سبکشناسی جملات پرسشی در جزء اول قرآن کریم

محورهای موضوعی : نامه الهیات

محمد بیات ¹ ( )
فرحناز رفعت جو ² ( دانشگاه آزاد واحد تهران شمال )
علی رضا حسینی ³ ( دانشگاه کوثر بجنورد گروه عربی )

تاریخ دریافت : 1403/02/03 تاریخ پذیرش : 1403/03/20 تاریخ انتشار : 1403/03/21

کلید واژه: قرآن, سبک شناسی, تصویرپردازی, بلاغت, نحو, استفهام.,

چکیده مقاله :

قرآن کریم به عنوان کتابی الهی و معجزه ی ختمی مرتبت، رسالت هدایت و راهنمایی ابنای بشر را بر عهده دارد. این معجزه ی ادبی و شاهکار مقابله ناپذیر، جهت نیل و رسیدن به این رسالت مهم، اسلوب های حکیمانه و روش های خردمندانه ی فراوانی بکار برده است. ازجمله روش های زیبایی شناختی که در کلام خداوند مورد استفاده زیاد قرارگرفته، اسلوب استفهام می باشد. در اهمیت این اسلوب همین بس که از (114) سوره ی قرآن کریم، تنها (18) سوره، استفهام ندارند. بدلیل اهمیت و نقش پرسش در کشف حقیقت، نگارنده جملات پرسشی جزء اول قرآن کریم را جهت پژوهش خود انتخاب نموده است. این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی و جامعه ی آماری جملات پرسشی جزء اول قرآن کریم، در سه سطح نحوی، بلاغی و تصویرپردازی به بررسی زیبای های ادبی این جملات پرداخته و سعی نموده جلوه هایی از زیبای های این جملات پرسشی را نمایان سازد. یافته های پژوهش می تواند در به روز رسانی پیام های قرآنی در زندگی و کاربردی تر ساختن محتوا و مضامین عالی قرآن در دنیای امروز به کار آید. همچنین با استفاده از پیام های سراسر نور جملات پرسشی قرآن کریم، جایگاه ارزشی سوال وجواب در ابعاد مختلف اعتقادی، معرفتی، تربیتی و فرهنگی نمایان می گردد.

چکیده انگلیسی:

The Holy Quran, as a divine book and the ultimate miracle, bears the responsibility of guiding and directing humanity. This literary miracle, which is unparalleled, employs various wise and intelligent methods to achieve its crucial mission. Among these stylistic approaches, the use of interrogative style stands out. Remarkably, out of the 114 chapters in the Holy Quran, only 18 chapters lack interrogative sentences. Recognizing the significance and role of questioning in discovering truth, the author has chosen to explore the interrogative sentences in the first Juz' (section) of the Quran for research purposes. This study employs a descriptive-analytical method and examines the literary beauty of these interrogative sentences at three levels: grammatical, rhetorical, and visual imagery. The findings of this research can contribute to updating the Quranic messages in a more practical and relevant manner, enhancing the sublime content and themes of the Quran in today's world. Additionally, by utilizing the radiant messages within the Quranic interrogative sentences, the value of questioning and seeking answers becomes evident across various dimensions: belief, knowledge, education, and culture.

منابع و مأخذ:

فهرست منابع و مآخذ
قرآن کریم
1-ابن اثیر، ضیاء الدین(بی تا): «المثل السائرفی الادب والشاعر»، قاهره: دارنهضه مصر.
2-ابن کثیر، ابی الفداءاسماعیل(1384): «تفسیرالقرآن العظیم»، تحقیق، محمدبن ابراهیم البناء، لبنان: دار ابن حزم.
3-ابن عاشور، محمدبن طاهر( 1984م): «التحریر والتنویر»، تونس، الدارالتونسیه للنشر
4-ابن منظور، محمدبن مکرم(1414ق): «لسان العرب»، چاپ سوم، بیروت: دارصادر.
5-ابن هشام، محمدبن عبدالله بن یوسف(1985م): «مغنی اللبیب عن کتب الأعاریب»، بیروت: تحقیق مازن المبارک ومحمدعلی حمدالله، دارالفکر.
6-ابوحیان اندلسی، محمدبن یوسف (1420ق): «البحرالمحیط فی التفسیر»، بیروت: دارالفکر، بی چا.
7-ابوسعود، محمدبن محمدعمادی(1419ق): «ارشاد العقل السلیم الی مزایا القرآن الکریم»، بیروت: دارالاحیاءالتراث العربی.
8-الدرویش، محی الدین( 1999م): «اعراب القرآن الکریم وبیانه»، بیروت: دارابن کثیر، الطبعه السابعه.
9-ابوعبیده، معمربن المثنی(1381ش): «مجازالقرآن»، القاهره: مکتبه الخانجی.
10-امين پور، قيصر (1384ش): «سنت و نوآوري در شعر معاصر»، تهران: علمي و فرهنگي، چاپ دوم.
11- امین، سیده نصرت، (1361ش): «مخزن العرفان فی تفسیر قرآن»، تهران: نهضت زنان مسلمان.
12-باقلانی، ابوبکرمحمدبن الطیب( 1963م): «اعجازالقرآن»، تحقیق سیداحمدصقر، قاهره: دارالمعارف.
13-بلاغی، سیدعبدالحجت(1386 ش): «حجه التفاسیروبلاغ الاکسیر»، قم: انتشارات حکمت.
14-الحسینی، السیدجعفرالسیدباقر(1427ش): «اسالیب المعانی فی القرآن»، قم: بوستان کتاب.
15-حسینی همدانی، سیدمحمدحسین(1404ق): «انواردرخشان»، تهران: تحقیق، محمدباقربهبودی، کتابفروشی لطفی، چاپ اول.
16-جعفری، یعقوب(1376ش): «تفسیرکوثر»، قم: موسسه انتشارات هجرت.
17- خانی، رضا، ریاضی، حشمت الله (1372ش): «ترجمه بیان السعاده فی مقامات العباده»، تهران: مرکزچاپ وانتشارات دانشگاه پیام نور، چاپ اول.
18-رشیدرضا، محمد(1963م): «تفسیرالقرآن الکریم مشهوربه المنار»، بیروت: دارالمعرفه، بی تا.
19-زرکشی، بدرالدین( 2006م): «البرهان فی علوم القرآن»، تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت: دارالمعرفه.
20-زمخشری، ابوالقاسم محمودبن عمر(2001م): «الکشاف عن حقایق التنزیل وعیون الاقاویل فی وجوه التاویل»، بیروت: دارإحیاءالتراث.
21-سکاکی، یوسف بن ابی بکر(1937م): «مفتاح العلوم»، مصر: مطبعه البابی.
22-سیوطی، جلال الدین عبذالرحمن(1411ه ق): «الاتقان فی علوم القرآن»، انتشارات زاهدی.
23-شمیسا، سیروس(1372ش): «کلیات سبک شناسی»، تهران: انتشارات فردوس.
24-طباطبایی، سیدمحمدحسین(1417ق): «المیزان فی تفسیرالقرآن»، ترجمه سیدمحمدباقرموسوی، قم: دفترانتشارات اسلامی جامعه¬ی مدرسین حوزه¬ی اسلامی قم، چاپ پنجم.
25-عبدالرؤوف، حسین (1390): «سبک¬شناسی قرآن»، ترجمه پرویزآزادی، قم: دانشگاه امام صادق(ع).
26-عزام، محمد(1989م): «الاسلوبیه منهجاطویلا»، دمشق: وزاره الثقافه.
27-عکاشه، محمود(2005م): «التحلیل اللغوی فی ضوء علم الدلاله»، مصر، دارالنشر للجامعات.
28-طبرسی، فضل بن حسن( 2006م): «مجمع البیان فی تفسیرالقرآن»، بیروت: دارالمرتضی.
29- المسدی، عبدالسلام (1982م): «النقدوالحداثه»، بیروت.
30-المصری، ابن¬ابی¬الاصبع (1198م): «بدیع القرآن»، ترجمه¬ی سیدعلی میرلوحی، مشهدانتشارات آستان قدس.
31-مترجمان(1360ش): «ترجمه مجمع البیان فی تفسیرالقرآن»، تهران: انتشارات فراهانی.
32-محبتی، مهدی(1376ش): «بدیع نوع»، تهران: سخن، چاپ اول.
33-مطعنی، عبدالعظیم ابراهیم(1999م): «التفسیرالبلاغی للاستفهام فی القرآن الکریم»، مصر: مکتبه وهبه.
34-مکارم شیرازی، ناصر(1387ش): «تفسیرنمونه»، تهران: دارالکتب الاسلامی.
35-هاشمی خراسانی، حجت (1392ش): «شرح مطول»، تهران: سیمای دوست.
36-الهاشمی، احمد (1385ش): «جواهرالبلاغه»، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.

