بنیادهای اساطیری و حماسی داستان دیوان مازندران در شاهنامه
محورهای موضوعی :
آرش اکبری مفاخر
1
(پژوهشگر ادب حماسی)
کلید واژه: بنیادهای اساطیری, حماسه, داستان دیوان, مازندران, شاهنامه, دیو سپید, رستم, کاووس,
چکیده مقاله :
این مقاله به شناسایی بنیادهای اساطیری و حماسی داستان دیوان مازندران در شاهنامه با توجه به پیشینة آنها در متون اوستایی، پهلوی، سغدی و ... می پردازد. نخستین سرچشمه های اساطیری و حماسی دیوان مازندران در متون اوستایی و پهلوی است. در این متون دیوان مازندران در دو ساختار مینوی و انسان گونه ظاهر شده و در برابر اهورامزدا، ایزدان و انسان ها قرار می گیرند. اما داستانی مستقل در کتاب نهم دینکرد آمده که چارچوب حماسی داستان دیوان مازندران را بوجود آورده است. در این داستان دیوان مازندران انسان هایی غول پیکرند که در برابر فریدون قرار می گیرند و این روایت به گزارش نخست کوش نامه منتقل می شود. انسان های غول پیکر در گزارش دینکرد و کوش نامه با گذر از داستان های نریمان و دیوان مغرب، سام و نره دیوان مازندران و رستم نامة سغدی دارای گوهر اهریمنی شده و به دیوانی از تبار اهریمن با نیروهای جادویی و کردارهای فرابشری دگرگون می شوند. در پایان داستان دیوان مازندران پس از اسطوره زدایی به گزارش دوم کوش نامه انتقال می یابد.
This article seeks to identify the epic and mythological foundations of the story of the Beasts of Mazandaran in Shahnameh with particular attention to their records in Avestan, Pahlavi, Soghdi and other texts. The very first epic and mythological origin of this story is in the Avestan and Pahlavi texts. In these texts, the beasts appear in two divine and manlike structures and stand against Ahuramazda, deities and men. However, in the ninth book of Dinkard, an independent story makes the epic framework of the story of Beasts of Mazandaran. In this story, beasts are gigantic men who stand against Feraydun . This narration is conveyed to the first report in Koushnameh. These gigantic men in the report of Dinkard and Koushnameh having passed through the stories of Nariman and Maghreb Beasts, Sam and Nareh beasts of Mazandaran and Soghdi Rostamnameh acquire demonic nature and transform into demonic beasts with magic forces and superhuman deeds. In the end, the story of beasts of Mazandaran after being demythologized is conveyed to the second report of Koushnameh
فهرست منابع
- آلبری، سی. آر. سی (1375). زبور مانوی، ترجمه: ابوالقاسم اسماعیلپور، تهران: فکر روز، چاپ اول.
- آموزگار، ژاله- تفضلی، احمد (1375). اسطورة زندگی زردشت [دینکرد 7]، تهران: نشر چـشمه و آویشن، چاپ سوم.
- آموزگار، ژاله- تفضلی (1386). کتاب پنجم دینکرد، تهران: معین.
- ابومنصوری، محمد بن عبدالرزاق (1383). دیباچة شاهنامة ابومنصوری، رحیم رضازادة ملک، مجلة نامة انجمن، س 4، ش1، صص 166- 121.
- اسدی طوسی، ابونصر (1354). گرشاسپنامه، به اهتمام حبیب یغمایی، تهران: کتاب‌خانه طهوری، چاپ دوم.
- اونوالا، موبد رستم مانک (1922). روایات داراب هرمزدیار، بمبئی.
- ایرانشاه بن ابی الخیر (1377). کوشنامه، به کوشش جلال متینی، تهران: علمی.
- ایرانشاه بن ابی الخیر (1370). بهمننامه، ویراستة رحیم عفیفی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول.
- بلعمی، ابوعلی (1380). تاریخ بلعمی، تصحیح: ملکالشعرای بهار، تهران: انتشارات زوار، چاپ اول.
- بهار، مهرداد (1380). بندهش فرنبغ دادگی، تهران: انتشارات توس، چاپ دوم.
- بهار، مهرداد (1375). پژوهشی در اساطیر ایران (پارة اول و دوم)، تهران: نشرآگه، چاپ اول.
- پورداود، ابراهیم (1378). گاتها، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ اول.
- پورداود، ابراهیم (1380). یسنا، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ اول.
- پورداود، ابراهیم (1377). یشتها، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ اول.
- ترکمان، اسکندربیک (1334). تاریخ عالمآرای عباسی، به کوشش ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
- تفضلی، احمد (1344). تصحیح و ترجمة سوتکرنسک و ورشت مانسرنسک از دینکرد 9، پایاننامة دکتری زبانشناسی و زبانهای باستانی ایران، دانشگاه تهران: دانشکدة ادبیات (چاپ نشده).
- تفضلی، احمد (1380). مینوی خرد، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: انتشارات توس، چاپ سوم.
- التونجی، د. محمد (1999). الیزیدیون، واقعهم، تاریخهم، معتقداتهم، بیروت: المکتبة الثقافیة، الطبعة الاولی [+ متن کردی مصحف رش و کتاب جلوه].
