری مسکونی جهان جدا می‌کند، احترام به انسان و فضا در تعریف مفهومی خاص از خانه برای بیان مفهوم سکونت می‌باشد. مفاهیمی که برگرفته از جهان‌بینی ساکنین این خانه‌ها می‌باشد. جامعه زرتشتیان به‌دلیل پیشینة تاریخی و معماری مختص به‌خود، به‌عنوان نقطة عطفی از معماری سنتی ایران، دارای ویژگی‌های خاصی است که معماری میراث مسکونی آن را از سایر الگو‌های معماری ایران متمایز می‌کند؛ از‌این‌رو پژوهش حاضر، درصدد است تا با بررسی مبانی اعتقادی زرتشتی، به شناخت و معرفی جایگاه فضای عبادی – مذهبی در خانه‌های زرتشتی‌نشین شهر یزد بپردازد. برای این منظور، ابتدا مبانی مرتبط با بینش‌های عبادی و اعتقادی زرتشتیان مستخرج و مفاهیمی عینی و متناظر با معماری به‌عنوان چهارچوب نظری تحقیق، تبیین گردید. روش پژوهش، توصیفی - تحلیلی است و با بهره‌گیری از اسناد، مطالعاتِ میدانی و مصاحبه انجام شده و در نهایت، تحلیل داده‌ها از طریق تفسیر و استدلال منطقی بوده است؛ با توجه به سبک زندگی زرتشتیان و اهمیت اعتقادات دینی – مذهبی نظام فضایی خانه دارای ساختاری متفاوت است که بتواند پاسخگوی نیازهای رفتاری و عملکردی ساکنین این خانه‌ها باشد. نتایج تحقیق نشان می‌دهد، در نظام فضایی خانه‌های زرتشتی یزد، فضایی وجود دارد با نام (پسکم مس) که این فضا، صرفا مختص برگزاری نماز و ستایش پروردگار و همچنین برگزاری فعالیت‌های مذهبی در خانه بوده است. این اتاق که در ارتباط با حیاط (4) پسکم خانه است همواره در جبهة غربی خانه و رو به شرق قرار دارد به دلیل آنکه قبله زرتشتیان نور و روشنایی است؛ لذا همواره این فضا، رو به محل طلوع خورشید قرارداشته تا با برخورد اولین پرتوهای خورشید، یادآور شود که زمان انجام نیایش فرارسیده است؛ از جمله ویژگی‌های این فضا التزام به داشتن طهارت برای ورود به فضا، ارتفاع بلندتر در برخی خانه‌ها، کف‌سازیِ نفوذ ناپذیر، رو به شرق‌بودنِ فضا و ارتباط داشتن با اتاق مذهبی پاک می‌باشد؛ به‌طور کلی خانة زرتشتی، علاوه بر‌اینکه محلی برای زندگی است، فضایی برای عبادت نیز، محسوب می‌شود.
The distinguishing factor in the architecture of ideological communities' houses from other residential architectures worldwide is the respect for human beings and space in defining a specific concept of home to express the notion of dwelling. These concepts derive from the worldview of the inhabitants. The Zoroastrian community, due to its historical background and unique architecture, represents a turning point in traditional Iranian architecture, possessing specific characteristics that differentiate its residential heritage architecture from other Iranian architectural patterns. Thus, this study aims to investigate the Zoroastrian doctrinal foundations to identify and introduce the position of worship and religious space in Zoroastrian houses in Yazd. For this purpose, the principles related to Zoroastrian worship and belief systems were first extracted, and objective concepts corresponding to architecture were established as the theoretical framework of the research. The research method is descriptive-analytical, utilizing documents, field studies, and interviews, with data analysis through interpretation and logical reasoning. Considering the Zoroastrian lifestyle and the importance of religious beliefs, the spatial system of the house has a different structure to meet the behavioral and functional needs of its inhabitants. The research results indicate that in the spatial system of Yazd Zoroastrian houses, there exists a space called "Paskam Mas," exclusively designated for prayer, worship, and religious activities within the home. This room, connected to the courtyard (4) Paskam of the house, is always located on the western side of the house facing east, as the Zoroastrian qibla is light and brightness. Therefore, this space always faces the sunrise, so that the first rays of the sun serve as a reminder that it is time for worship.Characteristics of this space include the requirement for ritual purity before entry, higher ceilings in some houses, impermeable flooring, eastern orientation, and connection to the religiously pure room. In general, a Zoroastrian house, in addition to being a place for living, is also considered a space for worship.