متن کامل:



 

سبک شناسی جملات پرسشی در جزء اول قرآن کریم

محمد بیات¹

فرحناز رفعت­جو²

علیرضا حسینی³

 

چکیده

     قرآن کریم به عنوان کتابی الهی و معجزه­ی ختمی مرتبت، رسالت هدایت و راهنمایی ابنای بشر را بر عهده دارد. این معجزه­ی ادبی و شاهکار مقابله ناپذیر، جهت نیل و رسیدن به این رسالت مهم، اسلوب­های حکیمانه­ و روش­های خردمندانه­­ی فراوانی بکار برده است. ازجمله روش­های زیبایی شناختی که در کلام خداوند مورد استفاده زیاد قرارگرفته، اسلوب استفهام می­باشد. در اهمیت این اسلوب همین بس که از (114) سوره­ی قرآن کریم، تنها (18) سوره، استفهام ندارند. بدلیل اهمیت و نقش پرسش در کشف حقیقت، نگارنده جملات پرسشی جزء اول قرآن کریم را جهت پژوهش خود انتخاب نموده است.

     این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی و جامعه­ی آماری جملات پرسشی جزء اول قرآن کریم، در سه سطح نحوی، بلاغی­ و تصویرپردازی به بررسی زیبایی­های ادبی این جملات پرداخته و سعی نموده جلوه­هایی از زیبایی­های این جملات پرسشی را نمایان سازد.

      یافته های پژوهش می­تواند در به­روز­رسانی پیام­های قرآنی در زندگی و کاربردی­تر ساختن محتوا و مضامین عالی قرآن در دنیای امروز به­کار ­آید. همچنین با استفاده از پیام­های سراسر ­نور­ جملات­ پرسشی قرآن کریم، جایگاه ارزشی سوال وجواب در ابعاد مختلف اعتقادی، معرفتی، تربیتی و­ فرهنگی نمایان می­گردد.

واژگان کلیدی:

قرآن، سبک­شناسی، تصویرپردازی، بلاغت، نحو، استفهام.

 

1. مقدمه 

      قرآن کریم متن منحصر به­فردی است که هیچ­ بشری از مسلمان و غیر­مسلمان، دانشمند و غیردانشمند از آغاز ­اسلام تا­کنون نتوانسته­ و نخواهد توانست سبک و شیوه­ای مانند سبک­ و شیوه­ی قرآن پدید آورد.﴿قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لَا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا﴾ (قرآن17/88) بگو اگر انس و جن گرد هم آيند تا نظير اين قرآن را بياورند مانند آن را نخواهند آورد هر چند برخى از آنها پشتيبان برخى [ديگر] باشند. این مبارزه طلبی وتحدی قرآن در تمام ابعاد مختلف این کتاب آسمانی صدق می­نماید و همه­ی انسان­ها را در همه­ی زمان­ها و در همه­ی جنبه­های قرآن به­مبارزه می­طلبد و بر همین اساس است که در آیه­ی(24) سوره­ی بقره می­فرماید «لَن تَفعَلوا » هرگز نخواهند توانست سوره­ای یا آیه­ای مثل قرآن بیاورند. بنابراین جنبه­های اعجاز قرآن کریم بسیار فراوان است که از برجسته ترین این جنبه­ها، ویژگی اعجازادبی قرآن می­باشد.

     امروزه باتوجه به ظهور دانش­های جدیدی مانند دانش سبک­شناسی، بررسی وتتبع ویژگی­های اعجازادبی کلام خداوند هم، به راه و مسیری جدید وارد شده است در این راستا، سبک­شناسی به­عنوان علمی جدید وارد عرصه­ شده و قرآن­پژوهان فراوانی از این علم بهره برده و می­برند. براین اساس، این پژوهش هم در­صدد آن ­است که سبک­شناسی جملات­ پرسشی جزء اول قرآن­ کریم را در سه ­سطح، نحوی، بلاغی و تصویرپردازی به روش توصیفی-تحلیلی بررسی نماید با این رویکرد که، سوال و جواب نمونه­ای از روش­های تربیتی قرآن در رشد و تعالی وتربیت انسان­ها می­باشد چرا که سوال نقش و سهم زیادی در تعامل­های انسانی به­خود اختصاص داده است. در­ واقع برخی اوقات، سوال پرسیدن پایه­ی اصلی ارتباط موفق وموثر است و در اهمیت این اسلوب همین بس که از (114) سوره­ی قرآن کریم، تنها (18) سوره­ی قرآن، استفهام ندارند. بدلیل اهمیت و نقش پرسش در کشف حقیقت، نگارنده، جملات پرسشی جزء اول قرآن کریم را جهت پژوهش خود انتخاب نموده است و درصدد پاسخ به این سوال­ها می­باشد که، بارزترین شاخصه­های سبکی این جملات­پرسشی کدام هستند؟ سطوح سبکی (نحوی، بلاغی و تصویرپردازی ) آیات مورد مطالعه، چه ویژگی­هایی دارند؟ چه هنجارگریزی­های سبکی دراستفهام های این جزء به­کار رفته است؟ و این هنجارگریزی­ها چه دلالت­های معنایی دارند؟

2.1. پیشینه تحقیق

      قرآن کریم به­عنوان کلامی بلیغ و رسا از گذشته تاکنون همواره از سوی پژوهشگران مورد توجه قرار گرفته است بنابراین پژوهش­های ­زیادی در رابطه با این کتاب انسان­ساز از جنبه­های مختلف صورت گرفته و­ از لحاظ سبک­شناســی ودیگر حوزه­ها، آیات آن مورد تحلیل و بررسی واقع شده است که در ذیل به برخی از این پژوهش­ها اشاره می­شود اما با توجه به بررسی­های نویسندگان این مقاله، تحقیق مستقلی که سطوح سه­گانه (نحوی، بلاغی و تصویرپردازی) را باهم بررسی نماید، صورت نگرفته است.

1-سبک­شناسی سوره­­ی مبارکه­ی ­حج، اثر آیت الله مرادی کتولا سال (1394) در دانشگاه ایلام به­چاپ رسیده است. در این پایان­نامه، سوره­ی حج از نظر سبک­شناسی ازسه منظر (ادبی، زبانی و فکری) مورد بررسی قرار گرفته است که در بخش آوایی، به­کارگیری عناصری مانند: وزن عروضی، تکرار، جناس، تضاد و...باعث بوجودآمدن موسیقی و آهنگ کلام خداوند شده است. و در لایه­ی نحوی که زیر مجموعه سطح زبانی می­باشد، به جنبه­های مختلف زبانی وساختار جمله­­های انشایی وخبری پرداخته شده است. همچنین در سطح ادبی به انواع فنون ­ادبی همچون، تشبیه، استعاره...پرداخته است و در نهایت، در سطح فکری به مسائل اعتقادی توجه نموده است. و به این نتیجه رسیده است که همه­ی انسان­ها در هر سطحی و از هر قوم، نژاد، رنگ و جغرافیایی به میزان معرفت خود می توانند از قرآن کریم استفاده نمایند.

2- سوسن طباطبایی در رساله­ی دکترای خود با نام «تحقیق و تحلیل پیرامون استتفهامات قرآنی از نظر ادبی و بلاغی» که در سال (1377) در دانشگاه تربیت مدرس به­چاپ رسیده است اظهار می­دارد که درحدود (1200) استفهام در قرآن وجود دارد، که سوال کننده پروردگارحکیم و دانا، به­دلایل و اغراض خاصی این سوال­ها را بیان نموده است و یادآوری می­نماید که استفها­م­های قرآنی راز­ و حکمتی دارند که فهم­ دقیق ­آنها نیاز به غور و بررسی فراوان دارد.

3-محمد پهلوان درپایان نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان «جایگاه و نقش استفهام در قرآن» به بررسی مقام استفهام درقرآن پرداخته است. در این پژوهش هدف نویسنده کشف نشانه­های بلاغی در پژوهش مذکور می باشد.

4-التفسیر البلاغی للاستفهام فی القرآن الکریم اثر عبد العظیم المطعنی از علمای اهل سنت که اقدام به جمع آوری و تحلیل استفهام­های قرآن در برخی کتب اهل سنت پرداخته است و فقط نظرات مفسرین سنی را تجزیه و تحلیل نموده است. نقطه­ی قوت این تفسیر آن است که تمامی استفهام­های به­کار رفته در قرآن را مورد بررسی قرار داده است.

5-اسلوب الاستفهام فی القرآن الکریم غرضه و اعرابه اثرعبد الکریم محمود یوسف که نویسنده بعضی از آیات قرآن را از نظر اعراب و اغراض ثانوی استفهام مورد بررسی قرار داده است.

 

 

 

2. مباحث نظری پژوهش

1.2. سبک­شناسی     

     یکی از فنون ادبی که هم مربوط به حوزه­ی زبان­شناسی و هم مربوط به حوزه­ نقد است، سبک­شناسی می­باشد که در سال­های اخیر مورد توجه قرآن پژوهان بسیاری قرار گرفته و جایگاه اول را بین پژوهش­های زبان­شناسی کسب کرده است.

سبک­شناسی دانشی است که به خصوصیات یک اثر درسطوح یا لایه­های مختلف و گونا­گون ادبی، زبانی و... می­پردازد و پیچیدگی­های موجود در اثر را بررسی می­کند و در این راه، علاوه بر واضح­تر نمودن منظور خلق کننده اثر، نمایشی از توانایی او را دراستفاده این روش­ها به تصویر می­کشد.