- حسینی، محمد (1382). دیوانَ گَورَه، کرمانشاه: باغ نی، چاپ اول.
- خواجوی کرمانی (1319). سامنامه، اردشیر بنشاهی، بمبئی.
- خواندمیر، غیاثالدین بن همامالدین الحسینی (1362). تاریخ حبیبالسیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: کتاب فروشی خیام، چاپ سوم.
- دارمستتر، جیمس (1382). مجموعه قوانین زردشت یا وندیداد اوستا، تهران: دنیای کتاب، چاپ اول.
- داعیالاسلام، محمدعلی حسنی (1948). وندیداد (حصة سوم کتاب اوستا)، دکن: حیدرآباد.
- راشد محصل، محمد تقی (1382). سروشیسن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول.
- راشد محصل، محمد تقی (1385). وزیدگیهای زادسپرم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ دوم.
- راشد محصل، محمد تقی (1389). دینکرد هفتم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- رستگار فسایی، منصور (1383). پیکرگردانی در اساطیر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول.
- ژینیو، فیلیپ (1382). ارداویرافنامه، ترجمه و تحقیق: ژاله آموزگار، تهران: انتشارت معین، چاپ دوم.
- شرفکندی (هژار)، عبدالرحمن (1385). فرهنگ کردی- فارسی، تهران: سروش، چاپ پنجم.
- فرامرزنامه (1324): به دستیاری سروش تفتی، بمبئی.
- فردوسی، ابوالقاسم (1374). شاهنامه، چاپ مسکو، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: دفتر نشر داد، چاپ اول.
- فردوسی، ابوالقاسم (1366-1385). شاهنامه (ج1-6)، به کوشش جلال خالقی مطلق، کالیفورنیا و نیویورک.
- فردوسی، ابوالقاسم (1386). شـاهنامه(ج1-8)، بهکـوشـش جـلال خالقی مطلق، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
- فردوسی، ابوالقاسم (1376). شاهنامه، تصحیح: ژول مول، تهران: کتابهای جیبی.
- فردوسی، ابوالقاسم (1386). شاهنامه، تصحیح: عباس اقبال آشتیانی، مجتبی مینوی، سعید نفیسی، براساس چاپ بروخیم، به اهتمام بهمن خلیفه، تهران: طلایه، چاپ اول.
- قریب، بدرالزمان (1377). پژوهشی پیرامون روایت سغدی داستان رستم، مهر و داد و بهار(یادنامة استاد دکتر مهرداد بهار)، به کوشش امیرکاوس بالازاده، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، صص 233-262.
- قریب، بدرالزمان (1383). فرهنگ سغدی، تهران: فرهنگان.
- کریستن سن، آرتور (1377). نمونههای نخستین انسان و نخستین شهریار درتاریخ افسانهای ایرانیان، ترجمه: ژاله آموزگار- احمد تفضلی، تهران: نشر چشمه، چاپ اول.
- گردیزی (1347). زینالاخبار، تصحیح: عبدالحی حبیبی، تهران.
- لوکوک، پییر (1382). کتیبههای هخامنشی، ترجمه: نازیلا خلخالی، زیر نظر ژاله آموزگار، تهران: فرزان روز، چاپ اول.
- متینی، جلال (1363). روایتی دیگر از دیوان مازندران، ایراننامه، س3، ش1، صص
120-134.
- مزداپور، کتایون (1369). شایست ناشایست، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول.
- مزداپور، کتایون (1376). ضحاک و فریدون، سخنواره، پنجاه و پنج گفتار پژوهشی به یاد دکتر پرویز ناتل خانلری، به کوشش ایرج افشار ـ هانس روبوت رویمر، تهران: انتشارات توس، چاپ دوم.
- المقدسی، مطهر بن طاهر (1376). آفرینش و تاریخ، ترجمه: محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: نشر آگاه.
- میرخواند، محمد بن خاوندشاه بن محمود (1380). تاریخ روضةالصفا فی سیرة الانبیاء و الملوک و الخلفاء، تصحیح: جمشید کیانفر، تهران: اساطیر.
- میرفخرایی، مهشید (1376). روایت پهلوی، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول.
- الندیم، ابیالفرج محمد بن ابییعقوب اسحاق (1996). الفهرست، ضبطه شرحه: یوسف علی طویل، لبنان: بیروت، دارالکتب العلمیة، الطبعة الاولی.
- نولدکه، تئودر (1381). دیو سپید مازندران، سخنهای دیرینه، جلال خالقی مطلق، تهران: نشر افکار، صص411-417.
- همدانی، محمد بن محمود (1375). عجایبنامه[عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات]، ویرایش جعفر مدرس صادقی، تهران: نشر مرکز.
- Abdi, K., (2006-7). "The ‘Daiva’ Inscription Revisited", Nāme-ye Irān-e Bāstān, 6/ 1&2, p. 45-73, Tehran.
- Alberry, C.R.C., (1938). A Manichaean Psalm Book, Stuttgart.
- Anklesaria, B. T., (1956). Zand- akasih; Iranian or Greater Bundahishn, Bombay.
