بررسی آموزش و طب در دوران قاجار با تکیه بر سفرنامه های فارسی

محورهای موضوعی : فصلنامه بهارستان سخن

صدیقه پورخوش سعادت ¹ , علی محمد مؤذنی ² , خدابخش اسداللهی ³ , ثوراله نوروزی داودخانی ⁴

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیّات فارسی ، واحد خلخال، دانشگاه آزاد اسلامی، خلخال، ایران.
2 - استاد گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشگان تهران، دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی، تهران، ایران.
3 - استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه محقّق اردبیلی، دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی، اردبیل، ایران.
4 - استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، مرکز خلخال، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

تاریخ دریافت : 1400/12/01 تاریخ پذیرش : 1401/11/05 تاریخ انتشار : 1402/06/22

کلید واژه: آموزش, سفر, جامعه‎شناسی, سفرنامه نویسی, بهداشت و طب,

چکیده مقاله :

برای شناخت جنبه‎ های گوناگون تاریخ، تمدّن و فرهنگ مردم یک منطقه در برهه ‎ای از تاریخ، منابع مستدل متعدّدی وجود ندارد، در این میان سفرنامه های ابزاری راهگشا هستند که جنبه های مختلفی از زندگی را در خود جای داده اند. این پژوهش با هدف استخراج و تحلیل مسائل مرتبط با دو مقولة آموزش و طب در دوران قاجار، سعی در نشان دادن تصویری از شرایط آموزشی و درمانی حاکم بر دوره‎ای از تاریخ ایران را دارد. چهار سفرنامة میرزا فتاح خان، حاج سیّاح، اعتمادالسّلطنه و حاجی پیرزاده به عنوان مرجع انتخاب شده و نتایج نشان داد که در بخش آموزش، ایران دورة قاجار، تنها اقشار خاصی توانایی تحصیل داشتند که زمینه های این امر نیز عدم توجّه دولت به علم‎آموزی، عدم شایسته سالاری و… است. اروپاییان زمینة سوادآموزی را برای همة اقشار فراهم آورده بودند. سیستم تهویة آب و فاضلاب پیشرفته در دوران غزنویان و صفویان وجود داشته، امّا این رویکرد در دوران قاجاریّه با نزول مواجه شد. به دلیل کم توجهی حاکمان، مردم از سیستم آب رسانی محروم بودند در صورتی که در کشورهای اروپایی، سیستم تصفیة آب و لوله کشی وجود داشت. به مسألة طب و درمان در سفرنامه ها کمتر پرداخته شده، امّا شواهد نشان می دهد که ایران با کمبود طبیبان آموزش دیده مواجه بوده و رواج طبابت سنّتی، نبود تجهیزات پزشکی و اکتفا کردن به خرافات از معضلات درمان در آن دوران است. در همان دوران در کشورهای اروپایی علم طبابت پیشرفت داشته و نشانة آن نیز ساخت بیمارستان هایی برای بیماران خاص و زنان و زایمان است.

منابع و مأخذ:

1. اعتمادالسّلطنه، علیخان، (1379)، سفرنامه حاج علیخان اعتمادالسّلطنه، به کوشش سیّدعلی قاضی عسکر، تهران: مشعر.


2. انوشه، حسن، (1381)، فرهنگ‎نامه ادبی فارسی، دانش‎نامه ادب فارسی، جلد 2، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ دوم.


3. اویس، مهین، (‎1379‎)، فرهنگ ایران در سفرنامه‎های اروپایی دورة قاجار، شیراز: نوید.


4. پوراحمد جکتاجی، محمّدتقی، (1355)، فهرست توصیفی سفرنامه‎های انگلیسی موجود در کتابخانة ملّی ایران، تهران: کتابخانة ملّی ایران.


5. پیرزاده نائینی، محمّدعلی، (1342-1343)، سفرنامة حاجی پیرزاده، از تهران تا لندن، به کوشش حافظ فرمانفرمائیان، 2 جلد، تهران: چاپخانه دانشگاه تهران.


6. جواری، محمّدحسین، (1382)، «سفر و مباحث نظری آن در ادبیّات تطبیقی»، سفر از منظر ادبیات جهان: مجموعه مقالات دومین همایش ادبیّات تطبیقی، تهران: دانشگاه تهران، دانشکدة زبان خارجی، 81-92.


7. حسن بیگی، محمّدرضا، (1377)، تهران قدیم، تهران: منصوری، چاپ چهارم.


8. دهخدا، علی‎اکبر، (1373)، دایره‎المعارف دهخدا، تهران: دانشگاه تهران.


9. رضائی، امیرمسعود، (1389)، ایران در زمان سلطنت ناصرالدّین شاه قاجار، تهران: پیمان.


10. رضوانیان، قدسیّه، (‎1388‎)، از سرگذشت‎نویسی به داستان نویسی، بابلسر: دانشگاه مازندران.


11. قانون‎پرور، محمدرضا (1384). در آیینة ایرانی، ترجمه مهدی نجف‎زاده، تهران: فرهنگ گفتمان.


12. کراچی، روح‎انگیز، (1381)، دیدارهای دور (پژوهشی در ادبیّات سفرنامه‎ای همراه با کتاب‎شناسی سفرنامه‎های فارسی)، تهران: چاپار.


13. گرمرودی، میرزا فتاح‎خان، (1347)، سفرنامه میرزا فتاح‎خان گرمرودی به اروپا در زمان محمّدشاه قاجار، شامل سه رساله چهار فصل، شب نامه و سفرنامه ممسنی، به کوشش فتح‌الدّین فتاحی، تهران: چاپخانه بانک بازرگانی.


14. محلاّتی، میرزا محمّد‎علی(حاج سیّاح)، (2526 ش)، خاطرات حاج سیّاح یا دورة خوف و وحشت، به کوشش حمید سیّاح، به تصحیح سیف‏الله گلکار، تهران: امیرکبیر، چاپ دوم.


15. منفرد، افسانه، (1389)، «حمام: فرهنگ و معماری»، دانشنامة جهان اسلام، ج 14، تهران: دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، صص: 106-120.