سبک­شناسی شیو­ه­ی جدید نقدی، ادبی و زبانی است که ویژگی‌های بارز یک اثر هنری را مورد بررسی قرار می­دهد به­عبارتی دیگر می­توان گفت "سبک­شناسی، توصیفی از یک متن ­ادبی با­ توجه به شیوه‌های برگزیده­ی زبان­شناسی می­باشد".(المسدی، 1983: 58) 

«شیوه و روش نویسنده در بیان نمودن نظرات خود و روشن کردن شخصیت ادبی او در مقایسه با سایرین از نظر گزینش واژه­ها، ساخت عبارت­ها و تشبیه­های بلاغی را سبک­شناسی گویند».(عزّام، 1989: 10باتصرف)

ازجدیدترین تعریف­های سبک­شناسی این است که «سبک وحدتی است که در آثار شخصی وجود دارد، یک روح یا ویژگی مشترک در آثار کسی که توجه خواننده­ را به­خود جلب می­کند و عوامل و مختصات سبک ساز معمولا و اکثرا پنهان و پوشیده می­باشد»(عبدالرؤوف، 1390: 17)

        بنابراین می­توان گفت سبک‌شناسی علمی است که گوینده با کلماتی که در متن می­آورد به کمک شیوه­هایی که مالامال از احساسات درونی خود می­باشد، در صدد فهماندن نوع تفکر خود به مخاطبین است تا متکلم از این رهگذر به جان­مایه­ی کلام و جنبه­های زیبایی متون دست یابد.

«استعمال اصطلاح سبک در عصر جدید در غرب، به قرن پانزدهم باز می­گردد. علم سبک­شناسی در اروپا گسترش يافت و با توجه به پدیده­های زبان­شناسی، شارل بانی و فردينانددوسوسور( Charles Bally and f d Saussure) جان تازه­ای به کالبد ­سبک­شناسی دميدند و سبک را ابزار ­بيان دانستند و تلاش کردند، که سبک­شناسی را شاخه­ای از زبان­شناسی محسوب کنند و به آن اعتبارعلمی ببخشند.»(شميسا، 1381: 115)

 3. استفهام  

      استفهام در لغت از ماده «فَهِمَ یَفهمُ» از باب استفعال می‌باشد و به معنی طلب فهم کردن از دیگری است تا او را بفهماند. (راغب، 1412: 2) «فهمتُ الشیء» یعنی آن را شناختم، «استفهمه» یعنی از او خواست تا به او بفهماند. (ابن منظور، 1413: 10/ 343) نزد علمای علم بلاغت، استفهام به معنی طلب حاصل شدن صورت چیزی در ذهن است و لازمه­ی آن هم عدم آگاهی است به گونه­ای که فرد ­سوال کننده نسبت به موردی که از او سوال می­شود، جاهل باشد و یا آن را فراموش کرده باشد.(عکاوی، 1413: 122)

1.3. ادات استفهام

     ادوات استفهام عبارت هستند از ابزاری که برای آگاهی و فهم در جمله استفاده می‌شوند و جمله به وسیله­ی آنها به­صورت استفهامی در می‌آید. ادوات استفهام عبارتند از: همزهء، أم، ما، ماذا، من، من ذا، أی، کم، کیف، أین، أنی، متی، ایان، و...(ابن هشام، 1985: ج1/ 396)

2.3. استفهام حقیقی و استفهام مجازی

    استفهام حقیقی، استفهامی است که سؤال­کننده حقیقتا نسبت به مطلبی آگاه نباشد و برای آگاه شدن سؤال می­نماید به­عبارت دیگر متکلم در صدد یافتن پاسخی برای مجهول خود است. مانند( يَسئئَلونَكَ ماذا يُنفِقونَؗ قُل مآ اَنفَقتُم مِن خَيرٍ فَلِلوالِدَينِ وَ الاَقرَبينَ وَ اليَتٰميٰ وَ المَسٰكينِ وَ ابنِ السَّبيلِؕ وَ ما تَفعَلوا مِن خَيرٍ فَاِنَّ اللهَ بِهٖ عَليمٌ)( قرآن 2/215)

قسم دیگر، استفهام مجازی است، استفهامی که سؤال کننده درباره­ی آنچه سؤال می‌کند، جاهل نبوده ولکن برای هدف­های دیگری درباره شیء معلوم سوال می­کند. اکثر سوال­های قرآن کریم از نوع مجازی می­باشد که جهت اغراض خاصی آمده­اند.(قالَ يٰٓئئادَمُ اَنبِئهُم بِاَسمآئِهِم ؗ فَلَمّآ اَنبَاَهُم بِاَسمآئِهِم قالَ اَلَم اَقُل لَكُم اِنّيٓ اَعلَمُ غَيبَ السَّمٰوٰتِ وَ الاَرضِ وَ اَعلَمُ ما تُبدونَ وَ ما كُنتُم تَكتُمونَ)( قرآن 2/33)

3.3. نگاهی اجمالی به جملات پرسشی جزء اول قرآن کریم

      قرآن کریم به­عنوان کتاب­ هدایت وتربیت­ انسان­ها، در بیان دیدگا­ها و هدف­های خود از اسلوب­های متعدد و متنوعی استفاده نموده است. از جمله­ی این روش­ها، استفاده از پرسش می­باشد که از مهم­ترین روش­های بدست­ آوردن معرفت و شناخت می­باشد به­گونه­ای که در بیش­ از (1000آیه) پرسش آمده است که این خود دلیل بر اهمیت و کارکرد تربیتی پرسش در زندگی روزانه می­باشد. از مجموع این پرسش­ها، تعداد (27) پرسش در جزء اول قرآن کریم واقع شده است که گاهی در معنای حقیقی و اغلب در معنای غیرحقیقی به­کار رفته­اند ناگفته نماند که معمولا هرپرسش شامل چند معنی بلاغی می­شود.

4. سطوح سبک­شناسی جملات پرسشی جزء اول قرآن کریم

1.4. سطح نحوی 

    ازجمله مواردی که سبک یک اثر ادبی را نمایان می­کند، ساختار نحوی جمله­ها یا عبارت­هایی است که در آن اثرادبی، به­کار رفته است. ارتباط بین عبارت­ها و نوع عبارت­هایی که درجمله به­کار رفته است همچنین کاربرد انواع فعل­ها و... در تعیین سبک موثر هستند. لذا مجموعه اصول و قواعدی که براساس آن واژه­ها، به ­صورت جمله نظم می­یابند و ساختمان جمله را شکل می­دهند نحو نامیده می­شود. بنابراین در سطح نحوی به دقت در نحوه­ی هم­نشینی کلمه­ها، تقدیم و تأخیر، دقت در ساخت‌های غیر متعارف، حذف و ذکر، استفهام، زمان افعال و...پرداخته می‌شود. 

   در این قسمت برخی از مؤلفه­های سبکی آیات مورد بحث در سطح نحوي مورد تحلیل و بررسی قرار می­گیرد.

    1.1.4. تقدیم و تأخیر

     اصل در جمله این است که به ترتیب قواعد نحوی یعنی(فعل، فاعل، مفعول) باشد.گاهی اوقات به­خاطر اغراضی که متعلق به معناست، این ترتیب به­هم می­خورد. (عکاشه، 2005: 145) برای نمونه در آیه «87» سوره بقره صنعت تقدیم و تأخیر به­کار رفته است: ﴿...اَفَكُلَّما جاءَكُم رَسولٌ بِما لا تَهوی اَنفُسُكُمُ استَکبَرتُم فَفَريقًا کَذَّبتُم وَ فَریقًا تَقتُلونَ﴾ (قرآن 2/87) 

 قرآن کریم در آیات بسیاری از اعمال شیطانی قوم بنی اسرائیل سخن گفته است از جمله لجاجت قوم منحرف یهود را در برابر تعالیم حیات­بخش پیامبران الهی به وضوح و بیش از حد آشکار می­سازد. در این تصویر می بینیم که آنها به جای بندگی خدا و گوش دادن به سخنان پیامبران، خدمت به خود را برگزیدند. همانطور که فرمود: وقتی پیامبری چیزی را برای شما می­آورد که که خوشایند شما نیست، مغرور می­شوید، وگروهی را دروغگو می­خوانید و گروهی را می­کشید.

در این تابلوی زیبا، مقدم شدن «فریقا» هماهنگی ساختار فواصل بریک ترتیب یا هماهنگی انتهای آیات را می­رساند که از زیبایی های بیانی قرآن است.

نمونه­ی دیگر از تقدیم در آیه شریفه ذیل می باشد:   

﴿اَم کُنتُم شُهَداءَ اِذ حَضَرَ یَعقوبَ المَوتُ اِذ قالَ لِبَنيهِ ما تَعبُدونَ مِن بَعدی ؗ قالوا نَعبُدُ اِلهَكَ وَ اِلهَ ءابائِكَ اِبراهیمَ وَ اِسماعیلَ وَ اِسحاقَ اِلهًا واحِدًا وَ نَحنُ لَهۥ مُسلِمونَ﴾ (قرآن 2/133)

   گروهی از یهود اعتقاد داشتند که یعقوب زمان مرگ، فرزندان خود را به دینی که هم­اکنون یهود به آن معتقدند، دعوت کرده است. خداوند در رد ادعای آنها این آیه را نازل کرد که: «آیا وقتی که یعقوب را مرگ فرا رسید، حاضر بودید؟ هنگامی که به پسران خود گفت: پس از من، چه را خواهید پرستید؟ گفتند معبود تو، و معبود پدرانت، ابراهیم و اسماعیل و اسحاق - معبودی یگانه - را می‌پرستیم؛ و در برابر او تسلیم هستیم.»

