بررسی خَلق و خُلق محمّدی در مثنوی‌های شعر فارسی (از سنایی تا شیخ محمود شبستری)

محورهای موضوعی : فصلنامه بهارستان سخن

رقیه هادی پ.ر ¹ (دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران.)
مریم محمدزاده ² (استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر ، ایران)
رامین صادقی نژاد ³ (گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران.)

تاریخ دریافت : 1398/12/17 تاریخ پذیرش : 1399/04/09 تاریخ انتشار : 1400/03/01

کلید واژه: شعر فارسی, نعت, کلید ‌واژ‌ه‌ها:‌ حضرت محمّد(ص), خَلق نبوی, خُلق نبوی,

چکیده مقاله :

چکیده مطالعة زوایای گوناگون شخصیّت، رفتار و زندگی پیامبر(ص) از اهمّیّت بسزایی برخوردار است؛ در پژوهش حاضر، با روش توصیفی- تحلیلی، به یاری شواهدی از متن، به بررسی خَلق و خُلق حضرت محمّد(ص) در مثنوی های شعر فارسی از سنایی تا شیخ محمود شبستری پرداخته شد. یافته ها نشان می‌دهد که در این مثنوی ها بیشتر به جنبه های خُلقی و باطنی حضرت پرداخته شده و به جنبه های ظاهری و جسمانی ایشان، کمتر اشاره شده است. توجّه به اوصاف جسمانی پیامبر تا پایان قرن ششم، بیشترین بسامد را در اشعار سنایی و نظامی دارد و از آن پس در قرن هفتم و هشتم در اشعار مولوی، سعدی و شیخ محمود شبستری هیچ نمودی ندارد. سنایی و عطّار بیشترین توجّه را به اوصاف خُلقی حضرت داشته اند و ویژگی هایی همچون بی‌سایگی، امّی بودن، سیادت بر انبیا، استغراق در عبادت، اقتدار و شجاعت، مهرورزی، تقدّم بر کاینات، شفاعت و... جزو اوصاف خُلقی پیامبر(ص) هستند که در مثنوی های این دوره مورد ستایش قرار گرفته اند؛ لیکن تأکید بر تقدّم بر کاینات بیش از بقیة ویژگی های ایشان نمود دارد و در اشعار تمامی شاعران، مورد بحث قرار گرفته است.

چکیده انگلیسی:

Abstract         Studying the different corners of prophet Mohammad's character, behavior and life is of great importance. The present research, by descriptive – analytic method, and with the help of documents from the text studies the creation and disposition of prophet Mohammad in the mathnavies of Persian poetry from Sanaee to Sheikh Mahmud Shabestari. The findings show that, in these mathnavies, they have talked about the prophet's disposition and international aspects more than his appearance and physical traits. In Sanaee and Nezami's poetry more attention has been paid to prophet's physical description till the end of the sixth century and there is no sign of it in the 7th and 8th centuries in the Mathnavi, Sa'di, and Sheikh Mahmud Shabestari. Sanaee and Attar had the most intention to the disposition of the messenger specifications such as shadelessness illiteracy, having priority to the other prophets' inherent traits which have been praised in the mathnavies of this era, but emphasis on his superiority on all the universe has been dealt with more than other aspects and can be found in the poetry of all other poets.

منابع و مأخذ:

فهرست منابع و مآخذ

الف: کتابنامه

1- قرآن.

3- ابن بابویة قمی، ابو­جعفر محمدبن علی، (1413ق)، من­لایحضره الفقیه، قم: مدرّسین حوزه علمیّه.

4- ابن سعد، محمّدبن سعد، (­1417­ق)، الطبقات­الکبری، بیروت: دار احیاء­التراث­العربی.

5- ابن شهر آشوب، محمّد ابن علی، (­1364)، مناقب، تصحیح هاشم رسولی و محمّدحسین آشتیانی، قم: علاّمه.

6- ابن منظور، جمال­­الدّین محمّد،­ (1412ق)، لسان العرب، بیروت: دار احیاء التراب العربی.

7- احمدی بیرجندی، احمد­، (1379)، مدایح محمّد(ص) در شعر فارسی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامّی.