امرداد، هفته‌نامه، 1399، فرهنگ‌وتمدن ایران،شماره 425.
بلوکی،سجاد،اخوت،هانيه(1394)، بررسی تطبيقی تشابهات و تمايزات خانه‌های مسلمانان و زرتشتيان يزد، فصلنامه شهر ايرانی اسلامی، شماره 22.
حاجی‌علی‌عسگری، ندا و مومنی، کوروش، 1392، تجلی عدد چهار در طرح معماری آتشکده‌های ایران، معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، شماره 21، زمستان 1396، 23-38.
خنجری، خداداد، 1373، کتاب آتش و آتشکده؛ نشر چيستا، ص 21- 17.
دوستخواه، جليل (1371)، اوستا فارسی،کهنترين سرودهای ايرانی، انتشارات مرواريد، تهران.
دورانت، ويل(1370)، تاريخ تمدن. مشرق زمين گاهواره تمدن. ترجمه: احمد آرام، انقلاب اسلامی، تهران.
رمضان‌خانی، صديقه (1378)، فرهنگ زرتشتيان يزد، پايگاه ميراث فرهنگی، صنايع دستی و گردشگری شهر تاريخی يزد و نشر سبحان نور، يزد.
زندیه، مهدی (1398)، تاثیر دین بر گسترش معماری در ایران و جهان، دو فصلنامه پژوهش‌های علم و دین، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال دهم، شماره اول، 187-203.
شهمردان، رشید (1360)، تاریخ زرتشتیان پس از ساسانیان، راستی، تهران.
صارمی، علی‌اکبر، رادمراد، تقی، (1374)، کمال گرایی در معماری ایران؛ فصلنامه آبادی، جلد16، بهار 74 ، صفحه 45- 39.
طباطبايی،سيد‌محمدحسين (1366)، تفسير الميزان، ترجمه: سيد محمد باقر موسوی‌همدانی، حوزه علميه قم، دفتر انتشارات اسلامی، قم.
فاضلی، سروش، ویدانداف، یکتا (1399)، سروش یشت هادخت، متن اوستا، آوانویسی، برگردان فارسی واژه نامه،
قاسمیان اصل؛ عیسی، تقی‌پور؛ ملیحه، حیدری؛ علی‌اکبر، 1400، (تبیین اصول حاکم بر معماری خانه با تاکید بر مبانی دینی و اعتقادی، نمونه موردی خانه‌های زرتشتیان شهر یزد، فصلنامه معماری اقلیم گرم و خشک، شماره 14، 159-180.
کريستن سن، آرتور (1357)، مزداپرستی در ايران قديم، مترجم صفا، ذبيح‌الله. انتشارات شرکت مؤلفان و مترجمان تهران ، 174.
کجباف، علی‌اکبر، تشکری، علی‌اکبر (1387)، درآمدی بر شرایط اجتماعی زرتشتیان یزد از تاسیس سلسله صفویه تا پایان پادشاهی شاه عباس اول، فصلنامه علمی پژوهشی فرهنگ، شماره68، ص 155-181.
معماریان, غلام‌حسین (1387) سیری در مبانی نظری معماری. انتشارات سروش دانش با همکاری نشر معمار، چاپ سوم، تهران.
معماريان، غلام‌حسين و همكاران (1389)، تاثير فرهنگ دينی بر شكل‌گيری خانه، فصلنامه تحقيقات فرهنگی، دوره سوم،شماره 2.
نوری، احمد، 1398، وندیداد؛ کهن‌ترین کتاب قانون ایرانیان، ناشر آرتامیس، تهران.
Movahed, Khosrow,(2013), Conference; The Speed of Change , At Charlot, USA.