   در این تابلو که خداوند به تصویر کشیده است، مقدم شدن مفعول «یعقوب» بر فاعل «الموت» به­خاطر جایگاه یعقوب می‌باشد و این نشان­ دهنده­ی آن است که یعقوب در زمان سوال از فرزندان خود در سلامت و اهلیت وصیت بوده است؛ چرا که اگر مفعول (یعقوب) بر فاعل «الموت) مقدم نمی­شد، معنا این بود که او در سکرات موت این سوال را نموده است و در حال طبیعی خود نبوده و مانند شبهه­ای که ملعونین زمان پیامبر به سخنان آن حضرت(ص) در لحظات آخر عمر رسول الله وارد ساختند که نعوذ بالله پیامبر، هذیان می­گوید، این چنین باشد، اما تقدیم مفعول نشان از این است که حضرت یعقوب(ع) در سلامت کامل این سوال را از فرزندان پرسیده است.

نکته­ی قابل توجه در آیه فوق این­­که چرا حضرت یعقوب(ع) (ما تعبدون) گفته است یعنی (چه را می­پرستید؟) و نگفته است (من تعبدون) یعنی (که را می­پرستید؟) علامه طباطبایی می­فرماید: «چون مردم درآن زمان بت می­پرستیدند لذا یعقوب گفت: چه چیز را می‌پرستید؟ و نگفت که را می­پرستید؟» (طباطبایی، 1367: ج2/ 68)

2.1.4. تکرار    

    تکرار یکی از عناصر نحوی است که نقش مهمی در تاکید معنا دارد.«تکرار در حقیقت پا فشاری و تأکید بر قسمت مهم عبارت می­باشد که متکلم بیشتر از بقیه­ی قسمت­های کلام به آن اهمیت می­دهد.»(ابن اثیر، بی تا: ج3/ 3)

﴿وَ اِذ قالَ رَبُّكَ لِلمَلئِكَةِ اِنّي جاعِلٌ فِي الاَرضِ خَليفَةً قالوا اَتَجعَلُ فيها مَن يُفسِدُ فيها وَ يَسفِكُ الدِّماءَ وَ نَحنُ نُسَبِّحُ بِحَمدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ ؗ قالَ اِنّي اَعلَمُ ما لا تَعلَمونَ ﴾ (قرآن 2/30)

در این آیه جار و مجرور «فيها»  تکرار شده است چرا که از نظر بلاغت، تأکید و پا فشاری بر قسمت مهم آیه می­باشد چون اگر جار و مجرور اول حذف شود، (جاعِلٌ فِي الاَرضِ خَليفَةً)  قرار دادن خلیفه درزمین، معین نمی‌شود و تأکید این جار و مجروردر (جاعِلٌ فِي الاَرضِ خَليفَةً) از بین خواهد رفت و اگر (فيها) دوم حذف شود، معلوم نمی‌شود که در زمین ایجاد فساد و خونریزی می‌شود، به­ این دلیل تکرار جار­و­مجرور در بلاغت این آیه­ی شریفه واجب و ضروری می­باشد.

3.1.4. قصر      

    از روش­هایی که در قرآن کریم برای تأکید به­کار رفته است، اسلوب «قصر» می­باشد. «قصر در لغت به معنی حبس کردن وچیزی را در حصار نگه­داشتن است» (ابن منظور، 1414: ماده­ی قصر) 

   در اصطلاح اهل بلاغت، قصر عبارت ­است از اختصاص دادن یک­ چیز به­ چیز­ دیگر به شیوه­ی مخصوص، که به اولی مقصور و به دومی مقصور علیه گفته می­شود.(الهاشمی، 1416: 165)

در قرآن کاربرد قصر به اشکال گوناگونی به­کار رفته است؛ همچون: نفی و استثناء، إنّما، تقدیم ما حقه التأخیر و... .

﴿اَم کُنتُم شُهَداءَ اِذ حَضَرَ یَعقوبَ المَوتُ اِذ قالَ لِبَنيهِ ما تَعبُدونَ مِن بَعدی ؗ قالوا نَعبُدُ اِلهَكَ وَ اِلهَ ءابائِكَ اِبراهیمَ وَ اِسماعیلَ وَ اِسحاقَ اِلهًا واحِدًا وَ نَحنُ لَهۥ مُسلِمونَ﴾ (قرآن 2/133)

     خداوند آیه را با استفهام شروع نموده چون بیان خبر به­شکل استفهام بلیغ­تر از آن است که خبر بطور مستقیم و در سیاق کلام خبری بیاید زیرا سوال باعث ایجاد انگیزه در مخاطب می­گردد تا به کلام توجه بیشتر شود در پایان آیه روش قصر به­کار رفته است و آن تقدیم چیزی است که باید مؤخر بیاید و آن کلمه «له» می­باشد اما بدلیل مختص شدن عبادت برای خداوند تبارک­وتعالی، این کلمه مقدم شده است. بنابراین قصر در (وَ نَحنُ لَهۥمُسلِمونَ) تقدیم جار و مجرور «له» برای مختص شدن عبادت و بندگی برای خداوند می­باشد نه دیگران، یعنی او را عبادت می‌کنیم نه کس­دیگری را. حق این بود که (مسلمون) قبل از (له) بیاید اما برای تاکید این مسئله که ما فقط خدا را می­پرستیم این ترتیب بهم خورده است. و آمدن (اله واحد) قبل از قصر، احتراسی است که بعضی از توهم­ها مانند این که آن­ها دو خدا را عبادت خواهند نمود، از بین می­برد.

 4.1.4. جملات انشایی وکاربرد آن­ها در پرسش­های قرآن 

     جمله­، یا خبری است و یا انشایی، و جمله­ی انشایی خود بر دو قسم، انشاء طلبی و غیرطلبی تقسیم می­گردد. ازجمله اسلوب­های جمله­ی انشای طلبی، استفهام می­باشد که به­ معنی طلب حاصل شدن صورت چیزی در ذهن است و لازمه­ی آن هم عدم اطلاع وآگاهی می­باشد اما در مورد سوال­های خداوند حکیم و عالم به همه امور، هدف خداوند اطلاع یافتن نسبت به مجهول نمی­باشد بلکه همان­گونه که قبلا اشاره شد، در این سوال­ها راز و رمز و حکمت­هایی وجود دارد که مفسران را برآن داشته که در جستجوی کشف هدف­های نهفته در ورای سوال­های قرآن کریم باشند تا به زیبایی­های آن پی ببرند در ذیل به چند مورد اشاره می­گردد.

(وَ اِذ قالَ رَبُّكَ لِلمَلٰٓئِكَةِ اِنّي جاعِلٌ فِي الاَرضِ خَليفَةً قالوٓا اَتَجعَلُ فيها مَن يُفسِدُ فيها وَ يَسفِكُ الدِّمآءَ وَ نَحنُ نُسَبِّحُ بِحَمدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ ؗ قالَ ا ِنّيٓ اَعلَمُ ما لا تَعلَمونَ )( قرآن 2/30)

این آیه از زبان فرشتگان می­گوید بعد از آن­که خداوند فرمود: من در زمین خلیفه­ای قرار می­دهم، فرشتگان به­صورت سوال گفتند: آیا کسی را در زمین می­گماری که فساد و خون­ریزی کند در حالی که ما تو را تسبیح می­کنیم.

در مورد استفهام این آیه نظرات مختلفی ذکر شده است از جمله، نویسنده کنزالدقائق معتقداست استفهام جهت تعجب فرشتگان از جانشینی کسی است که در زمین خون­ریزی می­کند(مشهدی، 1424: ج1/308)

درتفسیرتبیان آمده است که این استفهام علاوه بر تعجب فرشتگان دارای معنی تألم وتفجّع ازطرف فرشتگان است(طوسی، بی تا: ج1/133)

زمخشری نیز به استفهام تعجبی اشاره نموده وبیان می­دارد «در ظاهر به­نظر می­آید پرسشی اعتراضی است اما اعتراض گونه­ای از نافرمانی می­باشد که بدلیل عدم نافرمانی و معصیت فرشتگان، این تفسیر از سوی بعضی از مفسرین صحیح نیست» (کشاف، 2001: ج1/271)

می­توان گفت که این استفهام علاوه بر تعجب فرشتگان از خلیفه قرار دادن آدم در زمین، به­نوعی استعظام نیز می­باشد یعنی عظیم دانستن جانشینی می­باشد که فرشتگان از حکمت خدا درباره­ی این خلیفه قرار دادن که ملائکه آن­را نفهمیدند، سوال کردند.

