شرح بیتی از دیوان حافظ («زمانی» یا «زبانی»)

محورهای موضوعی : اسطوره

نصرت‌ا... فروهر ¹ (دکتر عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی ـ واحد تهران جنوب)

تاریخ دریافت : 1394/02/19 تاریخ پذیرش : 1394/02/19 تاریخ انتشار : 1385/01/01

کلید واژه: آیینه, اسکندر, جام جم, نفس ناطقه, زبان آتشین,

چکیده مقاله :

در غزلی از دیوان حافظ به مطلعِ دلم جز مهر مهرویان طریقی برنمی‌گیرد ز هر در می‌دهم پندش ولیکن درنمی‌گیرد بیتی در همة نسخه‌ها به‌جز نسخة ایاصوفیه به صورت زیر آمده است: من آن آیینه را روزی به‌دست‌آرم سکندروار اگر می‌گیرد این آتش زمانی ور نمی‌گیرد اما در نسخة ایاصوفیه، مصراع دوم این بیت به‌شکل زیر آمده است: من آن آیینه را روزی به‌دست آرم سکندروار اگر می‌گیرد این آتش‌زبانی ور نمی‌گیرد باتوجه به این‌که حافظ در همان غزل به آتش‌زبانی خود اشاره دارد: میان گریه می‌خندم که چون شمع اندرین مجلس زبان آتشینم هست لیکن در نمی‌گیرد و شارحان دیوان حافظ، این ارتباط باریک عمودی میان ابیات را از نظر دور داشته و متوجه حذف یک نقطه (در حرف ب) در ترکیب آتش‌‌زبانی نشده‌اند، نگارندة این مقاله، با مراجعه به منابع کهن، دربارة این نکتة مهمّ که معنی بیت را بسیار روشن می‌کند، بحث کرده که امید است در نظر نکته‌دانان پذیرفته باشد.

چکیده انگلیسی:

  In a ghazal with the opening verse “Save the love of those moon of face, a path my heart to it, in every way, I give counsel, but it”. (tran. by H. W. Clarke) Hāfiz Says: “One day, like Alexander, I shall bring to hand that mirror, if this fire, seize it, for a moment, it kindleth not”. Except in the Hagia Sophia edition, in all the other editions the above verse is recorded as it is presented here. But in the Hagia Sophia edition, the very same verse in recorded as follows: “One day, like Alexander, I shall bring to hand that mirror, if this tongue, seize it, for a moment, it kindleth not.” In another verse of the Ghazal, Hāfiz says: “In the midst of weeping, I laugh, because like the candle in this assembly. The fierly tongue is mine; but it kindleth not”. The present article will discuss that the commentators of Divan-e-Hāfez have not noticed the last verse which contains the concept of “the fiery tongue”.    

منابع و مأخذ:

ادیب طوسی، محمدامین. 1345. فرهنگ لغات ادبی. تبریز: مؤسسة تاریخ و فرهنگ دانشگاه تبریز.

جرجانی، علی‌بن‌محمد. 1306 ه‍ . ق. التعریفات. تهران: ناصرخسرو.

خرمشاهی، بهاءالدین. 1366. حافظ‌نامه. تهران: علمی و فرهنگی و سروش.

زریاب‌خویی، عباس. 1368. آیینة جام. تهران: علمی.

سجادی، سیدجعفر. 1350. فرهنگ اصطلاحات عرفانی ـ زبان و فرهنگ ایران. تهران: طهوری.

ــــــــــــــــــ . 1376. شرح رسایل فارسی سهروردی. تهران: حوزة هنری.

صائب تبریزی. 1364-1370. دیوان. به کوشش محمد قهرمان. چ 1. ج 6. تهران: علمی و فرهنگی.

غنی، قاسم. 1321. تاریخ عصر حافظ (بحث در آثار و افکار و احوال حافظ). تهران: زوّار.

رامپوری، غیاث‌الدین محمد. 1363. فرهنگ غیاث‌اللغات. به‌کوشش منصور ثروت. تهران: امیرکبیر.

فردوسی. 1363. شاهنامه. به کوشش ژول مول. تهران: کتاب‌های جیبی.

فلوطین. 1366. انئادها یا تاسوعات (دورة آثار). ترجمة محمدحسن لطفی. تهران: خوارزمی.

قهرمان، محمد. 1374. گزیدة اشعار صائب. چ 3. تهران: علمی.

کاشانی، عبدالرزاق. 1370. اصطلاحات صوفیه. به تصحیح ابراهیم جعفر و محمد کمال. تهران: بیدار.

مرتضوی، منوچهر. 1344. مکتب حافظ. تهران: ابن‌سینا.

نظامی گنجوی. 1363. اقبال‌نامه. به تصحیح ی. ا. برتلس. به کوشش ف. بابایف. تهران: میر (گوتنبرگ).