9- افلاکی، شمس­الدّین احمد، (بی­تا)، مناقب­العارفین، به اهتمام تحسین یازیچی، آنقره: انجمن تاریخ ترک.

10- انوری، حسن، (­1381)، فرهنگ بزرگ سخن، تهران: سخن.

11- ایزدپناه، عبّاس، (­1378)، در قلمرو فلسفة ادبیّات، نقد دینی، تهران: عروج.

12-

13- بیهقی، احمد بن حسین، (1361)، دلائل­النبوه، ترجمة محمود مهدوی دامغانی، تهران: علمی و فرهنگی.

14- ترمذی، ابوعیسی محمّد­بن عیسی، (1391)، ترجمة عبدالقادر ترشابی، بی­جا: حرمین.

15- جامّی، نورالدّین عبدالرّحمن، (­1431ق)، شواهد­النبوه، بی­جا: مکتبه الحقیقه.

16- حسینی همدانی، سیّد محمّدحسین، (1404ق)، انوار درخشان، تهران: لطفی.

17- خاقانی، بدیل بن علی، (1357)، تحفه­العراقین، تعلیقات یحیی قریب، تهران: ابن سینا.

18- خرگوشی، ابوسعید­ واعظ، (­1361)، شرف­النبی، ترجمة نجم­الدّین­محمود راوندی، تهران: بابک.

19- دهخدا، علی­اکبر، (1373)، لغت نامة دهخدا، تهران: دانشگاه.

20- دهشیری، سیّدضیاء، (­1348)، نعت حضرت رسول(ص) در شعر فارسی، مقدّمة جلال­الدّین همایی، بی­جا: بی‌نا.

21- راغب اصفهانی، حسین بن محمّد، (­1381)، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صنوان عدنان، قم: ذوی القربی.

22- زکی مبارک، محمّد، (1997)، المدائح النّبوه، دمشق: مکتب الشرق.

24- سعدی، مصلح الدّین، (1386)، بوستان، تصحیح: رضا انزابی­نژاد و سعیدالله قره بگلو، تبریز: آیدین.

25- سنایی، مجدودبن آدم، (1377)، حدیقه الحقیقه، به تصحیح مدرّس رضوی، تهران: دانشگاه.

26- سیوطی، جلاالدّین، (1414ق)، الدرر المنثور فی التفسیر الماثور، بیروت: دارالفکر .

27- شاهرخی، محمّد، مشفق کاشانی، (1374)، سیمای محمّد(ص) در آئینه شعر فارسی، تهران: ارشاد.

28- شبستری، شیخ محمود، (1386)، گلشن راز، تصحیح و شرح بهروز ثروتیان، تهران: بین‌الملل.

29- صدوق، محمّدبن علی، (1362)، الحضال، قم: نشر اسلامّی.

30- طباطبائی، سیّد ­محمّدحسین، (1395)، سنن­النبیّ، ترجمة محمد هادی فقیهی، تهران: اسلامّیه.

31- طبری، محمّدبن جریر، (­1352)، تاریخ طبری، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.

32- عطّار، فریدالدّین،­ (1383)، منطق­الطّیر، تصحیح و تعلیقات شفیعی کدکنی، تهران: سخن.

33- __________، (1386الف)، اسرارنامه، تصحیح و تعلیقات شفیعی کدکنی، تهران: سخن.

34- __________، (1386ب)، مصیبت­نامه، تصحیح و تعلیقات شفیعی کدکنی، تهران: سخن.

35- __________، (1387)، الهی­نامه، تصحیح و تعلیقات شفیعی کدکنی، تهران: سخن.

36- فروزانفر، بدیع­الزّمان، (­1347)، احادیث مثنوی، تهران: امّیرکبیر.

37- 38- فیروزآبادی، مجدالدّین محمّد، (­1419ق)، القاموس المحیط، بیروت: الرساله.

39- فیض کاشانی، محمّد حسین، (1415ق)، تفسیرالصافی، تهران: الصدر.

40- قمی، شیخ عبّاس، (1422ق)، منتهی­الامال، ترجمة سیّدهاشم میلانی، قم: جامعة مدرسین .

41- کاشانی، ملاّفتح الله، (­1373ق)، خلاصه المنهج، تهران: اسلامّیه .