(وَ مَن اَظلَمُ مِمَّن مَنَعَ مَسجِدَ اللهِ اَن يُذكَرَ فيهَا اسمُهۥ وَ سَعي في خَرابِها اُولئِكَ ما كانَ لَهُم اَن يَدخُلوها اِلّا خائِفينَ لَهُم فِي الدُّنيا خِزيٌ وَ لَهُم فِي الأخِرَةِ عَذابٌ عَظيمٌ ) (قرآن 2/114)

این آیه­ی شریفه درمورد مشرکان نازل شد که چه شخصی ستمکارتر از کسانی است که از یاد و ذکر خدا در مسجدها جلوگیری می­کنند؟ این آیه با استفهام شروع شده که خداوند اعلام می­نماید بعید است کسی ستمکارتر از چنین افرادی پیدا شود که مانع ذکر خدا در مساجد گردند.

ابوسعود این استفهام را برای انکار دانسته است (ابوسعود، 1419: ج1/149) اما ابن عاشور این استفهام را انکاری در معنای نفی بحساب می­آورد (ابن عاشور، 1984: ج1/ 679) وطبرسی نیز این استفهام را در معنای نفی به­کار برده است (طبرسی، 1426: ج1/478)

می­توان گفت که این استفهام مجازی می­باشد و معنای آن نفی محض است زیرا که انکار برای مخاطب می­باشد نه غائب.

  2.4.سطح بلاغی

       در سطح بلاغی، که نگاهی احساسی و خیال­انگیز به جهان درون وبیرون دارد، زبان ادبی آیات و در واقع ادبیّت و شیوه­ی بیان جملات پرسشی و استفاده از تمام قابلیت­های بلاغی زبان­عربی با استفاده از ابزارهای بلاغی مانند استعاره، مجاز، تشبیه، کنایه، اطناب و...مورد تحلیل و بررسی قرار می­گیرد. در سایه­ی این علم است که تفاوت سخن خداوند با سخن بشر مشخص می­گردد. آنچه مسلم است این که در آیات مورد بحث، نمونه‌های فراوانی از نکته­های بلاغی و ادبی وجود دارد، که در این جستار به چند نمونه از عناصر برجسته­ی سطح بلاغی در این جملات پرسشی اشاره می‌کنیم.

 

     1.2.4. کنایه

     کنایه در لغت به معنی (پوشیده سخن گفتن) و در اصطلاح عبارت است از آوردن لفظ و اراده­ی معنی غیرحقیقی از آن، به­طوری که بتوان معنی حقیقی آن را نیز اراده کرد. (ابوعبیده، 1995: 12)

نمونه­ای از اسلوب کنایه در آیه مبارکه­ی ذیل وجود دارد:

﴿وَ اِذ قالَ رَبُّكَ لِلمَلئِكَةِ اِنّي جاعِلٌ فِي الاَرضِ خَليفَةً قالوا اَتَجعَلُ فيها مَن يُفسِدُ فيها وَ يَسفِكُ الدِّماءَ وَ نَحنُ نُسَبِّحُ بِحَمدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ ؗ قالَ اِنّي اَعلَمُ ما لا تَعلَمونَ ﴾ (قرآن 2/30)

در این آیه «يَسفِكُ الدِّماءَ» یعنی ریختن خون، کنایه از قتل کسی است که خداوند قتل آن شخص را در شرایط خاص اجازه داده است و در غیر آن شرایط، ریختن خون دیگران حرام است بنابراین به­جای تصریح که همان (قتل) است کنایه آورده چرا که در (سفک­دماء) که همان جاری کردن خون در زمین می­باشد نوعی رسوایی و زشتی، وجود دارد.

    2.2.4. استعاره

     استعاره، درلغت به معنای «عاریه گرفتن» و دراصطلاح، مجازی است لغوی، که میان معنی حقیقی و معنی

مجازی،  علاقه­ی مشابهتی وجود داشته باشد همراه با قرینه­ی باز دارنده از معنای اصلی. (الهاشمی، 1389: 324) استعاره به اعتبارات گوناگون انواع مختلفی دارد مانند: مصرحه، مکنیه، وفاقیه، عنادیه، مجرده، مطلقه و... .

﴿... اَفَتُؤمِنونَ بِبَعضِ الكتبِ وَ تَکفُرونَ بِبَعضٍ فَما جَزاءُ مَن یَفعَلُ ذلِکَ مِنكُم اِلّا خِزیٌ فِی الحَیوةِ الدُّنيا وَ يَومَ القِيمَةِ يُرَدّونَ اِلي اَشَدِّ العَذابِ وَ مَا اللهُ بِغافِلٍ عَمّا تَعمَلونَ﴾ (قرآن 2/85)

در این آیه­ی شریفه، استعاره تصریحیه وجود دارد که در آن فقط لفظ مشبه آمده است. چیزی­که به قوم­ بنی­اسرائیل نسبت داده شده، هم اطاعت و هم معصیت است چون دو فعل (تؤمِنونَ – تَکفُرونَ) به­کار برده شده است. قرآن­کریم از جهت استعاره تصریحیه تبعیه، اطاعت­کردن را ایمان و معصیت­نمودن را کفر نامیده است؛ چون استعاره در فعل­های (تؤمِنونَ – تَکفُرونَ) واقع شده و قصد بلاغی آن در فعل(تؤمِنونَ)ترغیب و درفعل (تَکفُرونَ) متنفر ساختن می­باشد.

3.2.4. اطناب

     اطناب، افزونی لفظ نسبت به معناست به جهت فایده­ای و این افزودن، جهت تقویت معنا و تأکید آن

است. 

برخی ازموارد اطناب عبارتند از، ذکرخاص بعد از عام، ذکرعام بعداز خاص، تکرار، توضیح بعداز ایهام، تذییل(الهاشمی، 1389: 407)

 ﴿قالُوا ادعُ لَنا رَبَّكَ يُبَيِّن لَنا ما لَونُها قالَ اِنَّهۥ يَقولُ اِنَّها بَقَرَةٌ صَفراءُ فاقِعٌ لَونُها تَسُرُّ النّظِرينَ ﴾ (قرآن 2/69)

در این آیه ضمیر(ها) سه مرتبه برای (بَقَرَةٌ) که مرجع آن می­باشد تکرار شده است این درصورتی است که می توانست بگوید (انّها) و اسم ظاهر (بقره) را ذکر نکند اما این تکرار و اطناب، مقتضای حال قوم یهود می­باشد زیرا که خود را به حماقت زده بودند و می­بایست کلام به این­ صورت ذکر می­شد.

4.2.4. لف ونشر

     لف در لغت به معنی (پیچیدن) و نشر به معنی «پراکندن» است. در لسان العرب، لف الشی را در معنای جمع کردن چیزی آورده و نشر را به معنای گسترش­دادن و (نَشَرالمتاع) یعنی گستراندن چیزی است (ابن منظور، 1955: ج14/144)

لف­ونشر در اصطلاح عبارت از این است که نخست چندچیز در کلام ذکر شود بعدا چندچیز مربوط به آن آورده شود.

شاهد مثال لف­ونشر در آیه (77) سوره­ بقره وجود دارد﴿اَوَ لا یَعلَمونَ اَنَّ اللهَ یَعلَمُ ما یُسِرّونَ وَ ما یُعلِنونَ﴾(قرآن 2/77) 

خداوند در آیه (76) بقره فرموده است: یهودیان چون با کسانی که ایمان آورده­اند برخورد کنند، می‌گویند: ما ایمان آورده­ایم و وقتی با همدیگر خلوت می‌کنند، می‌گویند: چرا از آنچه خداوند بر شما گشوده است، برای آنان حکایت می­کنید تا آنان به استناد آن، پیش پروردگارتان بر ضد شما استدلال کنند؟ آیا فکر نمی‌کنید؟

در این آیه می­فرماید: آیا نمی‌دانند که خداوند آنچه را پوشیده می‌دارند، و آنچه را آشکار می‌کنند، می‌داند. این آیه ادامه­ی سخن خداوند است که با مقدم­داشتن (اسرار) بر (اعلان) در (ما یُسِرّونَ وَ ما یُعلِنونَ) لف و نشر مرتب وجود دارد زیرا آنها در برابر مسلمانان کفر خود را می­پوشیدند، اما در بین خودشان آن را علنی و آشکار می­کردند.

﴿اِنَّ اللهَ لایَستَحي اَن یَضرِبَ مَثَلًا ما بَعوضَةً فَما فَوقَها فَاَمَّا الَّذينَ ءامَنوا فَيَعلَمونَ اَنَّهُ الحَقُّ مِن رَبِّهِم وَ اَمَّا الَّذينَ كَفَروا فَيَقولونَ ماذا اَرادَ اللهُ بِه ذا مَثَلًا يُضِلُّ بِه كَثيرًا وَ يَهدي بِه كَثيرًا وَما يُضِلُّ بِه اِلَّا الفسِقينَ﴾ (قرآن 2/26)

   در این آیه­ی شریفه «لف و نشر» غیر مرتب وجود دارد چنانکه اول (يُضِلُّ بِه كَثيرًا) را آورده، سپس (يَهدي بِه كَثيرًا) را آورده است.

  5.2.4. ایجاز

     ایجاز، درلغت به معنای کوتاه کردن و دراصطلاح قرار دادن معانی بسیار در الفاظ اندک می­­باشد.(المصری، 1368: 259)

﴿وَ اِذا لَقُوا الَّذينَ ءامَنوا قالوا ءامَنّا وَ اِذا خَلا بَعضُهُم اِلی بَعضٍ قالوا اَتُحَدِّثونَهُم بِما فَتَحَ اللهُ عَلَيكُم لِیُحاجّوكُم بِه عِندَ رَبِّكُم اَفَلا تَعقِلونَ اَوَ لا یَعلَمونَ اَنَّ اللهَ یَعلَمُ ما یُسِرّونَ وَ ما یُعلِنونَ﴾ (قرآن 2/76)

در فعل (لَقُوا) مرجع ضمیرمتصل جمع، منافقان هستند و همچنین در فعل ماضی (قالوا) مرجع ضمیر به یهودیان برمی­گردد و در فعل مضارع (أتُحَدِّثونَهُم) ضمیرمتصل «هم» به مومنان برمی­گردد که در همه­ی این ضمایر، ایجاز قصرصورت گرفته که این نوع ایجاز، عالی­ترین مرحله­ی بلاغت کلام است.

﴿قُل اَتُحاجّونَنا فِي اللهِ وَ هُوَ رَبُّنا وَ رَبُّكُم وَ لَنا اَعمالُنا وَ لَكُم اَعمالُكُم وَ نَحنُ لَهۥ مُخلِصونَ﴾ (قرآن 2/139)

   در این آیه­ی شریفه درجارومجرور (فِي اللهِ) ایجاز به­حذف صورت گرفته است به تقدیر (فِي دین اللهِ) یعنی در دین­خدا یا در امر خداوند گفتگو می­کنید که کلمه­ی (دین اللهِ) (مضاف) به قرینه، از آیه حذف شده است. نکته­ی زیبای این حذف که خداوند آن­را به تصویر می­کشاند این­که یهودیان به دلیل جهل­شان در ذات خود خدا محاجه می­کنند؛ چرا که خدا را آن طور که شایسته است نشناختند.

مقدم شدن ضمیرمتصل (نا) که نقش مفعول دارد درفعل (تُحاجّونَنا) جهت نشان دادن زشتی وپلیدی، محاجه می­باشد. چرا که اگر ضمیر (نا) حذف می­شد و فعل مضارع به­صورت (تُحاجّونَ) می­آمد در آن حال جایز بود که محاجه وجدال آنها شکل مورد پسند داشته باشد یعنی واقعا نسبت به خدا اطلاع وآگاهی کافی نداشتند.

     6.2.4. طباق

    جمع کردن میان دو لفظی که دارای دو معنی متضاد هستند. طباق چنین است که گوینده در سخنش دو لفظی را گرد آورد که معنای آن­دو با هم در یک­چیز و در یک­زمان تنافی داشته باشد، بدین­سان که گوینده دو معنی متقابل را در سخن بیاورد (الهاشمی، 1416: 366) 

﴿... اَفَتُؤمِنونَ بِبَعضِ الكتبِ وَ تَکفُرونَ بِبَعضٍ فَما جَزاءُ مَن یَفعَلُ ذلِکَ مِنكُم اِلّا خِزیٌ فِی الحَیوةِ الدُّنيا وَ يَومَ القِيمَةِ يُرَدّونَ اِلي اَشَدِّ العَذابِ وَ مَا اللهُ بِغافِلٍ عَمّا تَعمَلونَ﴾  (قرآن 2/85)

این آیه خطاب به یهود می­باشد ومعنای آیه این است که چرا یهودیان پس از آن که به عهد و پیمانی که از آنها گرفته شد، رضایت دادند، و به عهد خود ایمان نیاوردند و به کشتن یکدیگر، خون ریختن و بیرون راندن یکدیگر از سرزمین خود ادامه دادند؟ خداوند به یهودیان می­فرماید: آیا به قسمتی از کتاب یعنی فدیه دادن ایمان دارید؟ و به قسمت دیگر، یعنی ریختن خون و بیرون راندن یکدیگر از خانه­هایتان ایمان نمی­آورید؟ در این آیه بین (تومنون و تکفرون) وهمچنین (الحیاه الدنیا و یوم القیامه) طباق وجود دارد.

5.تصويرپردازی هنری در قرآن کريم

    بدون­شک، بیان هدف­ها و مقاصد قرآن­کریم از طریق تصاویر بیانی و هنری، یکی از جلوه­های اعجاز قرآن و نمونه­ای از مبارزه­طلبی (تحدی) است که خداوند بلند­مرتبه به­واسطه­ی آن، عرب­ها را به مبارزه طلبید و آنها را ناتوان ساخت.

«قرآن کریم در زمینه­ی تصویر بیانی در ارائه­ی موضوعات و مناظر مختلف، روش مخصوص به­خود را دارد. قرآن در این راه به بر­انگیختن افکار برای اقناع بسنده نمی­کند، بلکه با استفاده از تمام توانایی­های لفظی و بهره­گیری از همه­ی شیوه­ها، وجدان خواننده و شنونده را تا سطح بالایی بر می­انگیزند و او را کاملاً تحت تأثیر آیات قرار می­دهد.» (درّاز، 1891: 118)

     سید قطب، در مورد امتیاز قرآن در استفاده از این تصاویر می­گوید: «تصویرسازی، ابزار اصلی اسلوب قرآن کریم است. قرآن با تصاویر حسی و تخیلی، معانی ذهنی و حالت درونی و اتفاقات محسوس و مناظر قابل رؤیت و نمونه­های انسانی، سرشت آدمی را بیان می­کند، سپس تصاویر را به درجه­ی بالاتر می­رساند و بدان حرکت و حیات می­بخشد؛ در نتیجه، معانی ذهنی به هیئت و حرکت مبدل می­گردند. حالات­ درونی به­شکل تابلو و مناظر در ­می­آیند. نمونه­های انسانی، شاخصی پویا و زنده می­شوند و سرشت آدمی، همچون مجسمه­ای قابل رؤیت می­گردد و در اتفاقات و داستان­ها و منظره­ها، روح حیات و حرکت دمیده می­شود و آن­گاه که گفتگو و کلام بدان­ها اضافه شود، تمام عناصر­خیال در آن گرد­هم می­آید.» (قطب، 1412: 36)

نمونه­هایی از تصاویر زیبای قرآنی

1.5. بلندپروازی و ادعاهای واهی یهود

  ﴿وَ قالوا لَن تَمَسَّنَا النّارُ اِلّا اَیّامًا مَعدودَةً قُل اَتَّخَذتُم عِندَ اللهِ عَهدًا فَلَن يُخلِفَ اللهُ عَهدَه اَم تَقولونَ عَلَي اللهِ ما لا تَعلَمونَ﴾ (قرآن 2/80)

   یهودیان مردمی نژادپرستند؛ از این رو خود را برتر از دیگران می­دانند و امتیازات ویژه­ای برای خود قائل هستند. یکی از ادعاهای غلط و بیهوده و بی­اساس آنها این بود که می­گفتند هرگز آتش دوزخ جز چند روزی به ما نخواهد رسید.(7) روز یا (40) روز. استدلال خود را اینگونه مطرح می­کردند که مسیر جهنم از ابتدا تا انتها (40) روز است و ما به مدت (40) روز در جهنم هستیم، بعد از آن در بهشت جاودانه خواهیم بود یا مطلبی که جناب طبرسی نقل می­کند که: یهودیان مدینه معتقد بودند عمر دنیا مجموعاً هفت هزار سال است و آنان در ازای هر هزار سال، یک روز عذاب خواهند شد. (طبرسی، 1377: ج1/ 58) قرآن در جواب آنها می­گوید: آیا به این گفته، از خدا پیمانی گرفته­اید که ما ایام معدودی در عذاب خواهیم بود؟ یا چیزی را که نمی­دانید به خدا نسبت می­دهید؟ این برتری نژادی تهمتی است که به خدا می­زنید « اَم تَقولونَ عَلَي اللهِ ما لا تَعلَمونَ» خداوند بابت این سخن متذکر می­شود که شما چنین شرطی نگرفتید، پس آن­ چیزی غیر از کذب و افتراء نیست و به رسولش امر می­کند که آن را رد کند و این استفهامی است که دلالت می‌کند بر انکار آنچه گفته­اند. و عبارت (فَلَنْ یُخْلِفَ اللَّهُ عَهْدَهُ أَمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ) جواب و دلیلی بر استفهام و انکار را می‌رساند.(ابوحیان، 1428: ج1/448)

آمدن حرف نصب (لن) بر فعل مضارع، دلالت بر نفی مؤکد مستقبل دارد و زمان­های طولانی آینده را در بر می­گیرد. در (لَن تَمَسَّنَا) مجاز عقلی در نسبت دادن (مسّ) به آتش وجود دارد و این در حالی است که فاعل حقیقی، خداوند بلند مرتبه است و تبدیل اسناد از خداوند به آتش برای پایین آوردن موقعیت عذاب و این مطلب است که خداوند هرگز در مورد آنها بدی اراده نکرده است و یهود، تافته­ی جدابافته­ای نبودند که خداوند تبصره­ای به سود آنها بر قانون کلی مجازات بزند.