42- کاظمیان، احمد، (1385)، سیمای پیامبر اعظم در نظم فارسی، تهران: دانش پژوهان.

43- کلینی، محمّدبن یعقوب، (1365)، الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامّیه.

46- مجلسی، محمّدباقر، (1412ق)، بحارالانوار، تهران: دارالکتب الاسلامّیه.

48- مدرّسی، فاطمه، (1387)، سیمای رسول مهر در ادب فارسی، قم: مهر­المؤمنین.

49- موسوی همدانی، سیّدمحمّدباقر، (1374ق)، ترجمة تفسیر المیزان، قم: جامعه مدرّسین.

50- مولوی، جلال­الدّین،­ (1380)، مثنوی، براساس نسخة نیکلسن، تهران: ققنوس.

52- نظامی گنجوی، جمال الدّین، (­1385­الف­)، اقبالنامه، تصحیح حسن و حیدر دستگردی، تهران: افکار.

53- __________، (1385­ب)، خسرو شیرین، تصحیح حسن وحید دستگردی، تهران: افکار.

54- __________، (­1385­پ)، شرفنامه،  تصحیح حسن وحید دستگردی، تهران: افکار.

55- __________، (1385­ت)، لیلی مجنون، تصحیح حسن وحید دستگردی، تهران: افکار.

56- __________، (1385ث)، مخزن­الاسرار، تصحیح حسن وحید دستگردی، تهران: افکار.

57- __________، (1385­ج)، هفت­پیکر، تصحیح حسن وحید دستگردی، تهران: افکار.

58- نویری، شهاب­الدّین احمد، (1364)، نهایه­الأدب، ترجمة محمود مهدوی دامغانی، تهران: امیرکبیر.

 

ب- مقالات

45- ابراهیمی، ابراهیم، ­طهماسبی­بلداچی، اصغر، (­1393)، نقد و بررسی آرای مستشرقان دربارۀ امّی بودن پیامبر­(ص)، پژوهشنامة معارف قرآنی، سال پنجم، شمارة 18، صص:­180-157.

46- اسداللهی، خدابخش، عالیه نظامّی ­رشید، (­1394)، سیمای محمّد در دیوان شهریار، مطالعات شهریارپژوهی، سال دوم، شمارة پنجم، صص: 87-57.

47- بزرگ بیگدلی، سعید، مریم صادقی، (1386)، بازتاب شخصیّت پیامبر­(ص) در شعر فارسی معاصر، پژوهش زبان و ادبیّات فارسی، شمارة نهم، صص: ­279-253.

48- سرباز،­ حسن، فواد­منیجی، (­1394)، بررسی تطبیقی اسراء و معراج در مدایح نبوی بوصیری و عطّار نیشابوری، ادبیّات تطبیقی، سال اوّل، شمارة دوم، صص: 21-9.

49- فلاّح، ابراهیم، (1396)، مدایح ­نبوی در اشعار جمال­الدّین ­عبدالرزّاق و صفی­الدین­حلّی، مطالعات ادبیّات تطبیقی، سال یازدهم، شمارۀ 44، صص: ­214-195­.

50- کهن­ترابی، میثم، (­1395)، پژوهشی دربارۀ روایات سایه نداشتن پیامبر و ائمه اطهار، علوم حدیث، سال 21، صص: 76-53.

51- ماهیار، عبّاس، لیلا کرمی، (­1396)، تحلیل نعت حضرت ­محمّد(ص) در قصاید خاقانی، ادب فارسی، سال هفتم، صص: ­72-53.

52- محسنی­نیا، ناصر؛ سیّدامّیری، جهادی،­ (1389)، نقد و بررسی مدایح نبوی کعب­بن زهیر و خاقانی، لسان مبین، سال دوم، صص: ­195-171.

53- نفیسی، ابوتراب، (­1354)، تحقیقی دربارة ماهیت مهر­نبوت حضرت خاتم انبیاء، مطالعات اسلامّی، شمارة 155، صص:­21-5.

54- واثقی­راد، محمّدحسین، (­1391)، بارخوانی امّی بودن پیامبر اسلام، پژوهش­های علوم تاریخی، شمارة 2، صص: 144-125.