2.5. شریک درجرم گذشتگان

   ﴿وَ لَقَد ءاتَینا موسَی الكتبَ وَ قَفَّينا مِن بَعدِه بِالرُّسُلِ وَ ءاتَینا عیسَی ابنَ مَریَمَ البَيِّناتِ وَ اَيَّدنهُ بِروحِ القُدُسِ اَفَـكُلَّما جاءَكُم رَسولٌ بِما لا تَهوی اَنفُسُكُمُ استَکبَرتُم فَفَريقًا کَذَّبتُم وَ فَریقًا تَقتُلونَ﴾ (قرآن 2/87)

    این آیه بی­شرمی­های یهود و عناد آنها نسبت به پیامبران از آزار و اذیت گرفته تا اسارت و زندانی کردن و حتی کشتن رسولان­ خدا را می­رساند. نکته­ی ظریف در این آیه­ی شریفه این است که خطاب متوجه تمام یهودیان می­باشد. با این که آنها در قتل مباشرت نداشتند وقتل در زمان­های گذشته اتفاق افتاده است، امّا یهودیان به آن خشنود بوده و رضایت داشتند. بنابراین شریک جرم آنها هستند؛ چرا که بنابر حدیث شریف «الراضی بفعل قوم کالداخل فیه معهم»، (هر کس به عمل ستمگری خشنود باشد، در ستم او شریک است). (طبرسی، 1377: ج1/26)

تعبیر فعل (کذبتم) برای به تصویر کشیدن زشتی گناه قتل است وعلت این­­­که به جای فعل ماضی (قتلتم) که در گذشته انجام شده است، فعل مضارع (تقتلون) آورده است، به­این دلیل می­باشد که به­قتل رساندن پیامبران در زمان­های گذشته توسط آباء واجدادشان، عملی بسیار زشت بود و خداوند حکیم می­خواهد زشتی و شناعت این کار را پیش چشم آنها با آوردن فعل مضارع مجسم کند که شما هم بدلیل راضی بودن به این­عمل، درجرم گذشتگان شریک و سهیم می­باشید. 

3.5. تعصب­های نژادی یهود

﴿وَ اِذا قیلَ لَهُم ءامِنوا بِما اَنزَلَ اللهُ قالوا نُؤمِنُ بِما اُنزِلَ عَلَينا وَ یَکفُرونَ بِما وَراءَهۥ وَ هُوَالحَقُّ مُصَدِّقًا لِما مَعَهُم قُل فَلِمَ تَقتُلونَ اَنبِياءَ اللهِ مِن قَبلُ اِن کُنتُم مُؤمِنينَ﴾ (قرآن 2/91)

   این آیه در مورد گروهی از یهودیان نازل شده­است که به کردار زشت و حرام خود، از­جمله کشتن ­انبیای ­الهی عادت کرده بودند و به­طور مستمر آن‌ کار ­را انجام می­دادند که خداوند برای توبیخ آنان این آیه را نازل فرمود.

علامه طباطبایی می‌فرماید: «استفهام در این آیه به معنی تکذیب ادعای یهودیان در ایمانشان به تورات است و (فا) برای تفریع است؛ یعنی این­جمله فرع ادعایی است که آن‌ها می­کردند و می­گفتند: نسبت به آنچه بر خود ما نازل شده، ایمان بیاوریم. خداوند می‌گوید: اگر در این سخن راستگو هستید، پس چرا پیغمبران خدا را کشتید؟» (طباطبایی، 1372: ج1/ 225) و این­چنین خداوند در­ این کلمات کوتاه که نمایان­گرصدای حق می­باشد، آواز باطل را ساکت می‌کند که این گفته­ی شما فقط ادعا می­باشد اما در عمل خلاف آن­را انجام می­دهید. 

در این آیه لفظ (تقتلون) به معنی «قتلتم» به کار برده شده و زمانی لفظ مستقبل در معنی ماضی به­کار می­رود که آن عمل از ویژگی­های لازم و خلق­وخوی همیشگی شخصی باشد و به این جهت تصویر زشت قتل را می­رساند که گویا خون الان  ریخته شده و جاری می­باشد. فعل (یکفرون) این مفهوم را در بردارد که کفر یهودیان مختص به یک زمان نیست و هر زمان که انگیزه­ی آن پیدا شود وشرایط مهیا باشد، آن هم موجود می­گردد.

4.5. عامل سقوط ملت­ها

﴿... اَفَتُؤمِنونَ بِبَعضِ الكتبِ وَ تَکفُرونَ بِبَعضٍ فَما جَزاءُ مَن یَفعَلُ ذلِکَ مِنكُم اِلّا خِزیٌ فِی الحَیوةِ الدُّنيا وَ يَومَ القِيمَةِ يُرَدّونَ اِلي اَشَدِّ العَذابِ وَ مَا اللهُ بِغافِلٍ عَمّا تَعمَلونَ﴾ (قرآن 2/85)

    آیه­ی شریفه به یک سنت و قانون الهی اشاره دارد که در مورد قوم یهود و همه­ی ملت­ها اجرا می­شود؛ و آن این­است که هر ملتی که تنها به سود و منافع خویش فکر کند و قانون­گریزی نماید و نسبت به هم­کیشان خود گناه و تجاوز روا دارد، اندکی بعد در چنگال ملتی قوی­تر اسیر می­گردد و در دنیا از قله­های عزت به دره­های خواری و ذلت سقوط می­نماید و در رستاخیز نیز گرفتار عذاب سخت خداوند می­گردد. لذا ملتی که از قانون حق و دستور خداوند سر پیچی کند، سنت جاری خداوند این است که باید منتظر خواری وسقوط باشند. بنابراین از آیه­ی مذکور این استفاده می­شود که از عوامل سقوط ملت­ها، تبعیض در اجرای قوانین است که هر قانونی که حافظ منافع شخصیشان باشد آن­را اجرا کنند و آنچه به سود جامعه است، فراموش کنند. همان چیزی که در این آیه­ی شریفه به بنی اسرائیل نسبت داده شده است، که دستوری را می­پذیرند که منافع شخصی آن­هارا تامین نماید درغیر این­صورت، هیچ اطاعتی از آن­ها دیده نمی­شود. چنان­که صاحب تفسیر کوثر می­فرماید« آنها هر حکمی را که مطابق میل و باب­طبع آنها بود به آن عمل می‌کردند و هر حکمی را که مخالف با هوس‌هایشان بود کنار می‌گذاشتند قرآن کریم این عمل زشت را محکوم می‌کند و نتیجه و بازتاب آن را در دنیا و آخرت گوشزد می‌کند عاقبت زشت این کار ناپسند در دنیا خواری و رسوایی و خذلان است و در قیامت، سخت‌ترین مجازاتهاست و یهود همواره چنین سرنوشتی داشته است» ( جعفری، 1376: ج1/278)

 

6.5. پنج مرحله سیر تکاملی بشر

  ﴿کَیفَ تَکفُرونَ بِاللهِ وَ کُنتُم اَمواتًا فَاَحياكُم ثُمَّ یُمیتُكُم ثُمَّ یُحییکُم ثُمَّ اِلَيهِ تُرجَعونَ﴾ (قرآن 2/28)

   قرآن در مسأله­ی اثبات وجود خدا و بازگشت به سوی او، بر طبق قاعده­ی تجسیم، از تعابیر زیبای هنری محسوس بهره برده است تا راه را بر فهم آن حقیقت هموار سازد. چنان که این آیه استدلالی است برای اثبات وجود خدا، آن هم به صورت پرسش که مخاطب را به تفکر بیشتر وادار می‌سازد و در او انگیزه­ای برای دریافت مطلب به وجود می­آورد. آنچه کافران و فاسقان انجام می­دهند، نتیجه­ی کفر به خدا و نادیده گرفتن نظامات زندگی است، و اگر کسی به مراحل پنج­گانه­ای که خداوند در این آیه به زیبایی به تصویر کشیده است، که سه مرحله­ی آن، حسی و دوتای آن، یقینی است، توجه کند، از کافران نخواهد بود. «مرحله­ی اول (کُنتُم اَمواتًا) همه‌ی انسان‌ها از خاک و از مواد بی­جان تشکیل یافته­اند، خواه انسان اولی باشد، یا انسان‌های کنونی. یک فرد پیش از آنکه از مادر متولد گردد، به صورت مواد بی­جان در جهان وجود داشته و این همان مرحله­ی (کُنتُم اَمواتًا) است. مرحله­ی دوم (فَاَحياكُم) که به­صورت سلول زنده وارد رحم مادر گردیده و متولد شده و حیات خود را ادامه می‌دهد. مرحله سوم (ثُمَّ یُمیتُكُم) که وفات یافته وارد قبر می­گردد و خاک گردیده و به اصل خود مبدل می‌گردد. این سه مرحله­ی حسی و غیر قابل انکار است. مرحله­ی چهارم (ثُمَّ یُحییکُم) که زندگی آخرت است، و مرحله­ی پنجم (ثُمَّ اِلَيهِ تُرجَعونَ) که ورود به زندگی بهشتی یا جهنمی است. در چهار مرحله­ی اول انسان مسلوب­الاختیار است و باید به نظام جهان که همان مشیت الهی است، تن در دهد و احدی را از آن گریزی نیست، ولی مرحله­ی پنجم در اختیار اوست، می‌تواند رجوع به الله به سوی بهشت یا جهنم باشد.»(جعفری، 1376: ج1/ 112)

 

نتیجه­گیری

    در این جستار، جلوه­های سبک شناسی جملات پرسشی جزء اول قرآن کریم در سه سطح نحوی، بلاغی و تصویرپردازی مورد بررسی و تحلیل قرارگرفت که نتایج حاصله به شرح ذیل است: 

 1- در سطح­ نحوی، دقت در نحوه­ی هم­نشینی­ کلمه­ها وترکیب­های­ آنها و به­ طورکلی، اصول و قواعد­ علم­ نحو: تقدیم وتاخیر،تکرار، التفات، حذف و ذکر و... ازخصوصیات و ویژگی­های نمایان این جملات­پرسشی می­باشد که گاهی جهت فهم­ صحیح مفهوم آیه، مسندالیه برمسند با هدف تاکید مقدم می­گردد که درنتیجه منجر به نمایان شدن زیبایی­های بی­نظیر آیات­ قرآن در ذهن مخاطب می­گردد. همچنین در لایه­ی نحوی، اسلوب­ انشایی در مقایسه­ با اسلوب­ خبری نمود بیشتری دارد­ و­ در اسلوب ­انشایی غالبا استفهام از معنی ­اصلی­ خود خارج شده و بر معنی­ مجازی دلالت می­نماید.

2-درلایه­ی بلاغی، جهت نمایان شدن زیبایی­های­ کلام و تقریب معانی به اندیشه­ی شنونده، از استعاره، تشبیه، کنایه، مجاز، و سایر صنایع­ بیانی استفاده شده است. با دقت و تأمل در جملات پرسشی و درک نکته­های ظریف ­بلاغی، متوجه می­شویم که ذکر بسیاری از نکته­های آموزنده و حقایق این جملات پرسشی درقالبی نو و زیبا بر میزان اثرگذاری مفاهیم این آیات نورانی افزوده و آنها را قابل ­فهم بیشتر قرارداده است.

3-در سطح ­تصویرپردازی، خداوند تبارک­ وتعالی از این شیوه جهت ملموس نشان دادن امور معنوی و خلق آثار بدیع و به­ یاد ماندنی، استفاده نموده و معارف ­بلند خود را در سطح درک ­و فهم مخاطبین، پایین آورده است بنابراین زمانی به­صورت­ تجسیم و نشان دادن امور مجرده به­صورت محسوس و مادی و ملموس نشان دادن و گاهی در قالب­ تشخیص و زنده نشان دادن مظاهر هستی و زمانی دیگر در قالب تخییل، از معارف و حقایق بلند و ژرف ­­خود در قرآن پرده­برداری نموده است که گویی اشیاء دارای روح و پویا هستند. بنابراین تصویر هنری در کتاب خداوند، اسلوبی تفننی نیست که فقط محدود به فنون­ بلاغی، مانند استعاره، تشبیه، مجاز و مانند آن خلاصه شود، که ما خود را در برابر کلماتی خشک و بدون روح مشاهده کنیم بلکه تصویرهای قرآنی از عناصری گوناگون ترکیب یافته­­اند که لطایف و ظرایف کلام خداوند را برای انسان­ها به­صورت کارآمد وکاربردی ارائه می­نماید.

 

 

 

 

 

فهرست منابع و مآخذ                           

قرآن کریم

1-ابن اثیر، ضیاء الدین(بی تا): «المثل السائرفی الادب والشاعر»، قاهره: دارنهضه مصر.

2-ابن کثیر، ابی الفداءاسماعیل(1384): «تفسیرالقرآن العظیم»، تحقیق، محمدبن ابراهیم البناء، لبنان: دار ابن حزم.

3-ابن عاشور، محمدبن طاهر( 1984م): «التحریر والتنویر»، تونس، الدارالتونسیه للنشر

4-ابن منظور، محمدبن مکرم(1414ق): «لسان العرب»، چاپ سوم، بیروت: دارصادر.

5-ابن هشام، محمدبن عبدالله بن یوسف(1985م): «مغنی اللبیب عن کتب الأعاریب»، بیروت: تحقیق مازن المبارک ومحمدعلی حمدالله، دارالفکر.

6-ابوحیان اندلسی، محمدبن یوسف (1420ق): «البحرالمحیط فی التفسیر»، بیروت: دارالفکر، بی چا.

7-ابوسعود، محمدبن محمدعمادی(1419ق): «ارشاد العقل السلیم الی مزایا القرآن الکریم»، بیروت: دارالاحیاءالتراث العربی.

8-الدرویش، محی الدین( 1999م): «اعراب القرآن الکریم وبیانه»، بیروت: دارابن کثیر، الطبعه السابعه.

9-ابوعبیده، معمربن المثنی(1381ش): «مجازالقرآن»، القاهره: مکتبه الخانجی.

10-امين پور، قيصر (1384ش): «سنت و نوآوري در شعر معاصر»، تهران: علمي و فرهنگي، چاپ دوم.

11- امین، سیده نصرت، (1361ش): «مخزن العرفان فی تفسیر قرآن»، تهران: نهضت زنان مسلمان.

12-باقلانی، ابوبکرمحمدبن الطیب( 1963م): «اعجازالقرآن»، تحقیق سیداحمدصقر، قاهره: دارالمعارف.

13-بلاغی، سیدعبدالحجت(1386 ش): «حجه التفاسیروبلاغ الاکسیر»، قم: انتشارات حکمت.

14-الحسینی، السیدجعفرالسیدباقر(1427ش): «اسالیب المعانی فی القرآن»، قم: بوستان کتاب.

15-حسینی همدانی، سیدمحمدحسین(1404ق): «انواردرخشان»، تهران: تحقیق، محمدباقربهبودی، کتابفروشی لطفی، چاپ اول.

16-جعفری، یعقوب(1376ش): «تفسیرکوثر»، قم: موسسه انتشارات هجرت.

17- خانی، رضا، ریاضی، حشمت الله (1372ش): «ترجمه بیان السعاده فی مقامات العباده»، تهران: مرکزچاپ وانتشارات دانشگاه پیام نور، چاپ اول.

18-رشیدرضا، محمد(1963م): «تفسیرالقرآن الکریم مشهوربه المنار»، بیروت: دارالمعرفه، بی تا.

19-زرکشی، بدرالدین( 2006م): «البرهان فی علوم القرآن»، تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت: دارالمعرفه.

20-زمخشری، ابوالقاسم محمودبن عمر(2001م): «الکشاف عن حقایق التنزیل وعیون الاقاویل فی وجوه التاویل»، بیروت: دارإحیاءالتراث.

21-سکاکی، یوسف بن ابی بکر(1937م): «مفتاح العلوم»، مصر: مطبعه البابی.

22-سیوطی، جلال الدین عبذالرحمن(1411ه ق): «الاتقان فی علوم القرآن»، انتشارات زاهدی.

23-شمیسا، سیروس(1372ش): «کلیات سبک شناسی»، تهران: انتشارات فردوس.

24-طباطبایی، سیدمحمدحسین(1417ق): «المیزان فی تفسیرالقرآن»، ترجمه سیدمحمدباقرموسوی، قم: دفترانتشارات اسلامی جامعه­ی مدرسین حوزه­ی اسلامی قم، چاپ پنجم.

25-عبدالرؤوف، حسین (1390): «سبک­شناسی قرآن»، ترجمه پرویزآزادی، قم: دانشگاه امام صادق(ع).

26-عزام، محمد(1989م): «الاسلوبیه منهجاطویلا»، دمشق: وزاره الثقافه.

27-عکاشه، محمود(2005م): «التحلیل اللغوی فی ضوء علم الدلاله»، مصر، دارالنشر للجامعات.

28-طبرسی، فضل بن حسن( 2006م): «مجمع البیان فی تفسیرالقرآن»، بیروت: دارالمرتضی.

29- المسدی، عبدالسلام (1982م): «النقدوالحداثه»، بیروت.

30-المصری، ابن­ابی­الاصبع (1198م): «بدیع القرآن»، ترجمه­ی سیدعلی میرلوحی، مشهدانتشارات آستان قدس.

31-مترجمان(1360ش): «ترجمه مجمع البیان فی تفسیرالقرآن»، تهران: انتشارات فراهانی.

32-محبتی، مهدی(1376ش): «بدیع نوع»، تهران: سخن، چاپ اول.

33-مطعنی، عبدالعظیم ابراهیم(1999م): «التفسیرالبلاغی للاستفهام فی القرآن الکریم»، مصر: مکتبه وهبه.

34-مکارم شیرازی، ناصر(1387ش): «تفسیرنمونه»، تهران: دارالکتب الاسلامی.

35-هاشمی خراسانی، حجت (1392ش): «شرح مطول»، تهران: سیمای دوست.

36-الهاشمی، احمد (1385ش): «جواهرالبلاغه»، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.

 

 

 

3

 

---

[1]  - دانشجوی دکتری گروه ادبیات عربی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. [e-mail]

[2]  - استادیار زبان و ادبیات عربی دانشگاه آزاد واحد تهران شمال.(نویسنده مسئول) [e-mail]  

[3]  - استادیار زبان و ادبیات عربی دانشگاه بین المللی امام خمینی قزوین(ره). [e-mail]

---